Morgunblaðið - 06.11.1985, Blaðsíða 44

44
MORGUNBLAÐIÐ, MIÐVIKUDAGUR 6. NÓVEMBER1985
Upplestur á bundnu
og óbundnu máli — V. grein
Bundið mál
eftir Ævar R. Kvaran
Gunnarshólmi
eftir Jónas Hallgrímsson.
Skein yfir landi sól á sumarvegi —
og silfurbláan Eyjafjallatind
gullrauðum loga glæsti seint á degi.
Við austur gnæfir sú hin mikla mynd
hátt yfír sveit og höfði björtu svalar
í himinblámans fagurtærri lind.
Beljandi foss við hamrabúann hjalar
á hengiflugi undir jökulrótum,
þar sem að gullið geyma Frosti og Fjalar.
En hinum megin föstum standa fótum
blásvörtum feldi búin Tindafjöll
og grænu belti gyrð á dalamótum.
Með hjálminn skyggnda, hvítri líkan mjöll,
horfa þau yfir heiðarvötnin bláu,
sem falla niður fagran Rangárvöll,
þar sem að una byggðarbýlin smáu,
dreifð yfir blómguð tún og grænar grundir.
Við norður rísa Heklutindar háu.
Svell er á gnýpu, eldur geysar undir.
í ógnadjúpi hörðum vafin dróma,
skelfing og dauði dvelja langar stundir.
En spegilskyggnd í háu lofti ljóma
hrafntinnuþökin yfir svörtum sal.
Þaðan má líta sælan sveitarblóma,
því Markarfljót í fögrum skógardal
dunar á eyrum. Breiða þekur bakka
fullgróinn akur. Fegurst engjaval
þaðan af breiðir hátt í hlíðarslakka
glitaða blæju, gróna blómum smám.
Klógulir ernir yfir veiði hlakka,
því fiskar vaka þar í öllum ám.
Blikar í lofti birkiþrastasveimur,
og skógar glymja, skreyttir reynitrjám.
Þá er til ferðar fákum snúið tveimur
úr rausnargarði háum undir hlíð,
þangað sem heyrist öldufalla eimur,
því hafgang þann ei hefta veður blíð,
sem voldug reisir Rán á Eyjasandi,
þar sem hún heyir heimsins langa stríð.
Um trausta strengi liggur fyrir landi
borðfögur skeið með bundin segl við rá.
Skínandi trjóna gín mót sjávargrandi.
Þar eiga tignir tveir að flytjast á
bræður af fögrum fósturjarðar ströndum
og langa stund ei litið aftur fá,
fjarlægum ala aldur sinn í löndum,
útlagar verða vinar augum fjær.
Svo hafa forlög fært þeim dóm að höndum.
Nú er brautu borinn vigur skær
frá Hlíðarenda hám, því Gunnar ríður
atgeirnum beitta búinn. Honum nær
dreyrrauðum hesti hleypir gumi fríður
og bláu saxi gyrður yfir grund.
Þar mátti kenna Kolskegg allur lýður.
Svo fara báðir bræður enn um stund.
Skeiðfráir jóar hverfa fram að fljóti.
Kolskeggur starir út á Eyjasund,
en Gunnar horfir hlíðarbrekku móti.
Hræðist þá ekki frægðarhetjan góða
óvinafjöld, þó hörðum dauða hóti.
„Sá ég ei fyrr svo fagran jarðargróða,
fénaður dreifir sér um græna haga,
við bleikan akur rósin blikar rjóða.
Hér vil ég una ævi minnar daga
alla, sem guð mér sendir. Farðu vel,
bróðir og vinur" — Svo er Gunnars saga
Því Gunnar vildi heldur bíða hel
en horfinn vera fósturjarðar ströndum.
Grimmlegir fjendur, flárri studdir vél,
fjötruðu góðan dreng í heljar böndum.
Hugljúfa samt ég sögu Gunnars tel,
þar sem ég undrast enn á köldum söndum
lágan að sigra ógnabylgju ólma
algrænu skrauti prýddan Gunnarshólma.
Þar sem að áður akrar huldu völl.
ólgandi Þverá veltur yfir sanda.
