Morgunblaðið - 29.09.1981, Blaðsíða 26

34
MORGUNBLAÐIÐ, ÞRIÐJUDAGUR 29. SEPTEMBER 1981
eftir Má Pétursson,
formann Dórnara-
félags Islands
Þá er nú þjóðmálaumræðan að
skríða á stað eftir sumarið. Þetta
er svona heldur með fyrra móti,
kannski af því að sumarið var
fremur Kott og þess því að vænta
að haustið og veturinn leKKÍst
venju fremur vel í menn, fólk sé
hjartsýnt ok hafi huj{ á að breyta
og bæta.
Er ný dómsmála-
umræða að hefjast?
Það eru áraskipti að því hvaða
mál það eru sem efst eru í hugum
manna og verða tilefni umræðu.
Reglan er sú, að það eru þau atriði
sem menn finna sterklega fyrir að
laga þurfi, sem verða tilefni til
litríkastra skoðanaskipta. Um-
ræðan verður oft til þess að úr-
bætur eru gerðar og það sem að
var er lagað, og þá er henni sjálf-
•hætt um það mál. Sú undantekn-
ing er þó frá reglunni að umræða
um stór og mikilvæg óleyst mál-
efni getur fallið niður um tíma,
jafnvel árum saman. Það gerist
þannig að menn þreytast á mál-
inu, hvíla sig þá á því í bili og snúa
sér að öðru. En ef málið er nógu
stórt og mikilvægt þá er hægt að
vera handviss um að það verður
tekið upp að nýju og þá oft með
endurnýjuðum þrótti. Svo er um
dómsmáíin. Umræða um þau er
greinilega að fara i gang núna
eftir nokkurra ára hlé.
Alþingi hætti í hálfn-
uðu verki árið 1978
Árið 1972 skipaði þáverandi
dómsmálaráðherra nefnd 5 manna
til þess að endurskoða réttarfars-
löggjöfina, þ.e. reglurnar um með-
ferð dómsmála, þ.á m. dómstóla-
skipanina. Á grundvelli starfa
þeirrar nefndar, réttarfarsnefnd-
ar, var lögfestur árið 1976 laga-
bálkur um rannsóknarlögreglu
ríkisins. Flestir munu sammála
um að sú breyting hafi leitt til
stórfelldra umbóta við rannsókn
sakamála og beint og óbeint greitt
fyrir og hraðað dómsmeðferð í
þeim. Um svipað.leyti voru fleiri
mjög þýðingarmiklir lagabálkar
er snerta meðferð mála endur-
skoðaðir og ber þar hæst gjald-
þrotalögin nýju frá 1978 og þing-
lýsingarlögin frá sama ári. Hluta-
félagalögin frá 1978 voru heldur
ekki ómerk smíð. En þá lét Al-
þingi staðar numið í bili. Alþingi
lögfesti ekki og hefur ekki lög-
fest frumvarp sem leiða mundi til
allt að helmings styttingar á
meðferðartíma einkamála. þ.e.
þeirra mála þar sem einstaklingar
eða lögpersónur (félög, stofnanir)
þræta sín á miili um fjármuni eða
önnur atriði einkaréttarlegs eðlis.
Það frumvarp, Lögréttufrumvarp-
ið, var fyrst lagt fram árið 1976.
Nú hafa fiórir dómsmálaráð-
herra. þeir Olafur, Steingrímur,
Vilmundur og Friðjón. hver á eft-
ir öðrum. lagt það fram á Alþingi
og mælt með samþykkt þess.
Svona geta hlutirnir gengið
skrýtilega. Það endurskoðunar-
verk sem réttarfarsnefnd var ætl-
að og hún vann raunar til enda
hefur stöðvast í miðjum klíðum,
Alþingi hætti í hálfnuðu verki.
Óvænt uppákoma —
Andóf í stað umbóta?
En skrýtnast er þó hvernig hin
nýja dómsmálaumræða ársins
1982 fer í gang. Hún hefst ekki
með því að ýtt sé við Alþingi um
að standast löggjafarsómann.
