Morgunblaðið - 13.12.1985, Blaðsíða 12

12
MORGUNBLAÐIÐ, FÖSTUDAGUR 13. DESEMBER1985
í upphafí aldar
Læknir
Bókmenntir
Erlendur Jónsson
Siguröur Magnússon: ÆVIMINN-
INGAR LÆKNIS. 206 bls. Iðunn.
Reykjavík, 1985.
Sigurður Magnússon fæddist
1866 í Viðvík í Skagafirði. Hann
gekk í Reykjavíkur lærða skóla og
Læknaskólann og varð héraðs-
læknir á Þingeyri, Patreksfirði og
Ólafsfirði. Hann lést 1940 og hafði
þá fyrir skömmu lokið ritun endur-
minninga þeirra sem nú koma
fyrir almennings sjónir. Vilmund-
ur Jónsson landlæknir hvatti Sig-
urð til að færa í letur þessar endur-
minningar og ritar formála. Þann
formála skrifaði Vilmundur 1939.
Varð að ráði að láta útgáfu endur-
minninganna bíða þar til nú.
Hannes Pétursson hefur annast
umsjón útgáfunnar og gerir grein
fyrir henni í eftirmálsorðum.
Einnig hefur hann ritað skýringar
neðanmáls þar sem þurfa þótti.
Vilmundur landlæknir kveðst
hafa dregið þær ályktanir af
samtölum sínum við Sigurð að
hann væri manna líklegastur til
að senda frá sér líflega og fróðlega
ævisögu ef hann á annað borð
tæki sér fyrir hendur að setja hana
saman. Þegar Vilmundur síðar leit
yfir verkið sýndist honum það svo
»af hendi leyst, sem ég taldi mig
hafa ástæðu til að búast við.«
Vilmundur getur þeirra erfiðleika
Sigurðar »að vera uppfræddur af
einni þekkingaröld til að starfa á
annarri.« Það er spaklega mælt
og á við fleiri kynslóðir íslendinga
en Sigurðar Magnússonar læknis.
Um Æviminningar þessar er það
svo hvort tveggja að segja að þær
lýsa annars vegar góðum og hisp-
urslausum sögumanni en bera líka
vott um að höfundi hafi verið
tamara að segja frá munnlega en
skriflega. Þannig koma alloft fyrir
orð eins og: »ekki man ég ...«, sem
geta verið í fyllsta máta eðlileg í
viðræðu manna á milli en eiga
síður við í skrifaðri sögu. En Sig-
urður hefur strax í upphafi gert
sér þá vinnuáætlun að skrásetja
ævisögu sína alla — frá upphafi
til enda. Þegar farið er að rekja
svo samfelldar endurminningar
kemur auðvitað fyrir að hálf-
gleymd atvik leiti á hugann.
Sigurður hefur verið maður
djarfmæltur en þó með fullri hóf-
stillingu. Hann hefur verið í eðli
sínu vinnusamur og félagslyndur.
T.d. leiddist honum í skólafríum,
segir hann. Slíkir eru oft blessun-
arlega lausir við dagdrauma og
farnast vel. Auk læknisstarfa
sinnti Sigurður meira og minna
félagsmálum þar sem hann starf-
aði. Hann sýnist ekki hafa sóst
eftir vinsældum en eignaðist þó
vini góða. Þeirra á meðal var Þórð-
ur Guðjohnsen sem varð læknir í
Danaveldi, fjallgöngumaður mikill
og teiknari ágætur. Ferðasögur
Þórðar með teikningum hans kom
hér út fyrir mörgum árum.
Sigurður er opinskár þar sem
hann rekur starfsferil sinn en
dulur um einkahagi í þrengri
merkingu orðsins. Eins og fyrr
segir gekk hann hér í Læknaskól-
ann — einn þeirra embættis-
mannaskóla sem síðar sameinuð-
ust í Háskóla íslands. Námið tók
fjögur ár. En læknisfræðin varð
þá síður en svo nokkur auðsupp-
spretta: »Að praktísera sem lækn-
ir, eða lifa á lækningum, held ég
naumast hafi þekkst þá. Það hefði
líka verið óhugsandi að lifa á
praxis, þegar samkvæmt gjaldskrá
lækna mátti taka aðeins 25 aura
fyrir algengustu læknisverk, svo
sem að draga út tönn, skoða sjúkl-
ing o.s.frv., og 4 krónur var gjald
til læknis, ef hann var á ferð heilan
sólarhring.«
Þess má geta til skýringar að
verkamannakaup var um þessar
mundir 20 til 30 aurar á tímann;
Sigurður Magnússon
oftast líklega nær lægri tölunni.
Með 20. öldinni hófst hér þjóð-
lífsbylting sú hin alkunna er þorp
og bæir tóku að byggjast. Má vera
að þróun sú hafi verið hvað örust
á Vestfjörðum árin sem Sigurður
var þar læknir. Embættismaður-
inn setti öðrum fremur svip á sinn
stað, hann var einn af höfðingjum
þorpsins, persóna sem þorpið leit
upp til — og dáði ef því líkaði vel
við hann. Sá hluti þessara endur-
minninga, sem fjallar um læknis-
störf Sigurðar, er að mínum dómi
mest virði og skemmtilegastur.