Sólroðin lita enn hin öldnu fjöll
árstrauminn harða fögrum dali granda.
Flúinn er dvergur, dáin hamratröll,
dauft er í sveitum, hnípin þjóð í vanda.
En lágum hlífirhulinn verndarkraftur
hólmanum, þar sem Gunnar snéri aftur.
f fyrri greinum hefur verið á það
bent, að lykillinn að túlkuninni ligg-
ur í efninu. Skiptir í því sambandi
engu máli hvort um er að ræða
bundið mál eða óbundið. Með
vandlegri skoðun einni er hægt að
gera sér þess fulla grein hvaða
möguleika efnið býður til flutn-
ings.
Hér að framan er birt frægt
kvæði Jónasar Hallgrímssonar,
skálds, sem allir íslendingar
þekkja. Við skulum taka það til
dæmis um efni, sem einhverjum
væri ætlað að flytja opinberlega.
En samkvæmt því, sem hér hefur
verið haldið fram, ber að skoða
þetta efni fyrst rækiiega. Gerum
það.
Skoðun lestrarefnis
Lítum fyrst á kvæðið í heild.
Hannes Pétursson, skáld, hefur í
merkilegri ritgerð um þetta kvæði,
Gunnarshólma, í bók sinni Kvæða-
fylgsni, bent á það, að tæknilega
skiptist þetta kvæði í tvennt: terz-
inu-kafla, sem er 66 braglínur. En
honum er skipt hnífjafnt í tvo
hluta: 33 línur fari í landslýsingu,
en aðrar 33 í þá sögulegu frásögn,
sem felld er í kvæðisheildina. En
svo taki við eftirmáli undir öðrum
brag, oktövu-hætti.
Ekki verður annað sagt en að
Jónas sníði sér allþröngan stakk í
þessu stórkostlega kvæði, því í öllu
kvæðinu rímar önnur hver lína.
Um landslagslýsinguna er það að
segja, að það er frábærasta mál-
verk, sem nokkurt íslenskt skáld
hefur skapað með orðum einum.
Þar glitrar allt og glampar í hinum
glæsilegustu litum. Það er galdur
skáldsins, að meir en 150 árum
eftir þess dag, getur það endurvak-
ið þá hrifningu af íslensku lands-
lagi, sem hugur þess hefur verið
gagntekinn af þegar kvæðið var
ort. Nú skulum við reyna að gera
okkur einhverja grein fyrir því,
hvernig skáldið fer að þessu.
Þegar skáldið talar um liti á það
að sjálfsögðu við fagra liti, sem
vekja hrifningu. Ef Jónas hefði
talað um bláan Eyjafjallatind og
rauðan loga, þá gæfi það lesanda
eða hlustanda litlar upplýsingar
um fegurð. Bláir og rauðir litir
geta að sjálfsögðu verið fallegir,
en það eru einnig til litir með þessu
nafni, sem okkur kann að þykja
ósköp hversdagslegir og jafnvel
ljótir. Þetta veit Jónas og hvernig
fer hann þá að því að koma okkur
í skilning um fegurð þeirra lita
sem hann sér? Hann veit að flest-
um kemur saman um það að gull
og silfur séu fagrir málmar. Þess
vegna talar Jónas um silfurbláan
Eyjafjallatind og gullrauðan loga
sólar. Með þessum hætti fær hann
okkur til þess að skynja fegurð
þess, sem hann er að lýsa.
„Við austur gnæfir sú hin mikla
mynd“ er alveg ljóst. En lítum
aðeins á framhaldið: — „og höfði
björtu svalar í himinblámans fag-
urtærri lind“. Hvaða höfuð er
skáldið hér að tala um? Höfuð
fjallsins — fjallstindinn, því eins
og við sjáum æ betur í framhaldi
kvæðisins beitir skáldið þeirra
aðferð að láta fjöllin líkjast sem
mest persónum. Þegar okkur hitn-
ar á höfði er gott að svala sér með
því að stinga kollinum niður í
svalandi lind, ef hægt er. En það
er einmitt það sem Jónas ímyndar
sér að fjallið geri. En munurinn
er bara sá, að lindin er ekki fyrir
framan fjallið, heldur fyrir ofan
það! Því það er sjálfur himin-
bláminn sem myndar hina fagur-
tæru, svalandi lind. Hér kemur
fram hugarflug sem sæmir skáldi.
