Morgunblaðið - 20.03.1997, Blaðsíða 41

MORGUNBLAÐIÐ
FIMMTUDAGUR 20. MARZ 1997 4Í
AÐSENDAR GREINAR
NÝLEGUR hæsta-
réttardómur hefur
vakið mikla og verð-
skuldaða athygli.
Konu voru dæmdar
bætur þar sem hún
naut ekki sömu launa
og karlmaður sem
vann sama starf (út-
sendingastjórar) og
hún hjá ríkissjónvarp-
inu. Dómurinn verður
vonandi sterkt innlegg
í jafnréttisumræðuna
hér á landi. Konan og
karlinn sem hér um
ræðir voru ekki í sama
stéttarfélagi, en þau
unnu í sömu stofnun
þar sem ríkið greiddi þeim báðum
laun. í dómnum segir að sam-
kvæmt jafnréttislögum skuli at-
vinnurekendur sjá til þess að konur
og karlar fái greidd jöfn laun og
njóti sömu kjara fyrir jafnverðmæt
og sambærileg störf. Þar segir
einnig að óumdeilt sé í þessu til-
viki að konan og karlinn unnu
nákvæmlega sama starfið. Bæri
því ríkinu að tryggja það, að konan
nyti sambærilegra ráðningakjara
og karlinn. Síðan segir í dómnum
að fram hafi komið að grunnlaun
hennar voru lægri en hans. Er það
rakið til kjarasamninga stéttarfé-
laga, sem vísað var til í hvorum
ráðningasamningi um sig. Ekki
hafi verið skýrt í málinu, hvernig
ákvörðun launa hafi ráðist af túlk-
un kjarasamninganna, sem höfðu
ekki bein ákvæði um þetta starf,
og launakjör útsendingastjóranna
hafa ekki verið borin saman að
öðru leyti. Einnig segir í dómunum
að ríkið hafi betri að-
stæður til að gera
samanburð á kjörum
þeirra og gera grein
fyrir samhengi í
launasamningum rík-
isins. Samkvæmt al-
mennum sönnunar-
reglum stendur það
þeim nær að sýna
fram á það, að hlut-
lægar ástæður hafi
ráðið launamuninum.
Það hafi ríkið ekki
gert, en mismunandi
kjarasamningar geta
ekki einir sér réttlætt
launamismun karla og
kvenna. Því kemst
hæstiréttur að þeirri niðurstöðu að
ríkið hafi brotið gegn jafnréttislög-
um í þessu tilviki, og dæmir kon-
unni bætur sem samsvara grunn-
launamuninum á henni og karlin-
um.
Sambærileg störf
Þessi dómur vekur upp margar
spurningar. Eins og til dæmis
þeirri hvort það hefði breytt ein-
hveiju ef konan og karlinn hefðu
ekki unnið nákvæmlega sama
starfið. Það kemur skýrt fram í
jafnréttislögum að „Konum og
körlum skulu greidd jöfn laun og
skuiu njóta sömu kjara fyrir jafn-
verðmæt og sambærileg störf".
Hér er vert að vekja athygli á því
að ekki er einungis verið að fjalla
um sömu störf, heldur jafnverð-
mæt og sambærileg störf. Maður
spyr sig því hvort konan hefði ekki
alveg eins getað kært á grundvelli
jafnréttislaga og unnið dómsmálið
Á íslandi ríkir kynbund-
ið launamisrétti. Siv
Friðleifsdóttir telur
skýringar úr nýlegri
könnun ekki duga til að
útskýra þann launamun.
ef hún hefði unnið í jafnverðmætu
og sambærilegu starfi og karlinn
en ekki endilega nákvæmlega
sama starfið. Jafnréttislögin kalla
því beinlínis á að skoðað verði
hvaða störf eru jafnverðmæt og
sambærileg. Hvernig má meta,
mæla eða vigta störf? Hvernig
getur launþegi sannað fyrir dómi
að hann sé í jafnverðmætu og sam-
bærilegu starfi og annar launþegi
í viðkomandi stofnun eða fyrir-
tæki. Hvaða mælistiku er unnt að
nota? Sú leið sem hefur verið notuð
víða erlendis, og hjá mörgum sveit-
arfélögum á Islandi til að meta
störf og bera þau saman er kölluð
starfsmat.
