Íslenska þjóðfélagið - 01.05.2010, Síða 61

63
Jón Rúnar Sveinsson
Umræður og lokaorð
Hér að framan hefur verið leitast við að varpa ljósi á upphaf, þróun og hreyfiöfl félagslegar
húsnæðisstefnu á Íslandi frá upphafi verkamannabústaðanna árið 1929 til lokunar félagslega
húsnæðiskerfisins árið 1999 og fyrstu skrefunum við uppbyggingu takmarkaðs leiguíbúða­
kerfis á nýrri öld. Í stuttu máli er það meginniðurstaðan að félagsleg húsnæðisstefna hafi
þróast bæði seint og hægt hér á landi í samanburði við nágrannalöndin og einkennst af áherslu
á einkaeign félagslegra íbúða í stað uppbyggingar félagslegs leiguíbúðakerfis. Það var ekki
fyrr en á síðustu áratugum 20. aldar að uppbygging félagsleg húsnæðis hófst af nokkrum
krafti og á þann uppbyggingarþráð var svo skorið með afgerandi hætti með áherslum þeim
sem voru ríkjandi í húsnæðislögum ársins 1999.
Húsnæðisrannsóknir hafa eftir 1990 vaxið inn í öflugri flóru kenningarlegra viðmiðana
en áður og í stað kenningasmíða í anda samleitnikenninga hefur áhersla á sundurleitni hús­
næðiskerfa og vegartryggð (path dependence) þeirra orðið mun meira áberandi. Það hve ís­
lenska húsnæðiskerfið er ólíkt húsnæðiskerfum hinna Norðurlandanna (sjá Bengtsson, 2006b)
fellur vel að kenningum sundurleitnihefðarinnar innan alþjóðlegra húsnæðisrannsókna. Ís-
lensk húsnæðismál eru þó ennþá fremur lítið rannsökuð og um sumt er erfitt að afla nægjan­
legra gagna, svo sem skortur á nákvæmum upplýsingum um skiptingu húsnæðisforðans í
eignarhúsnæði og leiguhúsnæði ber vitni. Eftir bankahrunið 2008 og vegna yfirstandandi
efnahagskreppu í kjölfar þess er ljóst að forsendur séreignarstefnu í húsnæðismálum eru ger-
breyttar á Íslandi. Þróun íslenska húsnæðiskerfisins eftir 2004 var ríkum í mæli samofin ferl-
inu sem leiddi til bankahrunsins og því er greining á því hvað fór úrskeiðis í húsnæðismálum
hluti af þeirri heildargreiningu sem þarf að fara fram hérlendis á öllum þeim pólitísku, efna-
hagslegu og félagslegu ferlum sem báru í sér fræ hrunsins 2008.
Upphaf félagslegra íbúðabygginga hér á landi mótaðist mjög af efnahagslegu umhverfi
kreppuáranna eftir 1930. Mjór vísir félagslegra íbúðabygginga komst eigi að síður á legg og
komst til nokkurs þroska undir lok 20. aldarinnar. Fráhvarf frá fyrri félagslegri hugsun í hús­
næðismálum okkar markast svo af þeim aðdraganda að nýrri kreppu og efnahagshruni sem
reyndist vera fólgið í hugmyndalegri drottnunarstöðu nýfrjálshyggjunnar á árunum um og
eftir árþúsundamótin árið 2000. Það er nú ljóst að á undanförnum þremur áratugum hefur
íslenska séreignarstefnan fylgt vegferð frá kreppu misgengisáranna eftir 1980 til sýnu
alvarlegri kerfiskreppu í húnæðismálum í kjölfar bankahrunsins haustið 2008. Staðan í dag er
einnig býsna lík þeirri stöðu sem ríkti eftir „kreppuna miklu“ fyrir nær áttatíu árum síðan.
Markaðskerfi og markaðslausnir í húsnæðismálum virðast í raun vera úr leik í umhverfi
viðvarandi verðhruns á fasteignamarkaði og neikvæðrar eignastöðu stórs hluta þeirra ungu
fjölskyldna sem keyptu sér sitt fyrsta húsnæði á tímum fasteignabólu áranna fyrir
bankahrunið.
Enn er of snemmt að leggja mat á heildaráhrif bankahrunsins 2008 á íslenskt efnahags­
líf og alla lífshætti og lífskjör þjóðarinnar, hvort sem litið er til lengri eða skemmri tíma. Þess­
ar gerbreyttu aðstæður hljóta að kalla á víðtækt endurmat á allri félagsmálastefnu í landinu,
ekki síst því, hvar markalínur frjáls markaðar, sjálfstæðra samfélagsafla og ríkisins eiga að
liggja í framtíðinni. Áhrifin eiga að líkindum eftir að hafa djúptæk áhrif á íslensk húsnæðis­
mál og húsnæðisstefnu, bæði hvað snertir hinar almennu húsnæðislausnir og ekki síður þær
meira sértæku sem snúa að húsnæðisaðgerðum undir félagslegum formerkjum.