Sjöunda lína kvæðisins og þær
næstu eru gott dæmi um það,
hvernig skáldið fyllir náttúruna
lífi til þess að vekja áhuga okkar
á henni:
„Beljandi foss viö hamrábúann hjalar
á hengiflugi undir jökulrótum
þar sem aö gullið geyma Frosti og Fjalar.”
Hvað er foss í flestra augum?
Vatn sem er að detta. En það er
nú eitthvað annað hjá Jónasi.
Niður fossins er mál hans. Við
hvern eða hverja er hann að tala?
Hinar ósýnilegu vættir, sem búa í
Ævmr R. Kvaran
„Aðalatriðið,, sem hér
er verið að reyna að
vekja athygli á, er það,
að enginn fáist til að lesa
opinberlega texta, sem
hann hefur ekki eftir
bestu samvisku skoðað
vandlega. Með upplestri
sínum hefur lesari sett
sig í spor skáldsins, sem
skóp ritverkið og verður
því að afla sér allra
þeirra upplýsinga um
það sem kostur er á.
Hann verður að skilja til
hlítar allt sem hann les
upp.“
hömrunum í kringum hann. Og
þarna undir jökulrótum, þar sem
beljandi fossinn fellur, er einmitt
staðurinn þar sem dvergarnir
Frosti og Fjalar geyma gullið.
Þannig verða þjóðsögur og ævin-
týri Jónasi óþrjótandi lind og
uppspretta aðferða til þess að fylla
náttúruna lífi og fjöri.
Upphaf tíundu línu og það sem
á eftir fer er ágætt dæmi um þá
aðferð Jónasar, að gera fjöllin að
eins konar persónugervingum, sem
bersýnilega minna hann fyrst og
fremst á forfeður okkar, víking-
ana, og klæðnað þeirra. Hér er
hann að lýsa einu fjalli, þótt svo
vilji til að nafn þess sé í fleirtölu.
Og hvernig kemur það honum fyrir
sjónir? Það stendur föstum fótum,
búið blásvörtum feldi og gyrt
grænu belti. Og það er ekki nóg.
Mjöllin á fjallstindinum er hjálm-
ur, sem blikar hvítur í sólskininu!
Og fjallið horfir yfir fagurt undir-
lendið, heiðavötnin bláu á Rangár-
velli. Þarna lýsir hann einnig
bæjunum í sveitinni, sem falla svo
vel að náttúrunni, að þeir eru eins
og lömb í haga, sem una sér vel.
Já, jafnvel byggðarbýlin smáu una
sér, eins og þau væru lifandi.
Skáldið gefur öllu lif.
Þá kemur hann að hinu fræga
fjalli Heklu. Á málverkum af
henni gefur að líta fagurt og frið-
samlegt fjall. En Jónas er ekki
lengi að benda okkur á það, að þar
er ekki allt sem sýnist:
„Svell er á gnýpu, eldur geysar undir.
I ógnadjúpi hörðum vafin dróma
skelfing og dauði dvelja langar stundir."
Þarna niðri í ógnadjúpi fjallsins
sitja sem sagt hjónin (eða systkin-
in) Skelfing og Dauði í fjötrum
sínum (dróma). Og hvað gerist, ef
þeim tekst að slíta af sér fjötrana?
Fjallið gýs og skelfing og dauði
berast um byggðina umhverfis.
En svo koma línur, sem virðast
hafa valdið talsverðu fjaðrafoki
hjá lærðum mönnum:
„En spegilskyggnd í háu lofti ljóma
hrafntinnuþökin yfir svörtum sal.“
Þykir þeim sumum sem hér hafi
náttúrufræðingnum og skáldinu
heldur brugðist bogalistin sökum
þess, að enga hrafntinnu sé að
finna í Heklu. Það er satt að segja
furðuiegt að geta fengið sig til að
fara að gera jarðfræðilegar kröfur
til skálds, sem semur eitt stór-
brotnasta listaverk í bundnu máli,
sem til er á íslensku. Það sýnir enn
eitt dæmið um það, hve ófyrirgef-
anlegt það er álitið meðal minni
manna að bera af öðrum. Það verd-
nr að finna eitthvað að slíkum
mönnum eða verkum þeirra til
þess að reyna að jafna reikninga,
sem aldrei verða þó jafnaðir með
slíkum hætti.