Hvað er starfsmat?
Starfsmat er aðferð til að meta
vægi starfa. Það hefur verið notað
í nokkrum mæli m.a í Bandaríkjun-
um, Kanada, Ástralíu, Nýja-Sjá-
landi, Hollandi, Þýskalandi, Bret-
landi og Svíþjóð. Starfsmat er að-
ferð til að meta innihald starfa.
Starfið sjálft er metið, en ekki sá
starfsmaður sem sinnir því.
Frammistöðu einstakra starfs-
manna verður að meta á annan
hátt. Þeir þættir sem eru lagðir til
grundvallar starfsmati eru yfirleitt
hvaða hæfni, ábyrgð, áreynslu og
vinnuskilyrða er krafist í starfinu.
Þessum þáttum er skipt upp í
undirþætti sem eiga að fanga eðli
starfsins enn frekar. Ábyrgð getur
t.d. skipst í ábyrgð á fjármunum
eða velferð annarra. Þættimir eru
metnir hver um sig til stiga og
heildarstigagjöf ákvarðar verð-
mæti starfsins. Kynhlutlaust
starfsmat er líkt hefðbundnu
starfsmati. Það er frábrugðið að
því leyti að sérstaklega er hugað
að því að gera þeim þáttum sem
einkenna kvennastörf jafnhátt
undir höfði og þáttum sem ein-
kenna karlastörf. Engar heildstæð-
ar rannsóknir eru til á hversu mikl-
um hluta kynbundins launamunar
hefur takist að eyða með kynhlut-
lausu starfsmati. Rannsóknir frá
einstökum fylkjum í Bandaríkjun-
um sýna þó að með kynhlutlausu
starfsmati megi minnka kynbund-
inn launamun um allt að þriðjung.
Augljós kostur við starfsmatsað-
ferðina er að þannig má meta
vægi starfs á hlutlægan hátt. Gall-
inn við starfsmatið er hinsvegar
það að matið metur einungis starf-
ið sjálft en ekki frammistöðu þess
einstaklings sem sinnir því.
Kynbundinn
launamunur um 11%
Á íslandi ríkir kynbundið launa-
misrétti. Nýleg könnun sem unnin
var af Félagsvísindastofnun Há-
skólans um launamyndun og kyn-
bundinn launamun sýnir að þær
skýringar sem gefnar hafa verið á
mismunandi launum karla og
kvenna duga ekki til að útskýra
þann launamun sem viðgengst
milli kynja. Þegar bornir eru saman
sambærilegir einstaklingar og tek-
ið hefur verið tillit til þátta eins
og starfsstéttar, menntunar,
starfsaldurs, aldurs, fjölda yfirvin-
nutíma og hvort stárfað sé hjá
einkafyrirtæki eða hjá opinberum
aðilum hafa konur samt sem áður
11% lægri dagvinnulaun og auka-
greiðslur á klukkustund en karlar.
Þennan launamun er einungis
hægt að útskýra með kynferði.
Erlendis hefur starfsmat víða verið
notað til að minnka launamun ’
kynja.
Tilraunaverkefni
í mars 1995 skipaði félags-
málaráðherra starfshóp sem í eiga
sæti fulltrúar ASÍ, BHMR, BSRB,
VMS, Jafnréttisráðs, Reykjavík-
urborgar, fjármálaráðuneytis og
félagsmálaráðuneytisins. Starfs-
hópurinn hefur umsjón með til-
raunaverkefni þar sem starfsmati
verður beitt á einni til tveimur
stofnunum á vegum ríkisins, fyrir-
tæki eða stofnun Reykjavíkur- -■-
borgar og einu einkafyrirtæki.
