Morgunblaðið - 27.09.1988, Blaðsíða 12

r12
MÖÉGUlíreLÁÐIÐ,' ÞRÍÐJÚDAGUR127.' SÉPTÉMBER 1988
Skuldaskil
eftir Þorvald
Gylfason
I
Þung skuldabyrði þrengir nú
mjög að mörgum íslenzkum fyrir-
tækjum, sérstaklega í sjávarútvegi.
í þessari grein langar mig að
vekja athygli á því, að fjárhags-
vandi margra fyrirtækja er sömu
ættar og skuldakreppa ýmissa þró-
unarríkja, sem hafa rambað á gjald-
þrotsbarmi vegna fyrirhyggjuleysis
í fjármálum á liðnum árum. Það
er þess vegna vert að skoða reynslu
skuldugra þróunarlanda, bæði til
að reyna að skerpa skilning okkar
á skuldavandanum hér heima og
til að hjálpa okkur að finna færar
leiðir út úr ógöngum atvinnulífsins
í landinu.
II
Upphaf skuldakreppunnar í þró-
unarríkjunum má rekja til þess, að
olíuverð snarhækkaði á heimsmark-
aði 1973—74, eins og kunnugt er.
Gjaldeyristekjur olíuútflutnings-
landa jukust að sama skapi. Eyði-
merkurþjóðir í Arabalöndum auðg-
uðust mjög í einni svipan. Þessar
þjóðir gátu ekki eytt öllu þessu
skjótfengna fé strax, heldur lögðu
afganginn inn í erlenda banka,
einkum í Bandaríkjunum og í Vest-
ur-Evrópu. Bankamir höfðu nú full-
ar hendur ijár. Þeir þöndu útlán til
muna og lögðu minni áherzlu á
arðsemiskröfur og áhættudreifingu
en áður, trúlega til þess að geta
komið fénu út með auðveldari hætti
en ella. Olíuinnflutningslöndin,
mörg þeirra bláfátæk, tóku mikið
af þessu fé að láni fegins hendi,
ekki aðeins til að greiða ijallháa
olíureikninga, heldur einnig til ann-
arra þarfa.
Árin liðu. Olíuverð hækkaði aftur
skyndilega 1979—80. Það kom í
ljós smám saman, að margar skuld-
ugar þjóðir höfðu færzt of mikið í
fang. Þær höfðu tekið lán til ýmiss
konar fjárfestingar, sem skilaði
ekki nægum arði til að standa
straum af vaxtagreiðslum og af-
borgunum af erlendum skuldum.
Jafnvel olíuútflutningslandið Mex-
íkó komst í hóp þeirra landa, sem
bera þyngsta skuldabyrði. Ekki
færri en 15 þjóðir heims hafa þurft
að greiða þriðjung allra útflutnings-
tekna eða meira í vexti og afborg-
anir til útlanda síðustu ár. Til sam-
anburðar greiddum við íslendingar
sjöttung af útflutningstekjum okkar
í vexti og afborganir til annarra
landa í fyrra.
III
Sumar þessara erlendu þjóða
hafa hugleitt gjaldþrot. Sumar
þeirra hafa látið sér nægja að borga
vexti, en hætt að greiða umsamdar
afborganir. Aðrar hafa líka hætt
að greiða vexti umfram tiltekið
hlutfall eigin útflutningstekna. Enn
aðrar hafa staðið í skilum við suma
lánardrottna, en ekki við aðra. Með
þessu háttalagi hafa ríkisstjómir
þessara þjóða sannarlega teflt á
tæpasta vað, því að reynsla frá fyrri
tímum sýnir, að þjóðum, sem standa
ekki skil á erlendum skuldum, hefur
verið stuggað burt af erlendum
lánamörkuðum um langt skeið, og
eignir þeirra erlendis hafa verið
gerðar upptækar. Til dæmis yrðu
skip og flugvélar gjaldþrota ríkis-
stjómar trúlega kyrrsett erlendis á
okkar dögum. Gjaldþrota þjóð ætti
það þess vegna'á hættu að einangr-
ast frá umheiminum auk annars.