í bók sinni Kvæðafylgsni tekur
þó Hannes Pétursson upp hansk-
ann fyrir skáldbróður sinn að
þessu ieyti og gefur sínar skýring-
ar á því, hvað Jónas hafi átt við.
Þar bendir Hannes á það, að
hrafntinnuþökin í Gunnarshólma
ljómi ekki hátt í lofti, heldur í háu
lofti , sem sé allt annað og merki,
að hár himinn, heiðskyggni hvelf-
ist yfir þeim. Þegar Jónas segir,
að þau Ijómi yfir svörtum sal eigi
hann við, að það merki svarta jörð,
eða hér: svart hraun. Færir Hann-
es fyrir þessu ágæt rök. Hannes
endar skýringar sínar á þessum
línum þannig:
„Jónas leit í anda hrafntinnu-
hraun austan Heklu, mikinn fláka,
að hann taldi, og glæsti það í
Gunnarshólma. Sú sýn er listræn
andstæða lýsingarinnar á Heklu
sjálfri: spegilskyggnd hrafntinnu-
þök og eldfjall með svell á gnýpu.
Umgjörð utan um hvorttveggja
mynda síðan fyrsta og síðasta lína
brotsins sem hér er fjallað um úr
kvæðinu, skáldið víkur aftur máli
sínu að Heklutindum, þaðan gefur
á að líta yfir sveitirnar."
Látum þetta nægja um Heklu
og hrafntinnuþökin að sinni. Það
sem næst kemur í kvæðinu liggur
í augum uppi. Ekki get ég þó stillt
mig um að. vekja athygli á tveim
forkunnarfögrum línum nokkru
síðar:
„Klógulir ernir yfir veiði hlakka,
því fiskar vaka þar í öllum ám.“
Hið fagra lýsingarorð „klógulir"
um ernina er víst áreiðanlega
sköpun Jónasar sjálfs, og hversu
ljómandi er ekki að lýsa fiskigengd
í á með hinni einföldu sögn „vaka“.
Þannig sameinar gott skáld ein-
faldleik og fegurð á frábæran hátt.
Ef líkja má þessu kvæði við leik-
sýningu væri hægt að segja, að
þegar hér er komið sé búið að
bregða upp fyrir okkur leiktjöld-
unum — þessu stórkostlega mál-
verki — og nú sé komið að því að
persónur leiksins komi fram á
sviðið. Þarf ekki að fara um upphaf
þess mörgum orðum að sinni, en
aðeins skoðuð lítið eitt nánar
myndin, sem skáldið bregður upp
af fögru skipi, sem liggur fyrir
landi og bíður þeirra félaganna
Gunnars og Kolskeggs; því nú
hefur skáldið hrifið okkur með sér
aftur í tímann til Njálu og gullald-
ar íslenskrar fornmenningar.
„Um trausta strengi liggur fyrir landi
borðfögur skeið með bundin segl við rá.
Skínandi trjóna gín mót sjávargrandi.”
Hér er skáldið að lýsa skipinu,
sem bíður þeirra Gunnars og Kol-
skeggs. Jónas vill gera lesendum
sínum fulla grein fyrir því hve
fögur þessi skip forfeðra okkar
voru. En það heíur verið mjög vel
undirstrikað í hinum vinsælu sjón-
varpsþáttum Magnúsar Magnús-
sonar um líf og störf víkinganna
norrænu. Því má aðeins bæta hér
við, að í hinu mikla ritverki Win-
stons Churchill um sögu ensku-
mælandi þjóða fullyrðir sá fróði
maður að skip hinna norrænu vík-
inga hafi verið fullkomnustu skip á
hnettinum á sínum tíma. Og þau
voru einnig fögur. Hvernig fer nú
skáldið að því að koma okkur í
skilning um fegurð þessa skips,
sem hér kemur við sögu, án mála-
lenginga eða langra lýsinga? Hann
nær því fullkomlega með því einu
að nota um skipið og útlit þess tvö
fögur og fremur sjaldgæf orð móð-
urmálsins, sem beinlínis fela feg-
urðina í eigin hljómi: „borðfögur
skeið“.