Hún hefst með úrtölum og andófi
og það frá þeim er síst skyldi slíkt
ætlað: Tveimur þjóðkunnum um-
bóta- og röggsemdarmönnum,
þeim Áskeli Einarssyni, fram-
kvæmdastjóra Fjórðungssam-
bands Norðlendinga, í sjónvarpinu
hinn 5. þ.m., og Jóni ísberg, sýslu-
manni og héraðshöfðingja á
Blönduósi, í grein í Morgunblað-
inu hinn 24. þ.m. Viðtalið við Ás-
kel var í fréttatíma sjónvarps og
því mjög stutt, raunar gagnorð
frásögn hans af viðhorfum er
fram höfðu komið á nýloknu fjórð-
ungsþingi Norðlendinga. Um þau
gagnrýnisatriði, er Áskell skýrði
frá að þar hefðu fram komið, fjall-
aði ég í grein í Tímanum hinn 10.
þ.m.
Tilefni þess að ég rita þessar
línur nú, er því grein Jóns Isberg
frá 24. þ.m., en þar sé ég í fyrsta
skipti setta fram ítarlega og
rökstudda greinargerð fyrir því að
hin fyrirhugaða nýskipan sé
gagnslaus og mundi raunar verða
til tjóns fyrir helming þjóðarinn-
ar, íbúa langsbyggðarinnar. Hann
orðar þessi tvö atriði, sem mér
sýnist hann leggja þyngsta
áherslu á, svo: „Hvort lögrétta
verður stofnuð eða ekki skiptir
engu máli fyrir íbúa Stór-
Reykjavíkursvæðisins, en hefur
grundvallarþýðingu fyrir okkur,
sem úti um landið búum.“ Á öðr-
um stað: „Það sem raunverulega
skiptir máli er að stefnt er að ein-
um dómstóli fyrir allt land í
Reykjavík eða nágrenni, þangað
verður öllum stefnt hvar sem þeir
búa á landinu."
I>að er ekki hægt að hjóða
þjóðinni svonalagað
En hvert er þá í hnotskurn það
vandamál sem við Jón ísberg er-
um að tala um? Einfaldlega það,
að það tekur einstaklinginn lang-
an tíma að ná fram lögvörðum
rétti sínum gagnvart náunganum
fyrir dómstólum. Of langan tíma
taldi Ólafur Jóhannesson þegar
hann skipaði réttarfarsnefnd
1972. Of langan tíma taldi réttar-
farsnefnd þegar hún skilaði af sér
frumvarpi til Lögréttulaga 1976 í
þeim tilgangi að hraða mætti
meðferð dómsmála án þess að
bæta við verulegum mannafla á
dómstólana og án þess að réttar-
öryggi yrði skert. Og ekki hefur
ástandið batnað síðan. Ef 50
stærstu einkamálin sem dæmd
voru í Hæstarétti 1976 eru athug-
uð (þá eru tekin öll þau einkamál
sem voru munnlega flutt á báðum
dómstigum og Iyktaði með efnis-
dómi), þá hafði meðferð þeirra frá
birtingu stefnu í héraði tekið að
meðtaltali 38,6 mánuði eða rúm 3
ár. Fyrir árið 1980 er sambærileg
tala orðin 50,9 mánuði eða rúm 4
ár. Jón Isberg getur fyrir mér gert
lítið úr þvi að lagfæra þurfi kerfi
sem leiðir til svona þróunar og tal-
að um að suða þurfi í fjárveitinga-
t>K löggjafarvaldinu um eitthvað
lítilsháttar aukinn mannafla, vit-
andi það að sú fjölgun dómara í
Hæstarétti sem nú er verið að tala
um gerir ósennilega betur en
koma okkur aftur á það stig sem
við vorum 1976. Ég fyrir mína
parta, sem dómari að a*vistarfi og
formaður Dómarafélags Reykja-
víkur í hjáverkum, hef þetta eitt
um málið að segja: Það er ekki
hægt að bjóða þjóðinni svonalag-
að. Sist þegar lausn, sem kostar
sáralítið fé og skerðir ekki rétt-
aröryggi, liggur á borðinu.
