Morgunblaðið - 20.03.1997, Blaðsíða 33

MORGUNBLAÐIÐ
FIMMTUDAGUR 20. MARZ 1997 33
SJÓIMMEIMIMTAVETTVANGUR
SÁ alræmdi núlistamaður Christian Lemmerz.
HANS Jörgen Bröndum og Ejler Bille
fara yfir forþrykk.
PER Kirkeby á fullu.
PRENTVERK höfum við átt
mörg og sum listræn, einn-
ig prýðilega bókagerðar-
menn, kemur þá strax upp í huga
minn nafn Hafsteins Guðmunds-
sonar í Þjóðsögu. Maðurinn hafði
einnig tilfinningu fyrir hinum graf-
íska uppruna og því var hann einn
þeirra sem stofnuðu félagið Grafík
á sjötta áratugnum og flutti inn
steinþrykkpressu, sem félagið nýtti
þó aldrei margra hluta vegna, frek-
ar en mikinn ijölda kalksteina, sem
fluttir voru inn sem legsteinar.
Snjall krókur framhjá innflutn-
ingsgjöldum, höftum og tollum
tímanna sem báru í sér kröm og
dauða í mannlegum samskiptum.
Það ber vott um skort á algildri
ræktun bókarinnar, bókar sem
bókar í sjálfu sér, að hér hefur
aldrei verið starfrækt opið grafískt
verkstæði. Sem jafnframt annarri
starfsemi handþrykkti myndlýstar
bækur á eðalpappír eins og víða
gerist í útlandinu. Telst rannsókar-
efni í ljósi sögunnar, handritanna
og arfleifðarinnar, sem einmitt átti
að vera okkur íslendingum hvatn-
ing til athafna á öllum sviðum
bókagerðar. En í stað þess hefur
fáfræðin um þennan grunn þrykks-
ins og um leið prentlistarinnar
lengstum verið höfuðverkur allra
grafíklistamanna. Þá veit ég engan
stórsafnarann á grafísk blöð á
landinu, bækur fátækar um snjall-
ar myndlýsingar og hér engin hefð
til. Að auki eiga íslenzk söfn engar
deildir sem á útlenzku nefnast
„Grafik-kabinett" og eru víðast
hvar einn mest lifandi púls safn-
anna.
Skal upplýst að eitt slíkt, kop-
arstungudeild Ríkislistasafnsins í
Kaupmannaöfn, á er svo er komið
300.000 (!) verk unnin með ýmsum
þrykkaðferðum á pappír. Forsaga
þeirrar merkilegu deildar er, að
Albrecht Dúrer gaf Kristjáni II
(1481-1559) einhverra hluta vegna
allar koparstungur sínar. Það hef-
ur svo vakið áhuga hirðarinnar á
söfnun grafíkblaða, og umfang
eignarinnar hefur stöðugt stækkað
í aldanna rás, bæði með innkaup-
um og fyrir höfðinglegar gjafir.
Nú getur hver og einn gengið að
fágæti úr höndum meistara ald-
anna, allt frá Durer og Rembrandt
til núlistamanna dagsins.
Hin svonefndu steinþrykkverk-
stæði sem ekki eru mörg að svo
komnu og dreifð um allan heim,
hafa sum það sem hliðargeira að
þrykkja bækur í takmörkuðum
upplögum sem teljast gersemi
meðal safnara. Flestir nafnkennd-
ustu myndlistarmenn aldarinnar
hafa lýst slíkar bækur, og enn eru
menn á fullu við að virkja lista-
menn til athafna á sviðinu. í stein-
þrykkspressum er einnig mögulegt
að þrykkja tréristur og myndir
skornar í dúk og svo er einnig inn-
an handar að nota zinkplötur í stað
steina eða jafnvel fara að offset-
tækninni á listrænan hátt og er
allt hagnýtt með frammúrskarandi
árangri á sumum verkstæðum,
þótt kalksteinninn frá Solnhofen í
Bæjaralandi þyki höfuðdjásnið
„creme de la creme“.
