Eimreiðin - 01.01.1974, Síða 58

EIMREIÐIN
þurrkast upp. En svo hér sé slengt fram gjörólíku dæmi, þá má
nefna sveigjanlegri og frjálslegri blaðamennskuaðferðir manns
eins og Truman Capote í Bandaríkjunum. Þær styrkja að öðru
leyti dálítið yfirborðs- og æsilcenndar kannanir hans á ýmsum
sakamálum og sakamönnum.
Til þess að vera eitthvað annað og meira en vísindalegt hálf-
kák reyna umræddar skáldskaparhefðir — og verða raunar —
að beita fyrir sig listrænni úrvinnslu efnisins, skipa því í ný-
stárlegt form, varpa á það nýju, kannski óvæntu ljósi. Þær verða
að túlka hið raunsanna efni —. að vísu fremur óbeint en beint
— ljá því skáldlega vídd, ef þær vilja kallast eitthvað annað
en sagnfræði amatöra, plat-félagsfræði, pólitískur áróður. Tíð-
ast er um að ræða einhvers konar skýringu á staðreyndum,
gengið út frá afleiðingum og síðan fetað sig afturábak í leil að
orsökum. Höfundur leggur út af ákveðnu sögulegu og/eða fé-
lagslegu fyrirbæri, en verður einnig vegna hlutlægnislegrar
fagurfræði sinnar að gæta þess að troða ekki skýringu sinni
upp á lesandann; að þvi marki, sem unnt er, verður skýringin
að liggja í hlutlægri en dýnamiskri framsetningu, í samhengi
og skírskotunum, fremur en meira eða minna heinum yfirlýs-
ingum. Þannig á túlkunarhlutverkið í raun og veru að vera
fremur hjá lesandanum.
Stundum tekst þetta, stundum ekki. I „söguþætti“ Hannesar
Péturssonar, Rauðamyrkri, er sannsögulegt sakamál* sett í
samhengi hnignunar viðkomandi samfélags (eins og Yfirvald
Þorgeirs Þorgeirssonar reyndar líka) með fall Hólastóls að
brennidepli. I þessari sögu verður því miður höfundurinn sjálf-
ur að mínu mati allt of áherandi; skýringum og túlkunum hans
á heimildunum er otað of berum orðum að lesandanum. Höf-
undur er í forgrunni með ýmiss konar neyðarlegar athugasemd-
ir við söguefnið, jafnvel dóma yfir sögupersónum sínum. (Sbr.
t. d. „Hjálp maddömu Þóru við frænda sinn bágstaddan er
vinarbragð, en aðfinnsluvert allt um það frá sjónarmiði hinna
löghlýðnu“ eða „Slík var glapsýn hans, en þó vekur hún sam-
úð, þvi hún spratt af föðurumhyggju“. Tæpast geta þetta tal-
izt sérlega listræn vinnubrögð). Raunar má segja, að Hannes
Pétursson geri hér hvergi tilraun til sjálfstæðs bóknienntaverks,
og er þá tæplega réttlátt að gagnrýna það sem slíkt. í hinni
heldur klunnalegu og gegnsæju tengingu sakamálsins og sam-
hengis þess eru samskeytin svo æpandi (einkum upphaf V.
‘Sakamál eru raunar dókumentaristum sérlega áleitið viðfangsefni,
enda stefið um sekt og sakleysi, glæp og refsingu, fullt afstæðna og veitir
fjölda möguleika, er varðar túlkun úr baksýn.