Hvað þýðir löiírétta?
Einhverjir kunna að halda að
hin fyrirhugaða lögréttuskipan sé
eitthvert frumlegt íslenskt fyrir-
bæri sem nefnd einhverra lög-
lærðra sérvitringa hafi fundið upp
fyrir fáum árum. Svo er ekki.
Fyrirmyndin er fengin frá ná-
grönnum okkar Dönum og Norð-
mönnum. Þeir nefna sínar lögrétt-
ur Landsrétt. Segja má að, það
„Sýslumaður gæti
beitt sér af fullu afli við
sáttatilraun. Það er að-
staða, sem er þvílíkur
lúxus, að menn hefur
hingað til varla dreymt
um það að geta sagt að-
ilum skýrt og skorinort
hvernig líklegt sé að
málið muni fara án þess
að hafa neina bakþanka
af því að maður sé að
gera sig vanhæfan.“
sem réttarfarsnefnd gerði, hafi
fyrst og fremst verið það að þýða
og staðfæra þann kafla dönsku og
norsku réttarfarslaganna sem
fjallar um dómstólaskipanina. Það
yrði upplit á dönskum eða norsk-
um starfsbræðrum Jóns ísberg ef
hann spyrði þá um það hvernig
þeim litist á að afnema Landsrétt-
ina og láta öll mál ganga beint til
Hæstaréttar frá héraðsdómstól-
um, hversu smávægileg sem þau
væru, aðeins ef þau næðu áfrýjun-
arfjárhæð, sem hér er nú kr. 2000.
En meðal annarra orða, lögréttu-
skipanin þýðir einfaldlega að
nýrri verkaskiptingu yrði komið á.
Smærri mál yrðu rekin fyrir hér-
aðsdómi og áfrýjað til lögréttu.
Stærri mál yrðu höfðuð fyrir
liigréttu og áfrýjað til Hæstarétt-
ar. Meginbreytingin yrði sú, að
Hæstiréttur hætti að eyða hluta
af sínum dýrmæta tíma í það að
vera afgreiðslustofnun fyrir smá-
mál, þ.e. fjárkröfumál um lágar
fjárhæðir. Slíkum málum yrði
áfrýjað frá héraðsdómstólum til
lögréttu. Við það mundi álagið
minnka á Hæstarétti, líklega um
!ó ef skilin milli minni og stærri
mála yrðu sett við 5000 nýkrónur,
svo sem væntanlega verður ef lög-
réttufrumvarpið verður enn lagt
fram. Það liðu að meðatali 27,4
mánuðir eða rúmlega 2 ár og 3
mánuðir frá áfryjun til dómsupp-
sögu í Hæstarétti í venjulegum
einkamálum dæmdum á árinu
1980. Það ætti ekki að vera bjart-
sýni að 12—15 mánuðir myndu
duga, ef álagið á Hæstarétti
minnkaði um þriðjung.
Þar sem engin rök finnast fyrir
því að meðferðartími mála í lög-
réttu á fyrsta dómstigi yrði lengri
en t.d. í Borgardómi og öðrum hin-
um stærri héraðsdómstólunum,
þ.e. um 9 mánuðir, yrði hér um
hreina styttingu á heildarmeð-
ferðartíma að ræða, einnig hinna
stærri mála.
Raunhæfasta og
öruggasta leiðin
Með breytingu þeirri á einka-
málalögum, sem lögleidd var á síð-
asta vori og tekur gildi 1. janúar
1982, er opnuð leið fyrir nokkuð
einfaldari og fljótvirkari máls-
meðferð í héraði en verið hefur.
Þessar breytingar, svo sem stytt-
ing dóma, eiga einkum vel við í
hinum smærri málum og ef þær
gefast vel er ekki ólíklegt að fljót-
lega verði lengra gengið, og raun-
ar nokkuð víst, ef lögréttufrum-
varpið verður lögfest.