Það er hins vegar mun sjaldgæf-
ara að prentverk tengist útgáfu
grafískra blaða, en ég hef lengi
haft spurnir af einu nafnkenndu
slíku í Kaupmannahöfn og verið á
leiðinni í heimsókn, en farist fyrir
Bók rúmar heim
Þrykk og bók eru auð-
vitað af sama meiði
segir Bragi Asgeirs-
son og bætir við, að sá
sannleikur virðist með-
tekinn mun algildar af
Dönum en íslending-
um, sem þó hafa fengið
viðurnefnið bókaþjóðin.
LAMPASKERMUR, baksvipur Andreas Ludvigsen.
eða meistarinn ekki í borginni er
mig hefur borið að fyrr en nú í
desember sl.
orlag Hans Jörgen Bröndum
á sér vart hliðstæðu fyrir
útsjónarsemi og listræn
vinnubrögð og er einmitt af þeirri
stærðargráðu sem maður býst við
af slíkurn, stærð miðast ekki við
fermetra heldur hjartarúm og at-
hafnagleði. Hvað andrými snertir
að anga til skylt verkstæðum
Mourlot, Clot & Bramsen í París,
Hostrup- Petersen og Johansen
og Permild & Rosengreen í Kaup-
mannahöfn, meðan það var og
hét, og er þó alls annars eðlis.
Hér er nefnilega fyrst og fremst
höndlað með bækur, útgáfu og
sölu bóka frá forlaginu Brönd-
um/Aschehoug, og bækur vegg-
spjöld og þrykk frá forlaginu
Bröndum. Hér ríkir andhverfa
allrar múgmennsku og innan þess-
ara veggja myndi Braböru Cart-
land og hennar líkum líða illa,
vafalítið fá gæsahúð. Hér eru til
staðar hin hljóðlátu djúpu verð-
mæti, hér eru hin sértæku gildi
ræktuð, hér rennur blóð sviti og
tár. Aleigunni fórnað fyrir hug-
sjónir um útbreiðslu verðmæta
sem koma sál og hjarta við, kem-
ur blóðinu á hreyfingu. Risið á
fætur eftir hvert áfall, haldið veg-
inn fram eins og ekkert hafi i
skorist, upp skal kjöl klífa.
Heilinn að baki starfseminnar,
Hans Jörgen Bröndum, er naskur
á nútímabókmenntir og hefur lagt
áherslu á ýmsa öndvegishöfunda,
átt í mörgum tilvikum frumkvæðið
að útgáfu verka snillinga sem voru
áður lítt kunnir í Danmörku. Gefur
að auki út grafík eftir róttæka
núlistamenn, þ.e. róttæka á mynd-
mál. Meðal rithöfunda sem hann
hefur lagt áherslu á má nefna
Gabrielu Mistral, Henri Miller,
Federico Garcia Lorca, Patrick
White, Samuel Beckett, Constant-
ine Cafay, Knut Hamsun, Miguel
Angel Asturias, Jorge Luis Borg-
es, Halldór Laxness, Odysseus
Elytis, Friedrich Hölderlin, Emily
Dickinson, D.H. Lawrence, Zbig-
iniew Herbert, Elias Canetti og
Bob Dylan. Meðal grafíklista-
manna má nefna Ejler Bille, Jens
Birkemose, Michael Kvium, Claus
Carstensen, Erik A. Frandsen, Per
Kirkeby, Mogens Kölkjær, Leif
Lage, Christian Lemmerz, Arne
Haugen Sörensen og Jörgen Haug-
en Sörensen, sem allir hafa mynd-
lýst bækur frá forlaginu. Jafn-
framt eru til sölu einstök grafík-
blöð eftir þessa menn á verkstæð-
inu og er viðbrugðið hve þrykkið
er hreint og fínt.
Er okkur Tryggva Ólafsson bar
að á Nansensgötu 41-43, eftir
hressandi göngu um C.H. Örsted
garðinn um hádegisbil á svölum
desemberdegi, var Bröndum ein-
mitt í hrókaræðum við virðulega
eldri dömu sem eitthvað gekk bág-
lega að velja sér mynd eftir Per
Kirkeby. Fyrir vikið gat hann
minna sinnt okkur, því matrónan
var aðgangsfrek og notaði óspart
„ nýuppgöt vaða “ hei 1 ay fi rbu rði
kvenna um íjas og mas.