Fram að þessu hefur engin þjóð
árætt að lýsa algeru gjaldþroti,
enda hefur verið komið til móts við
vanskilaþjóðir undanfarin ár með
vaxtafríðindum og framlengingu
lána. Nú em viðskiptabankar í út-
löndum famir að hugleiða þann
kost í vaxandi alvöm að gefa þróun-
arlöndunum eftir einhvem hluta
skuidanna, enda telja þeir féð glat-
að hvort eð er. Bankarnir hafa aug-
ljósan hag af því að hlífa skuldug-
ustu þjóðunum, því að gjaldþrot
hinna skuldugustu ylli bönkunum
sjálfum miklum skaða.
Líklega hafa ríkisstjómir flestra
þessara landa safnað miklum skuld-
um í góðri trú og ætlað sér að fara
vel með féð og standa í skilum.
Bankamir, sem útveguðu lánsféð,
hefðu þó að sjálfsögðu átt að ganga
úr skugga um það, að veð væm
fullnægjandi og féð væri notað með
hagfelldum hætti. Hvort tveggja
var vanrækt. Bankamir súpa nú
seyðið af þessum mistökum. Nokkr-
ir bankar hafa neyðzt til að af-
skrifa háar fjárhæðir vegna van-
skila án þess þó að þurfa að leggja
upp laupana. Gjaldþrot eða
greiðslustöðvun margra landa í éinu
gæti hins vegar orðið mörgum stór-
um viðskiptabönkum í Bandaríkjun-
um og Vestur-Evrópu að falli og
valdið miklum óskunda.
Þorvaldur Gylfason
„Og eitt er víst. Ef svo
fer sem horfir, að
næsta ríkisstjórn lætur
það dug-a nú sem fyrr
að flytja fé til fallvaltra
fyrirtækja og forða
þeim þannig fi*á yfir-
vofandi gjaldþroti með
því að skerða kjör al-
mennings, þá er efiia-
hagsvandinn í raun og
veru óleystur eftir sem
áður. Þá mun fljótlega
sækja aftur í sama
horf.“
IV
Það er samt engin skynsamleg
ástæða til að óttast nýja heims-
kreppu af þessum völdum. Ástæðan
er einföld. Ef bankamir tapa fé
vegpia vanskila þróunarlanda, þá
hagnast vanskilalöndin að sama
skapi. Fjárhagur heimsins alls verð-
ur jafngóður eftir sem áður.
Skuldakreppan endurspeglar
hagsmunatogstreitu, þar sem tekizt
er á um það, hvort bankaeigendur
í iðnríkjunum em reiðubúnir til þess
að gefa skuldir þróunarlandanna
eftir að einhvetju leyti eða ekki.
Ef bankamir em fúsir til þess, þá
minnkar vandinn að því skapi. En
jafnvel þótt bankamir reynist á
endanum ófúsir til einhliða eftir-
gjafar, hafa ríkisstjórnir iðnríkj-
anna það samt í hendi sér að brúa
bilið með auknum álögum á al-
menning, annaðhvort með beinni
skattheimtu eða þá með því að
prenta peninga og skattleggja al-
menning þannig óbeint með aukinni
verðbólgu. Með því móti væri al-
menningur í iðnríkjunum látinn
{jreiða fyrir afglöp annarra. Sumum
kann að finnast það ranglátt, öðmm
ekki.
Allavega er engin vemleg hætta
á því, að heimsbúskapurinn í heild
bíði tjón úr þessu umfram það, sem
orðið er, því að gjaldþrot spillir yfir-
leitt engum framleiðslugæðum, eins
og til dæmis náttúruhamfarir geta
gert. Gjaldþrota fyrirtæki og bank-
ar em yfirleitt reist við og halda
síðan áfram að starfa undir nýrri
stjóm og nýjum eigendum, sem
blása nýju lífi í reksturinn og bæta
afkomuna.
V
Skuldavandinn hér heima er af
svipuðum toga í raun og vem.
Mörg fyrirtæki hér eiga það sam-
merkt með ríkisstjómum ýmissa
þróunarlanda, að þau hafa tekið lán
til framkvæmda, sem skila ekki
nægum arði til að standa straum
af vöxtum og afborgunum af skuld-
um. Áður en verðtrygging lánsfjár
var tekin upp, gátu fyrirtæki tekið
lán til óarðbærrar fjárfestingar í
stómm stíl án þess að komast í
kröggur. Raunvextir vom neikvæð-
ir. Sparifláreigendur borguðu brús-
ann.