Félagsmálaráðuneytið hefur ráðið
verkefnisstjóra til að sinna til-
raunaverkefninu ásamt starfs-
mönnum frá Jafnréttisráði og
Reykjavíkurborg. Tilgangur verk-
efnisins er að nota kynhlutlaust
starfsmat til að meta vægi og
raða störfum innbyrðis á hveijum
vinnustað. Ekki er búið að velja
endanlega þau fyrirtæki og stofn-
anir sem taka þátt í verkefninu,
en við valið verður hugað að fjöl-
breytileika starfa og því að á
vinnustaðnum séu bæði hefðbund-
in kvenna- og karlastörf. Með
verkefninu er ætlunin fyrst og
fremst að skoða innbyrðis vægi
starfa en ekki að tengja niður-
stöðu þess gildandi kjarasamning-
um. Hinsvegar er ekkert því til
fyrirstöðu að aðilar sem semja um
kaup og kjör á vinnumarkaðnum
semji um að beita starfsmati nú
eða síðar. Tilraunaverkefni ríkis,
borgar og einkafyrirtækis um
starfsmat er einmitt tækifæri fyr-
ir framangreinda aðila til að kynn-
ast margvíslegum hliðum starfs-
matsferlisins.
Höfundur er alþingismaður og
formaður starfshóps um
starfsmat.
Hæstaréttardómur um
launajafnrétti kynja
Siv
Friðleifsdóttir
BARÁTTA kvenna
um allan heim fyrir
kvenfrelsi og góðum
lífsskilyrðum kvenna
og bama er hluti af
þeirri mannréttinda-
baráttu, sem staðið
hefur um aldir. Á vett-
vangi Sameinuðu
þjóðanna er það nú
viðurkennt, að líta
beri á stöðu kvenna
út frá mannréttindum,
en það leggur þjóðum
þá skyldu á herðar að
skoða stöðu kvenna
sérstaklega og
tryggja konum sömu
réttindi og möguleika
og körlum.
Vandamál
samfélagsins alls
Sameinuðu þjóðirnar hafa á
undanförnum árum staðið fyrir
mörgum mikilvægum ráðstefnum
um málefni sem skipta mannkynið
miklu. Mannréttindi kvenna hafa
þar skipað sífellt stærri sess, og
snerist t.d. Mannréttindaráðstefn-
an í Vín 1993 að miklu leyti um
mannréttindi kvenna. Þá er í
fersku minni kvennaráðstefna
Sameinuðu þjóðanna í Kína í sept-
ember árið 1995, en þar náðust
mikilsverðir áfangar í baráttunni
fyrir mannréttindum kvenna, sem
varða munu veginn til framtíðar.
I kjölfar Mannréttindaráðstefn-
unnar í Vín 1993 var samþykkt á
allsheijarþingi Sameinuðu þjóð-
anna yfirlýsing um afnám ofbeldis
gagnvart konum, og greiddu ís-
lendingar henni atkvæði. í henni
er lögð áhersla á þátt stjómvalda
í að draga úr því ofbeldi, sem kon-
ur eru beittar, og bent á mikilvægi
þess, að stjórnvöld styðji við bakið
á þeim, sem vinna að
úrbótum í því efni.
Ofbeldi gegn konum
er vandamál samfé-
lagsins alls, en ekki
eingöngu þeirra sem
fyrir því verða. Með
undirskrift sinni hafa
íslensk stjórnvöld tek-
ið undir þau sjónar-
mið. Nú þarf að brúa
bilið milli orða og at-
hafna.
Tillaga um aðgerðir
Þingkonur Kvenna-
listans hafa nú lagt
fram á Alþingi tillögu
um skipan nefndar til
að móta áætlun um afnám ofbeld-
is gagnvart konum í samræmi við
fyrrgreinda yfirlýsingu. Nefndin
verði skipuð fulltrúum dómsmála-
ráðuneytis, félagsmálaráðuneytis,
Heimilisofbeldi er mun
algengara en almennt
hefur verið talið, segir
Kristín Halldórsdótt-
ir, og það er krafa
kvenna, að þessi smán-
arblettur verði afmáður.
heilbrigðisráðuneytis, mennta-
málaráðuneytis, Jafnréttisráðs,
Mannréttindaskrifstofu íslands,
Neyðarmóttöku vegna nauðgana,
Kvennaathvarfsins í Reykjavík og
Stígamóta, svo og fulltrúa forsæt-
isráðuneytis, sem verði formaður.
Nefndin móti áætlun til 5 ára og
hafi eftirlit með framkvæmd henn-
ar, og skýrsla um störf nefndarinn-
ar verði lögð fyrir Alþingi eftir því
sem verkinu miðar.
