Morgunblaðið - 20.03.1997, Blaðsíða 44

44 FIMMTUDAGUR 20. MARZ 1997
AÐSENDAR GREINAR
MORGUNBLAÐIÐ
Eru mannréttinda-
ákvæði stjórnarskrár-
innar virt svo vel sé?
ÞAÐ VIRÐIST ekki
öllum jafnljóst hvers
vegna stjórnskipan var
komið á, á sínum tíma,
eða til að þjóna hags-
munum heildarinanr en
ekki til að starfa í þágu
sérhagsmuna. Og hvað
þau mál varðar, þá seg-
ir mér svo hugur um
að raunverulegar
breytingar á núverandi
stjórn- eða hagsýslu-
kerfi, verði ekki að
veruleika fyrr en teknir
hafa verið upp nýir
stjómarhættir. En
lausnir á breyttu
stjórnskipulagi felast
tæpast í atvkæðisréttinum einum
og sér, þ.e. miðað við núverandi
ástand, þar sem sá sem neytir at-
kvæðisréttar síns er samt seiri áður
fangaður innan kerfísins.
Komið hefur til tals að skipta um
þjóðsöng sökum þess að sá gamli
sé of þungur í vöfum. Miklu nær
væri að stuðla að breyttri stjómskip-
an, þar sem núverandi skipulag er
að mínu mati orðið allt of fjarri
upprunalegum markmiðum sínum.
En upphaflega var stjómarkerfínu
komið á, landsins þegnum til hag-
ræðingar, og til að standa vörð um
réttarstöðu þeirra. Nú virðast slík
gildi nokkuð farin að óskýrast, og
stjómkerfið eða yfirbyggingin sem
því fylgir, fremur orðið fjötur um
fót og viðhaldið að því er virðist
fyrir sjálfs síns sakir. Það eiga sér
stað stöðugar breytingar á þjóðfé-
laginu en raunhæfar breytingar og
endurskoðun á stjórnkerfinu virðast
láta á sér standa. Og stundum er
maður ekki alveg viss, þegar mál
þessi berast í tal, hvort málin snú-
ast um heill stjórnkerfisins eða heill
almennings, þ.e. í augum þeirra sem
með stjómsýsluna fara.
Að sjálfsögðu er stjórnskipan
nauðsynleg en það er alveg óþarfi
að rugla forgangsröðinni og villast
á því hvað er í þjónustu hvers. Við
þurfum hæfa stjórnendur og virka
athafnamenn, en við höfum enga
þörf fyrir ofríki, hvorki á sviði
stjórnmála eða í athafnalífinu. En
„stjórnsýsla" landsins virðist nokk-
uð farin að snúat um það hvemig
ríkjandi „hagsýslukerfi" fær sem
best staðið af sér, „of“ lýðræðislega
framvindu, þar sem þróun í þá átt
yrði hagfræðilega óhagkvæm fyrir
þá sem virðat lifa í þeirri bjargföstu
trú að landsins gæði séu þeim einum
ætluð. T.a.m. ætti arðsemishlutur
að renna til þeirra sem leggja fram
hin raunverulegu verðmæti - eða
vinnuna, þeir sem bera
tap ættu einnig að
njóta arðs - ekki satt,
en ekki aðeins tíl þeirra
sem hafa fjármagnið
fyrir og lúra á papp-
íranum. Þarna er á
ferðinni verulega
brenglað verðmætamat
og skólabókarhag-
fræði. En án vinnunnar
yrðu pappírarnir verð-
lausir en ekki öfugt.
Þessu tengdu er engu
líkara en verið sé að
draga úr raunveralegu
innihaldsgildi stjórnar-
skrárinnar, þegar hana
ber á góma, og láta sem
svo að hún snúist um það eitta að
varðveita stjómar (hag)-kerfíð
sjálft, þess vegna, burtséð frá því
hvernig stjórnkerfíð virkar, eða á
að virka, í þágu heildarinnar eða
hins almenna borgara.
Hafa ber í huga eins og áður
sagði að stjórnarskráin var gerð
með það að leiðarljósi að gæta hags-
muna heildarinnar og almennra
mannréttinda og þá um leið að koma
í veg fyrir misskiptingu þjóðarauðs.