Þegar lán em verðtryggð, geta
fyrirtækin ekki haldið uppteknum
hætti til lengdar. Ef íjárfesting ber
ekki nægan arð, komast fyrirtækin
í þrot fyrr eða síðar. Ifyrirtæki, sem
em að sligast undan þungri vaxta-
byrði nú, hefðu átt að sjá sér hag
í því að draga úr skuldasöfnun að
eigin frumkvæði í tæka tíð, eftir
að verðtryggingu lánsfjár var kom-
ið á. Flest þessara fyrirtækja hljóta
að hafa gert sér grein fyrir þeim
vaxtakostnaði, sem fjárskuldbind-
ingar þeirra fólu í sér fram í tímann.
Svipað á reyndar við um launa-
kostnað, sem þrengir að mörgum
fyrirtækjum nú eins og oft áður,
jafnvel þótt vinnuveitendur þurfi
að sjálfsögðu ekki að greiða hærri
laun en kjarasamningar þeirra
sjálfra við verkalýðsfélögin kveða á
um. Hér gegnir að vísu öðm máli
en um lán og vexti að því leyti, að
vinnuveitendur semja yfírleitt sam-
eiginlega við launþega um kaup og
kjör án tillits til þess, hvort fyrir-
tæki em vel eða illa rekin. Sú staða
getur því komið upp, að fulltrúar
vinnuveitenda semji um kaup-
greiðslur, sem em veikburða fyrir-
tækjum ofviða. Þetta er höfuðgalli
á núgildandi vinnulöggjöf, eins og
oft hefur verið bent á. Hvað sem
því líður, virðast sum fyrirtæki ein-
hvem veginn hafa gert ráð fyrir
því á undanfömum ámm, að ríkis-
stjómin kæmi þeim til bjargar, eins
og vant er, og varpaði vandanum
á almenning með því að fella gengi
krónunnar og prenta peninga.
Viðskiptabankar og opinberir
sjóðir hefðu líka átt að sjá sér hag
í því að draga úr áhættusömum
útlánum við þessar kringumstæður.
Þeir héldu samt áfram að þenja
útlán langt út yfir skynsamleg
mörk og halda því áfram enn. Hér
er vandinn að vemlegu leyti sá að
mínum dómi, að ríkisbankar og fjár-
festingarsjóðir lúta stjómmála-
hagsmunum og láta fé rakna til
þóknanlegra verkefna í stómm stíl
án fulls tillits til hagkvæmni við-
komandi fjárfestingar. Áfall Út-
vegsbankans í fyrra er skýrt dæmi
um þetta. Vaxandi erfiðleikar
Landsbankans að undanförnu em
angi á sama meiði. Það hlýtur að
vera alvarlegt áhyggjuefni fýrir við-
skiptabanka og opinbera sjóði, að
mörg fyrirtæki, stór og smá, skuli
nú hugleiða gjaldþrot.
VI
Það er samt mjög ólíklegt, að
gjaldþrot skuldugra fyrirtækja yrði
nokkmm viðskiptabanka að falli.
Bankamir geta að vísu tapað fé,
en þeir hljóta samt að komast af
einfaldlega vegna þess, að ríkis-
valdinu er það í lófa lagið að bæta
tjónið með beinu framlagi af al-
mannafé og varpa vanda bankanna
þannig yfír á almenning, ef _í harð-
bakka slær. Þannig var Útvegs-
bankinn endurreistur í fyrra. Sú
aðgerð var að vísu dýr. Hún kost-
aði fjárhæð, sem jafngilti næstum
13.000 krónum á hveija flögurra
manna fjölskyldu í landinu þá, en
reikningurinn verður líklega enn
hærri, þegar öll kurl koma til graf-
ar. Ríkisstjómin kaus að afla fjárins
með peningaprentun og verðbólgu
í stað skattheimtu, en brást að öðru
leyti skynsamlega við vanda Út-
vegsbankans, úr, því sem komið
var, með því að skipta um stjóm
bankans, breyta honum í hlutafé-
lagsbanka og undirbúa sölu hans í
hendur einkaaðila.