Meðferð mála í lögréttu á öðru
dómstigi verður umsvifaminni en í
Hæstarétti, t.d. er ekki gert ráð
fyrir þeirri tímafreku undirbún-
ingsvinnu sem felst í svokallaðri
ágripsgerð, sem tefur málin í
Hæstarétti, oft mánuðum saman,
og dómendur yrðu þrír en ekki
fimm. Þegar lögréttan tæki til
starfa biðu engir málastaflar. Öll
rök hníga þannig að því að lög-
réttuskipanin sé raunhæfasta og
róttækasta finnanlega leiðin til
þess að stytta málatima jafnt i
hinum smærri málum sem hinum
stærri. Við skulum heldur ekki
gleyma því að ákvæði 111. gr. nýju
einkamálalaganna nr. 28/1981 um
aðalflutning (þ.e. allar vitnaleiðsl-
ur og málflutning á sama dóm-
þingi án þess að nokkrir frestir
séu veittir) komast aldrei út í
veruleikann nema menn temji sér
ný vinnubrögð. Þarna er ég kom-
inn að sýkkólógisku atriði, því að
andlitslyfting dómkerfisins og
nýtt nafn á dómstólnum hefur
nefnilega sjálfstæða þýðingu, því
að þá verður auðveldara að fá
menn til þess að taka upp ný
vinnubrögð heldur en þeir sitja í
sama stóinum og í sama gamla
farinu og á ég þar ekki sízt við
lögmennina. Eg fullyrði, og geymi
mér rétt til þess að útskýra það
síðar eða að bíða eftir að reynslan
sanni það, að nýju einkamálalög-
in verða aldrei framkvæmd i sam-
ræmi við þann tilgang sem lá að
baki löggjöfinni. og verða þvi
vita gagnslaus, nema lögréttan
komi í kjölfarið.
Fjöljfun dómara án keríis-
hreytinifar yrði aðeins
kák til hráðahirgða
Ég hafna þannig þeirri fullyrð-
ingu Jóns ísberg að eina leiðin til
þess að hraða meðferð dómsmála
sé að fjölga dómurum. Fjölgun
dómara án frekari aðgerða yrði
ekki annað en kák til bráðabirgða.
Það sem til þarf er ný verkaskipt-
ing þannig að hvert mál fái meir
en nú meðferð við sitt hæfi svo og
nokkur mannaflaaukning sem þó
yrði óveruleg. Ætla má að fjölgun
á stöðugildum í dómskerfinu yrði
varla meiri en 5—6 dómendur.
Lögréttudómarar yrðu 15. Þar á
móti kæmi fækkun borgardómara,
sakadómara og héraðsdómara um
líklega 6. Fulltrúum sem sinna
dómsstörfum að aðalstarfi mundi
fækka um líklega 4. Samtals
fækkun um 10 plús spöruð fjölgun
Hæstaréttardómara, allt til frá-
dráttar fjölgun um 15. Stöður 3—5
ritara gætu flust af stærstu
dómstólum yfir í lögréttuna. En
látum hugleiðingar um kostnaðar-
aukann, sem alla vega yrði óveru-
legur, bíða betri tíma.
Eniíinn yrði sviptur
varnarþinjfi sínu
En hvað þá um hitt aðal
áhersluatriðið í grein Jóns ísberg,
ísberg og
Lögréttan
að dómsvaldið verði dregið úr hér-
uðunum til Reykjavíkur, þangað
verði öllum stefnt, hvar sem þeir
búa á landinu. Þetta er einfaldlega
misskilningur. Jón getur varla
hafa verið kominn aftur í 20. grein
frumvarpsins þegar hann gaf
þingmanninum eintakið sitt, svo
sem hann lýsir í grein sinni, því í
20. grein segir berum orðum að
Vll-kafli einkamálalaga um varn-
arþing eigi við um lögréttu. Þetta
þýðir að manni sem býr á Blöndu-
ósi verður að stefna fyrir lög-
réttu á Blönduósi. Væri honum
stefnt til þess að mæta í Reykja-
vík væri málið ónýtt, því yrði vís-
að frá. Það eru samkvæmt frum-
varpinu nákvæmlega sömu heim-
ildir til þess að stefna manni fyrir
Lögréttu í Reykjavík eins og nú
eru til þess að stefna sama manni
fyrir Borgardóm Reykjavíkur. Það
yrði því enginn sviptur varnar-
þingi sínu. Það er raunar alveg
furðulegt að maður skuli þurfa að
margleiðrétta það sem er alveg
Ijóst og skýrt og engum vafa und-
irorpið. (Sjá grein mína í Tíman-
um frá 10. þ.m.).