Lýðræðislegt þjóðskipu-
lag getur ekki staðið
undir nafni, segir Þor-
steinn Ólafsson, nema
uppfylltar séu allar
kröfur þess.
En lýðræðislegt stjórnskipulag get-
ur ekki staðið undir nafni nema
uppfylltar séu allar kröfur þess. 0g
ef svokallaðir sérfræðingar eru
spurðir álits hvort eitthvað bijóti í
bága við stjórnarskrána eða lýðræð-
islega stjórnskipan, vefst þeim
tunga um tönn, og túlkun þeirra og
framsögn snýst að mestu um það
hvernig stjórnkerfmu og hefðum
innan þess er sem best borgið, sem
er nauðsynlegt ef slíkt er gert með
hagsmunum heildarinnar í huga.
En umræðan um almenn mannrétt-
indi er ekki jafnvinsæl og er engu
Iíkara en nokkuð sé dregið í land í
þeim efnum eins og áður sagði,
kannski af ótta við að þjóðin fari
að taka upp á þeim ósóma að verða
of meðvituð á þessu sviði. Þarna
virðist viðhöfð ákveðin forgangsröð
í úrvinnslu og gæta ákveðinnar hlut-
drægni. En stjórnsýsla er oftar en
ekki því marki brennd að hneigjast
í átt til of mikillar miðstýringar og
þeirrar tilhneigingar að hrifsa fram-
kvæðið af fólkinu og rýra réttarvit-
und þess, kannski af ótta við það
að glata annars um of pólitískum
ítökum og ívilnunum. Samt sem
áður sýnir það sig að aukið frjáls-
ræði og víðtækari umijöllun, leiðir
til velfarnaðar.
Mín ósk er sú að stuðlað verði
að heilsteyptri umijöllum og al-
mennri kynningu á stjórnarskránni
og að fram fari hlutlaus könnun á
því hvort og hversu mörg mannrétt-
indaákvæði hennar eru brotin, þ.e.
án „pólitískrar" íhlutunar. Einnig
vildi ég sjá stjómarskránna inni á
hveiju heimili. En í raun ættu stjórn-
völd að eigin frumkvæði að koma á
kynningu á raunveralegum gildum
stjórnarskrárinnar og virða þau og
gæta þeirra, það er þeirra hlutverk.
En staðreyndin er því miður sú
að ekki virðast liggja fyrir aðrar
haldbærar hugmyndir um hvemig
halda megi þjóðfélaginu „gangandi“
og stuðla að „efnahagsbata" innan
þess, en að rýra að nokkra lýðræðis-
legt inntak eða mannréttindaákvæði
stjórnarskrárinnar og halda slíkum
ákvæðum að mestu utan umræðu.
Sem birtist m.a. í því að heimilin
eða hinir almennu kjósendur, virðast
að allstórum hluta, utan áætlunar
um hlutdeild í efnahagslegum ábata
og stöðugleika, og þjóðfélagsleg
réttarstaða þeirra sniðgengin.
T.d. er engu líkara en verið sé
að telja þjóðinni trú um, að atkvæð-
isrétturinn sé allt og sumt sem lýð-
ræðislegar forsendur snúast um, og
sé sá réttur virtur standi viðkom-
andi þjóð undir nafni sem lýðræðis-
ríki. Þetta er grundvallarmisskiln-
ingur þar sem lýðræði snýst um
annað og miklu meira, eða alhliða
mannréttindi, og atkvæðisrétturinn
er aðeins einn liðurinn til að upp-
fylla þau skilyrði og standa vörð
um þau gildi. Stjórnarskráin og lýð-
ræðislegt inntak hennar er mann-
réttindasáttmáli í einu og öllu. Og
stjómskipunin er vernduð, til að
tryggja þau gildi, en ekki sjálfs sín
vegna.
En pappíramir era ekki nóg,
mannréttindi þurfa að vera eðlileg
og sjálfsögð. Og ef íslendingar at-
huga ekki sinn gang í tíma, verða
ítök þeirra og þjóðfélagsleg staða,
stöðugt vanmegnugri gagnvart tíár-
magns- og framkvæmdavaldinu, og
þá þó slík starfsemi sé að nafinu til
í þjónustu eða rekin af almenningi.
Þ.e.a.s. ef þeim lærist ekki að skilja
rétt sinn sern mótvægi gegn valdi
á sviði stjórnsýslu og fjármögnunar.