Nýlega var birt skýrsla dóms-
málaráðherra um orsakir, umfang
og afleiðingar heimilisofbeldis og
annars ofbeldis gegn konum og
börnum. Skýrslan er byggð á ítar-
legri könnum, sem unnin var í
framhaldi af samþykkt Alþingis
að frumkvæði Svavars Gestssonar
og Ingibjargar Sólrúnar Gísladótt-
ur árið 1994. í henni koma fram
mikilvægar upplýsingar, sem
mynda nauðsynlegan grunn undir
áætlun um aðgerðir.
Áhersluatriði
Við mótun áætlunar um afnám
ofbeldis gagnvart konum þarf m.a.
að hafa eftirfarandi atriði í huga:
* að fræðsla um ofbeldi og áhrif
þess verði aukin verulega í skólum
og meðal almennings, hvort sem
um er að ræða kynferðislegt of-
beldi eða ofbeldi af öðrum toga,
* að heimilisofbeldi verði skil-
greint og meðhöndlað eins og ann-
að ofbeldi,
* að fræðsla fyrir lögreglu-
menn, lögfræðinga og dómara um
kynferðisofbeldi og ofbeldi á heim-
ilum verði stóraukin,
* að markvisst verði unnið að
því að fjölga konum í þeim starfs-
stéttum, sem vinna við meðferð
ofbeldismála, bæði hjá lögreglu,
ákæruvaldi og dómstólum,
* að kæruskylda hvíli á lögreglu
og ákæruvaldi vegna ofbeldisbrota,
en ábyrgðin hvíli ekki á þolanda
brotsins,
* að brotaþola sé skipaður mál-
svari allt frá upphafi rannsóknar
til málsloka,
* að lögreglu verði gert kleift
að beita nálgunarbanni jafnhliða
áminningu, ef hann raskar friði
annarrar manneskju eða vekur
henni ótta með ógnunum eða of-
sóknum,
* að tryggt verði fjármagn til
reksturs miðstöðva fyrir konur og
börn, sem beitt hafa verið kynferð-
islegu ofbeldi,
* að komið verði á meðferðarúr-
ræðum fyrir karla, sem beita konur
ofbeldi.
Afmáum
smánarblettinn
Þar sem rannsóknir og umræða
um ofbeldi gagnvart konum er
komin lengst er það flokkað sem
kvennamál óháð stéttum, litar-
hætti og þjóðfélagsgerð. Það er
flokkað sem glæpsamlegt athæfí
og heilbrigðismál, enda reynir á
heilbrigðiskerfið, dómskerfið og
félagsmálayfirvöld við meðferð
slíkra mála. Mikið skortir á skiln-
ing og aðstæður til viðbragða inn-
an íslensks stjórnkerfis, og úr því
verður að bæta. Þorsteinn Pálsson
dómsmálaráðherra hefur sýnt
þessum málum mikinn skilning og
hyggst stofna til vinnuhópa á veg-
^emantaAÚAiá
Fermingagjafir, glæsilegt úrval
DEMANTAHÚSIÐ
Nýju Kringlunni, sími 588 9944
um síns ráðuneytis, sem hugi að
meðferð þessara mála á sviði lög-
gæslu og innan dómskerfisins. Því
ber að fagna, en taka þarf á vanda-
málinu á víðtækari hátt með þátt-
töku fleiri ráðuneyta og sérfræð-
inga á fleiri sviðum þess.
Ofbeldi inni á heimilum er
þjóðfélagsvandi og dulið vanda-
mál, sem fólk forðast að viður-
kenna, en rannsóknir sýna, að
heimilisofbeldi er mun algengara
en almennt hefur verið talið og á'
sér stað óháð félagslegri stöðu
fólks. í ofbeldi gegn konum birtist
kvennakúgun í sinni grófustu
mynd, og það er krafa kvenna, að
gripið verði til aðgerða til að afmá
þann smánarblett af íslensku sam-
félagi.
Höfundur er þingkona
Kvcnnalistans.
DISERO EN ŒWvCA
-l- Aú
•'>
Stórbðfða 17 við GulUnforú, sími 567 4844
f N
BIODROGA
snyrtivörur
Afnemum ofbeldi gegn konum
Kristín
Halldórsdóttír