ísborK mundi þinga
í lögréttumálunum
Nú kann mönnum að finnast
einkennilegt, að það skuli hvergi
vera hægt að stefna manni sem
býr á Blönduósi fyrir lögréttu
nema þar og segja sem svo að
dómþing hennar verði ekki haldin
þar á hverjum degi. Hvernig á þá
að draga mann fyrir dóm ef lög-
rétta þingar ekki á staðnum nema
4—5 daga á ári og sum árin
kannski aldrei? Svarið er að finna
í 2. mgr. 21. gr. frumvarpsins
fyrir þá sem lesa svo langt. Þar
segir: „Hcimilt skal vera að
stefna einkamáli, sem fara skal
fyrir lögréttu scm fyrsta dóms-
stig. fyrir héraðsdóm til þingfest-
ingar, gagnaöflunar og sáttaum-
leitunar. Þegar sáttatilraun hefur
verið gerð, en árangur ekki orðið
að fullu, skal héraðsdómari senda
málið lögréttunni til meðferðar."
Þetta þýðir einfaldlega það, að
það verður sýslumaðurinn í Húna-
vatnssýlu sem mun þingfesta flest
ef ekki öll lögréttumálin í því hér-
aði. Hann mun taka við skjölum
°g leggja þau fram í málinu. Og
það sem þýðingarmest er: Sýslu-
maður gæti beitt sér af fullu afli
við sáttatilraun. Það er aðstaða
sem er þvílikur lúxus að menn
hefur hingað til varla dreymt um
það: Að geta sagt aðilum skýrt og
skorinort hvernig líklcgt sé að
málið muni fara án þcss að hafa
ncina bakþanka af því að maður
sé að gcra sig vanhadan. Það get-
ur dómari, sem þarf að fara áfram
með málið og dæma það ekki gert,
hann má ekkert segja sem mögu-
legt væri að túlka þannig að hann
hefði tekið afstöðu eða kynni að
vera vilhallur. Þetta eina atriði,
virkari sáttameðferð sýslumanna,
getur hugsanlega þýtt einhverja,
jafnvel verulega fækkun mála á
landsbyggðinni.
Treysti IIúnvetninKar
sýslumanni sínum betur ...
En nú kynni einhver að segja:
Þegar sátta hefur verið leitað þá
fer málið til Reykjavíkur eða Ak-
ureyrar til flutnings og dóms
nema lögréttudómari (ekki þrír,
eins og Isberg segir, heldur einn,
sbr. 3. gr. frumvarpsins) komi á
staðinn til að þinga. Rétt er það,
en þó aðeins rétt að nokkru leyti.
Það segir ncfnilega í 16. grcin
frumvarpsins. að aðilar geti sam-
ið um það við þingfcstingu. að
rcka mál í héraði, sem clla mundi
sæta meðferð lögréttu. Þetta þýð-
ir það. að ekki eitt einasta mál úr
llúnaþingi mundi ganga til lög-
réttu sem fyrsta dómstigs, ef sú
yrði raunin á, að allir Húnvetn-
ingar treystu sýslumanni sinum
betur til þess að da*ma en lögrétt-
unni, eða ef þeim þætti það af ein-
hverjum ástæðum þægilegra að
hann færi með málið. Ég er per-
sónulega ekki í vafa um að þetta
ákvæði verður mikið notað, ekki
bara í Húnaþingi, heldur einnig,
og raunar kannski enn frekar, á
þeim stöðum, þar sem tveir eða
fleiri lögmenn eru búsettir, eins og