Með síðan þeim afleiðingum að þeir
fái litlu ráðið nema af fölskum tóni
þess atkvæðis sem sagt er tryggja
þeim lýðræðisleg réttindi og efna-
hagslegan stöðugleika.
Höfundur starfar að nýsköpun
og ritstörfum.
Óskalisti
brúðhjónanna
Gjafapjónustafyrir
brúðkaupið |
<49) SILFURBÚÐIN
Kringlunni 8-12 • Sími 568 9066
- Þar færöu gjöfina -
smáskór
Vorskórnir eru komnir.
í st. 20-30 og nú eru þeir flottir.
Erum í bláu húsi
við Fákafen.
freemmz
Bæjarhrauni 14, Hafnarfirði
Sími 565 3900
Kr. 49(1.
rábær listi fullur af glæsilegum vorfatnaói
Afgreiöslutími frá aóeins 3 dögum!
Þorsteinn
Ólafsson
Sijórn-
sýslugrín
UMRÆÐAN um fyrir-
hugað álver við Grand-
artanga hefur farið
hátt að undanförnu í
þjóðfélaginu. Hafa
margir haft á málinu
skoðun enda varðar
álverið marga og mik-
ilvæga hagsmuni sem
þó era afar ólíkir og
andstæðir í mörgum
grandvallaratriðum.
Þannig takast á
sjónarmið umhverfís-
verndarsinna og ferða-
málafólks annarsvegar
og fýlgismanna stór-
iðju hinsvegar svo
dæmi séu tekin. Það
er sjálfsagt og eðlilegt að jafnviða-
mikil röskun á umhverfí Hvalfjarðar
hafi í för með sér átök og skoðana-
skipti enda talsvert í húfi þegar til
framtíðar er litið.
Við slíkar aðstæður skiptir afar
miklu að stjómsýsla landsins sé
traust og hæf til þess að ljalla um
þann ágreining sem til staðar er
þannig að hlutlægra sjónarmiða sé
gætt til hins ítrasta.
Við meðferð íslenskra stjórn-
valda á umsókn Columbia Alumi-
nium Corporation (CAC) um að fá
að reisa og reka álver, hefur komið
í ljós hversu stjómsýslumeðferð er
ijarri því að vera í samræmi við þær
kröfur sem almennt verður að gera
um faglega og hlutlausa stjórn-
sýslumeðferð í landinu. í þessu sam-
bandi kemur fyrst og fremst til
skoðunar atbeini svokallaðrar
„Markaðsskrifstofu iðnaðarráðu-
neytisins og Landsvirkjunar “ (MIL)
í jpessu máli en hagsmunagæsla
hennar f.h. hins erlenda álfélags
hefur berlega leitt í ljós, að mínu
mati, hversu vanþróuð stjómsýslan
er hér á landi.
MIL er í helmingseigu iðnaðar-
ráðuneytisins og Landsvirkjunar og
stjórnað m.a. af skrifstofustjóra í
iðnaðarráðuneytinu og aðstoðar-
manni iðnaðarráðherra. Fyrir henni
eru ekki sérstök lög og starfar hún
á ábyrgð eigenda sinna.
Það sem vekur sérstaka furðu
er hversu MIL hefur varið hags-
muni CAC af miklu harðfylgi þegar
málefni álversins hafa verið til
umfjöllunar hjá íslenskum stjórn-
völdum.
í lögum um umhverfismat nr.
63/1993 er byggt á því að fram-
kvæmdaaðili láti gera umhverfís-
mat á sinn kostnað og komi því á
framfæri við stjórnvöld. Lögin
byggja því á að hlutleysi stjórnvalda
skuli tryggja það að matið fái þá
faglegu skoðun sem nauðsynleg er
s.s. hjá Skipulagi ríkisins og fleiri
aðilum sem eiga að gæta almanna
hagsmuna. Af þessu leiðir að stjórn-
sýsluaðili sem gefur leyfi til fram-
kvæmda verður, eðli málsins sam-
kvæmt, að vera algerlega óháður
framkvæmdaaðilum.