Lesandi góður! ímyndaðu þér að
þú sért staddur á hafnarbakkanum
í Reykjavík sólskinsdag á sumri
með vini þínum og þið horfið á
eitt þessara fögru skemmtiferða-
skipa sigla inn á ytri höfnina og
þú segðir við vin þinn: „Þetta er
borðfögur skeið.“ Hann yrði vafa-
laust bæði undrandi og hrifinn af
fögru málfari þínu. Festum okkur
því í minni, að þessi dásamlegu orð
eru til í íslensku. Aukum orðaforða
okkar með því að læra af skáldun-
um.
Svo kemur þriðja línan:
„Skínandi trjóna gín mót sjávargrandi.“
Við sjáum að þarna kemur, eins
og fyrir tilviljun, innrím, sem felst
í stofninum „skín“ á móti „gín“.
Hin „skínandi trjóna" er vitanlega
hið klassiska drekahöfuð, sem
skreytti stefni skipa þessara tíma.
Og hver skyldi upphaflega hafa
verið tilgangur þessa gínandi
drekahöfuðs? Áður en við reynum
að svara því skulum við íhuga
síðari hluta línunnar. Trjónan
(drekahöfuðið) „gín mót sjávar-
grandi". Hvað er sjávargrand? Það
táknar hættur hafsins og fyrst og
fremst þær vættir sem þar ríkja
og valda sjóslysum og mannskaða.
Og þá verður tilgangur drekatrjón-
unnar ljós. Henni er ætlað að
hræða þessar illvættir frá skipinu,
því til heilla. Þetta hlýtur að
minnsta kosti að hafa verið hinn
upprunalegi tilgangur, þótt hann
snemma kunni að hafa gleymst og
þess vegna litið á hið tilkomumikla
drekahöfuð, sem oftast var gull-
bronsað og glitraði og glampaði í
geislum sólar fagurlega, sem
skraut eingöngu.
Að ferlegar ófreskjur í einhverju
formi séu notaðar í þeim tilgangi
að hræða burt óvættir hefur frá
alda öðli verið tíðkað meðal þjóða.
Sjónvarpið veitir okkur nú á dög-
um tækifæri til þess að fylgjast
með tyllidögum framstæðra
manna í myrkviðum Afríku, svo
eitthvað sé nefnt. Við sjáum þá
dansa, málaða hinum ferlegustu
litum eða með skelfilegar grímur
og ógnvekjandi myndir á skjöld-
um. Állt er þetta gert í sama til-
gangi, að fæla illa anda frá híbýl-
um manna. Er þetta þá ekki ein-
ungis hjátrú frumstæðra manna,
sem kemur fram í þessum ótta við
illa anda?
Fyrir nokkrum árum sýndi sjón-
varpið okkar kvikmynd, sem gerð
var eftir frægri skáldsögu franska
skáldsins Victors Hugo. Hún bar
nafnið Hringjarinn í Notre Dame.
En það er nafn á einni af undur-
fögrum dómkirkjum í París og
kennd við Vora frú eða Maríu
mey. Kvikmyndin fjallar um örlög
manns, sem klerkar kirkjunnar
fundu sem kornabarn í körfu á
kirkjutröppunum og ólu síðan upp.
Sá böggull fylgdi þó skammrifi,
að veslings barnið var óhemju
vanskapað og varð maðurinn því
hræðilegri í útliti, sem hann eltist
meira.
En í þennan skelfilega líkama
skapaði hinn mikli rithöfundur
einhverja yndislegustu og kær-
leiksríkustu mannssál sem um
getur í bókmenntum. Hann var
gerður að hringjara þessa miklu
dómkirkju þegar hann hafði aldur
til.
Hringjaranum góða rennur til
rifja þegar hann sér að til stendur
einn daginn að brenna á báli tvær
ungar manneskjur fyrir litlar
sakir og bjargar þeim undan böðl-