Hvað sem því líður, hafa eigend-
ur sparifjár í bönkum áreiðanlega
ekkert að óttast nú umfram aðra
þegna landsins, því að ríkisvaldið
myndi næstum örugglega hlaupa
undir bagga með banka, sem
slqograði til falls. Þess vegna er
ekki heldur nokkur skynsamleg
ástæða til að óttast bankahrun.
Ríkisvaldið getur komið bönkum og
fyrirtækjum til bjargar eftir vild.
Einhvers staðar verður þó auðvitað
að draga mörkin. Ríkið getur ekki
Sinfóníuhljómsveit Islands;
Tónleikaferðalag
um Vesturland
í DAG, þriðjudag, heldur Sinfóníuhljómsveit íslands í þriggja
daga tónleikaferðalag umVesturland. Fyrstu tónleikamir verða
í kvöld ldukkan 20.30 í Ólafsvík en þar hefur Sinfóníuhljóm-
sveitin ekki haldið tónleika áður. Annað kvöld verða tónleikar
í Stykkishólmi og á fimmtudagskvöld verða svo tónleikar í
Hótel Borgamesi. Hljómsveitarstjóri I ferðinni verður aðaí-
hljómsveitarstjóri Sinfóníuhljómsveitarinnar, Petri Sakari, og
einleikarar þau Anna Guðný Guðmundsdóttir píanóleikari og
Ásgeir Steingrímsson trompetleikari.
Á efnisskránni verða þrjú verk
á hveijum stað: ítalska stúlkan
í Alsír eftir Rossini og Carmen-
svíta í útsetningu Schedrins eftir
Bizet á öllum stöðunum, tromp-
etkonsert eftir Hummel í 01-
afsvík, þar sem Ásgeir leikur
einleik og Píanókonsert í c-moll
eftir Mozart í Stykkishólmi og
Borgamesi, þar sem Anna
Guðný leikur einleik.
Ásgeir Steingrímsson tromp-
etleikari hóf nám í trompetleik
aðeins 11 ára að aldri og stund-
aði nám á Húsavík, Reykjavík
og í New York, þar sem hann
lauk framhaldsnámi í trompet-
leik. Hann hefur nokkrum sinn-
um leikið einleik með Sinfóníu-
hljómsveitinni og verið fastráð-
inn hljóðfæraleikari þar undan-
farin ár.
Anna Guðný Guðmundsdóttir
stundaði píanónám í Reykjavík
og Lundúnum, þaðan sem hún
lauk framhaldsnámi. Hún er
Anna Guðný Guðmundsdóttir
píanóleikari.
löngu landskunn fyrir píanóleik,
bæði sem einleikari með Sin-
fóníuhljómsveitinni og sem und-
irleikari. Hún lék síðast einleik
með hljómsveitinni í mars í fyrra.
Petri Sakari aðalhljómsveitar-
stjóri er nú alkominn til íslands
Ásgeir H. Steingrímsson
trompetleikari.
til starfa með hljómsveitinni.
Hann er aðeins þrítugur að aldri
en hefur þegar getið sér mjög
gott orð sem hljómsveitarstjóri í
heimalandi sínu, Finnlandi og á
öðrum Norðurlöndum.
Skagaströnd:
Enginn íþrótta-
kennari fæst
Skagaströnd.
ALLT útlit er fyrir að engin leik-
fimi verði kennd í grunnskólan-
um á Skagaströnd í vetur þar
sem ekki hefúr tekist að ráða
íþróttakennara til starfa.
Skólinn hófst 15. september
síðastliðinn og var þá nýráðið í all-
ar lausar kennararstöður nema
stöðu íþróttakennara. Vekur það
nokkra undrun að ekki skuli takast
að ráða íþróttakennara að skólanum
þar sem Höfðahreppur greiðir öllum
kennurum skólans 20% launaupp-
bót, þá mánuði sem skólinn starfar,
og aðkomukennurum er séð fyrir
ódýru húsnæði. Að sögn þeirra sem
til þekkja er aðstaða til leikfimi-
kennslu þokkaleg en kennt hefur
verið í félagsheimilinu.
—ÓB.
^^^uglýsinga-
síminn er 2 24 80