Notaði tækifærið til að skoða
myndirnar á veggjunum og bæk-
urnar á borðunum, en erindið var
þó einnig að ná í hina víðfrægu
uppsláttarbók forlagsins, Brönd-
ums Encyklopædi, sem freyja hans
Iselin C. Hermann hafði gefið mér
í veislufagnaði kvöldið áður og
stefnt mér að sækja á staðinn.
Yndisþokkafull róðan sem ætlaði
að sýna okkur verkstæðin var þó
forfölluð vegna veikinda ungs son-
ar þeirra, og því gerðu aðstæður
að minna varð úr að ég kynntist
starfseminni af sjón og raun að
sinni.
Hafði verið mjög forvitinn um
þá kostulegu bók i fagnaðinum
kvöldið áður, enda blaðað í henni
á staðnum, og lesið ritdóma um
hana er hún kom fyrst út 1994,
sem allir voru á einn veg um ágæti
hennar, kostulegheit og sérstöðu.
Um er að ræða uppsláttarrit frá
A til Ö, sem er svo sem ekki til
frásagnar, nema að svörin eru
giska önnur en í öðrum slíkum
riturn og hafa þau yljað Dönum
frá útkomu bókarinnar sem selst
jafnt og þétt og hefur þegar verið
þrykkt í fjórum upplögum. Með
útkomunni rétti foriagið við úr
miklum kröggum, sem Bröndum
komst í er hann hugðist flytja
starfsemina til Malaga, með von
um menningarstyrk frá Efnahags-
bandalaginu til aukinna umsvifa
um andlegt og sjónrænt flæði í
álfunni. Styrkinn fékk hann ekki,
meður því að þrátt fyrir fögur
skjalfest fyrirheit, mætir menn-
ingin enn afgangi í herbúðum
skriffinnana 20.000. í Brússel.
Varð hann því að flytja starfsem-
ina aftur til Hafnar og byrja upp
á nýtt, og hér var hugmyndin að
bókinni hinn harði grunnur og líf-
ræni auður sem kom starfseminni
aftur á kjöl.
Mjög er vandað til bókarinnar
sem er ritstýrt af fimm einstakling-
um, þeim Peer Bentzen, Niels
Lyngsö, Iselin C. Hermann, Astrid
Pejtersen og Morten Söndergaard.
Lagði þetta lið spurningar fyrir
209 manns á öllum aldri, sem hafa
svarað þeim á mjög óhefðbundinn
hátt, þannig að oft má af hvunn-
dagslegri speki og litríkri ísmeygi-
legri kímni hafa af mikla gleði og
mikið gaman, eða „fryd og gamm-
en“ eins og Danir nefna það. Bók-
in er ríkulega myndskreytt eins
og vera ber og eru allar myndirnar
í svart- hvítu, bæði verk á pappír
sem ljósmyndir af listaverkum og
hverslags hlutvaktri virkt í mann-
heimi. Eru hér ábyrgir þeir Hans
Jörgen Bröndum, Lars Gundersen
og Erik Hagens, sem hafa unnið
gott verk. Bókin er afar vei úr
garði gerð, frágangur og uppsetn-
ing í háum gæðaflokki og voru hér
að verki Hans Jörgen Bröndum,
Tommy Pamperin og Morten
Stræde. Afar látlaus en þokkafull
kápa í djúpbláum lit er svo eftir
Henning Flagstad.
>
bókinni eru svo svör við öllu
milli himins og jarðar sem
mönnum dettur í hug að
spyija um, en hins vegar eru svör-
in ekki alltaf í samræmi við það
sem menn búast við að fá, en skara
þó alltaf vettvanginn að einhveiju
leyti.
Þrátt fyrir hin undirfurðulegu
en þó ósjaldan fróðlegu tilsvör má
vera víst að bókin bregði upp skýr-
ari ljósi á þjóðareðlið en flestar ef
ekki allar háalvarlegar uppslátt-
arbækur sem út hafa verið gefnar
í Danmörku til þessa. Má vera
deginum ljósara að mann- og sál-
fræðingar framtíðarinnar muni
þurfa að fletta vel í þessari bók,
þegar þeir þurfa að skyggnast
undir skelina, í leit sinni að kjarn-
anum í þjóðarþelinu og danskri
kímni.