Fyrir liggur að MIL sá um fram-
kvæmd umhverfismatsins og kom
fram sem tengiliður CAC við íslensk
stjórnvöld. Athugasemdir einstakra
stofnana, félaga og einstaklinga um
umhverfismat CAC voru sendar
MIL til umsagnar. MIL gekk siðan
harðast fram í því að mótmæla
kröfum og athugasemdum fjöl-
margra faglegra umsagnaraðila,
svo og einstakra hagsmunaaðila, í
umboði CAC.
í úrskurði umhverfisráðherra um
umhverfísmat, frá 20.6. 1996, eru
tekin upp mótmæli MIL að hluta.
Þar segir t.d. að það sé „bæði ósk
og krafa MIL f.h. Columbia Alumi-
nium Corporation að framangreind-
ir þættir í úrskurði skipulagsstjóra
verði teknir til sérstakrar athugun-
ar og breytt samkvæmt endur-
ákvörðun umhverfís-
ráðherra.“ Meðal
krafna MIL voru m.a:
- að ákvörðun
skipulagsstjóra ríkisins
um að óheimilt væri að
heija framkvæmdir
fyrr en gerð hefði verið
fullnægjandi grein fyr-
ir matsskyldum fram-
kvæmdum og fyrir
lægi úrskurður Skipu-
lags ríkisins yrði felld
úr gildi,
- að ákvörðun
skipulagsstjóra um að
meta yrði umhverfis-
áhrif námuvinnslu á
landi með eftirfarandi
úrskurði skipulagsstjóra yrði felld
úr gildi,
- að ákvörðun Skipulags ríkisins
um að óheimilt væri að nota opið
kælikerfi áður en ljóst væri hvort
til væri nægjanlegt vatn yrði felld
úr gildi,
- að ákvörðun skipulagsstjóra
um að nota ætti brennisteinsskaut
með lægsta brennisteinsinnihald á
hveijum tíma yrði felld úr gildi.
Eins og sjá má er hvergi gefið
eftir í hagsmunagæslunni. Það sem
Forsætisráðherra ætti
að skipa hlutlausa rann-
sóknanefnd, segir Hró-
bjartur Jónatansson,
til að meta vísindalegar
forsendur fyrir álveri í
Hvalfirði.
vekur furðu er að sá aðili sem harð-
ast gengur fram í því að slakað
verði á kröfum um mengunarvam-
ir, um náttúravernd og aðrar kröfur
sem kunna miklu að skipta, til hags-
bóta fyrir erlenda álfélagið og á
kostnað íslendinga er þessi mark-
aðsskrifstofa sem er stýrt af iðnað-
arráðherra og er hluti að iðnaðar-
ráðuneytinu, hluti af sjálfu stjórnar-
ráði íslands. Skýtur hér ekki skökku
við?
Framganga MIL í þessu máli f.h.
CAC annars vegar og tengsl MIL
við Landsvirkjun, iðnaðarráðuneyt-
ið og umhverfísráðuneytið hinsveg-
ar hefur leitt til þess,að mínu viti
að brotnar hafa verið grundvallar-
reglur í stjórnsýslulögum nr.
37/1993 við meðferð á umsókn
CAC um álver við Grundartanga.
Megintilgangurinn með þeim lögum
var að „tryggja sem best réttarör-
yggi manna í skiptum við hið opin-
bera“ sbr. athugasemdir við frum-
varpið til stjórnsýslulaga. í 3. gr
laganna er kveðið á um hvenær
stjórnvald er vanhæft til meðferðar
máls. í greininni er kveðið á um
ýmis tilvik þegar stjórnsýsluaðili er
vanhæfur ef hann er í sérstökum
tengslum við aðila máls eða úr-
lausnarefnið. í 6. tl. er almennt
ákvæði sem segir að um vanhæfi
stjórnsýsluaðila sé að ræða „ef að
öðru leyti eru fyrir hendi þær að-
stæður sem fallnar eru til að draga
óhlutdrægni hans í efa“. Sam-
kvæmt 4 gr. má sá sem telst van-
hæfur ekki „taka þátt í undirbún-
ingi, meðferð og úrlausn" máls. I
10 gr. er lögfest svokölluð rann-
sóknarregla sem er sú að „stjórn-
vald skal sjá um til þess að mál sé
nægjanlega upplýst áður en ákvörð-
un er tekin í því“.
Erindrekstur iðnaðarráðuneytis-
ins f.h CAC og tengsl stjórnarráðs-
ins í heild við þetta bandaríska álfé-
Hróbjartur
Jónatansson