Og eins og fyrri daginn liggja
Danir ekki á neinu og þó má lesa
og skynja margt ósagt á tilsvörun-
um, eins og í öllum góðum rit-
hætti og snjöllu málfari. Menn eru
ekki alfarið að fiska eftir algildum
sannindum við spurningunum,
heldur því sem fólki dettur í hug
um leið og það er spurt.
Hér eru menn jafnopinskáir í
orðræðu um höfuðfyrirbærin, lífið,
dauðann og ástina, sem allt annað
sem helst hverfist um þau, hið
háleitasta sem hið lægsta, höfuðið
sem holræsið.
Engan fordómalausan hneykslar
þessi bók, því fer íjarri, og hér er
sá húmor í útlistunum á leik-
föngunum ljúfu, eðli þeirra, til-
gangi og notkun, sem maður sakn-
aði svo mjög í hráum dönskum
stuttmyndum frá árum kynlífsbylt-
ingarinnar, sem grómuðu og hvers-
dagsgerðu eðlunarathöfnina.
Sjónin, er dæmi um upplýsandi
svar sem broddur er í: „Hið séða
er komið undir augunum sem sjá.
En er ekki svo lítið komið undir
höfðinu sem þau eru staðsett í, því
menn sjá með öllu höfðinu. þetta
er svo augljóst að einungis augn-
læknar eiga erfitt með að skilja
það. Augað tekur eftir, en það er
höfuðið sem sér ...
Seinna... Að mæla sjón-
hæfnina, er sem að mæla
myrkrið með ljós í hendinni.
Eins og gáfurnar er sjónin sjálf-
speglandi hæfileiki.“ Einnig er
svarið um heyrnina mjög skemmti-
lega upplýsandi, einkum fyrir það
að fáir vita hve þetta skilningarvit
hljóðbylgnanna er mikilvægt og
undursamleg smíð frá náttúrunnar
hendi... „Heyrnin er kraftaverk
í risastóru samhengi, sem stöðugt
er að gerast dag og nótt ailt lífið."
Inntak svarsins er að heyrnin sé
lífsins sigurverk hvers gangverk
er of margþætt og flókið fyrir
mannlegan skilning . .. Um hugs-
unina: „Hugsanir eru ekki neitt í
sjálfu sér, hugsanir eru alltaf um
eitthvað. Hugsanir eru um heim-
inn, en geta líka sjálfar verið um-
heimur fyrir aðrar hugsanir.
Fyrsta rétta hugsunin var hugsuð
af Descartes. Hann hafnaði svo
mörgum hugsunum, sem í raun
og veru voru alls ekki hugsanir,
að hann að lokum hitti á hugsun-
ina, hugsunina um hann sjálfan,
„Cogito, ergo sum“, Eftir það hafa
vestrænir heimspekingar brotið
heilann um þessa makalausu upp-
götvun" . ..
En svo eru auðvitað svör sem
eru út í bláinn eins og gengur, því
þá hafa menn sett sig í stífar stell-
ingar. Ennfremur tvíræð svör sem
höfða til hinnar hráu kímni en
bera þó í sér brodd vizku og fárán-
leika, sem víða kemur fram í bók-
inni, dæmi: Lampaskermur:
„Andreas Ludvigssen hefur byggt
upp efri hluta líkamans sem lan-
genna skyrtu (T-shirt), sem hann
hefur þakið tattóveringum sem í
stíl, tækni og uppruna eru einkenn-
andi fyrir þróun list tattóveringar-
innar áratuginn 1980-90. Andreas
Ludvigssen hefur á fimm árum
fengið sirka 65% af efri hluta lík-
amans þakinn myndefnum, orðum,
táknum og mynstrum af 30 rnis-
munandi tattóiðkendum frá Dan-
mörku, Hollandi, Frakklandi, ítal-
iu, Kúbu, USA og Kanada. Hver
tattóvering kostar sirka 500 krón-
ur á tímann og getur varað í 6
klukkustundir hvert skipti. Andre-
as Ludvigssen hefur arfleitt niðja
sína að húð sinni, og lýsir í smáatr-
iðum hvernig flá skuli húðina af
honum, þarnæst notast sem lampa-
skermur. Eftir ákveðið vinnsluferli
sem felst í að húðin er þurrkuð
upp og meðhöndluð með fitu og
olíum“ .. .
Bók er bók er bók ...