Læknisstarf var þá annað og meira
en hvítur sloppur, meðalaglös og
hlustpípa. Það var sífelld ferðalög
yfir sjó og land, vetur og sumar,
vor og haust, þrotlaus þeytingur
um víðlent hérað og veglaust,
hvernig sem á stóð og hversu sem
viðraði, sannkallaðar svaðilfarir
oft og tíðum. Sigurður fékk sig
fullkeyptan af því.
í tíð Sigurðar var oft líflegt í
þorpunum fyrir vestan, t.d. tíðar
heimsóknir erlendra sjómanna.
Meðal slíkra voru bæði Frakkar
og Ameríkumenn, auk sjómanna
frá Norðurlöndum að sjálfsögðu.
Fyrir kom að læknar, sem starf-
andi voru um borð á meiriháttar
skipum, útlendum, komu í land og
aðstoðuðu Sigurð við erfiðar að-
gerðir. Það var ekki eins og þarna
væri hjari veraldar. Þorpið — svo
óhrjálegt sem það hefur verið í
aðra röndina — var frjóangi nýrr-
ar þjóðfélagsgerðar. Þetta var nýtt
landnám, ný byggðastefna sem
enginn vissi hvert leiða mundi.
Sigurður hefur verið nógu raunsær
og hagsýnn til að halda áttunum
í þess háttar umhverfi.
Skylt er að geta að útgáfa þess-
ara Æviminninga er í hvívetna hin
vandaðasta. Nafnaskrá fylgir.
Einnig nokkrar gamlar og þar af
leiðandi merkilegar fjölskyldu-
myndir.
Handfylli af skáldum
Forkólfar með nýja útgáfu fslendingasagna.
Yfír horni með
Agli og Snorra
Bókmenntir
Jóhann Hjálmarsson
ÍSLENDINGASÖGUR
Fyrra bindi.
Ritstjórar: Jón Torfason, Sverrir
Tómasson.
Örnólfur Thorsson.
Bragi Halldórsson og Jón Torfason
bjuggu til prentunar.
Kristján Eiríksson skýrði vísur og
bjó þær til prentunar.
Bragi Halldórsson skýrði kviður í
Egils sögu og bjó þær til prentunar.
Svart á hvítu 1985.
Áhugi á fslendingasögum mun
smám saman glæðast og ná til
yngra fólks. Margt bendir til þess
að íslendingasögur eigi sér fram-
tíð, verði lesnar af kappi. Ekki
bara skyldunnar vegna, þeirrar
skyldu að þekkja uppruna sinn og
menningu, heldur ekki síst af þeim
sökum að sögurnar eru bókmennt-
ir og oft á tíðum hreinn skemmti-
lestur.
Útgáfa Svart á hvítu á fslend-
ingasögum í tveimur bindum,
fyrra bindið er komið út, er spor
í þá átt að vekja á ný áhuga á
sögunum. Áhuginn er að vísu aíltaf
fyrir hendi eins og dæmin sanna.
En öðru hverju þarf að gera eitt-
hvað til þess að auka hann. Áð
mínum dómi mun þessi vandaða
útgáfa stuöla að því að koma sög-
unum til lesenda, einkum hinna
ungu. Fyrra bindið er um ellefu
hundruð blaðsíður og bæði til í
góðu bandi og kostar þá svolítið
meira og í ódýrri pappírskilju.
í fyrra bindi eru eftirtaldar
sögur: Bandamanna saga (tvær
gerðir), Bárðar saga Snæfellsáss,
Bjarnar saga Hítdælakappa,
Brennu-Njáls saga, Droplaugar-
sona saga, Egils saga, Eiríks saga
rauða, Eyrbyggja saga, Finnboga
saga ramma, Fljótdsdæla saga,
Flóamanna saga, Fóstbræðra
saga, Gísla saga Súrssonar (tvær
gerðir) og Grettis saga.
f Forspjalli gera ritstjórar bók-
arinnar grein fyrir útgáfunni á
skilmerkilegan hátt. Góðu heilli
eru þeir ekki málóðir. Meðal þess
sem þeir benda á er mikilvæg
staðreynd:
„ ... fslenskar fornbókmenntir
eru samdar á tungumáli sem í
mikilsverðum atriðum er frá-
brugðið íslensku nú á dögum. Veld-
ur þar mestu um að sérhljóð máls-
ins hafa breyst; að fornu var gerð-
ur munur á löngu hljóði og stuttu
án þess að grannhljóð hefðu þar
nokkur áhrif eins og í nútímamáli.
Lesendur skyldu hafa hugfast að
þeir mundu hvorki skilja Egil
Skallagrímsson né frænda hans
Snorra Sturluson tækju þeir upp
á því að setjast með þeim yfir
horni af fornum miði. Til þess
þyrfti miðil í orðsins fyllstu merk-
ingu. Með öðrum orðum sagt; ís-
lenskt mál hefur breyst töluvert í
aldanna rás, en fæst af því kemur
fram í stafsetningu."
Forspjallið er einkum fræðilegt,
en ritstjórar leggja á það áherslu
í upphafi að þeir telji að helsta
erindi fslendingasagna við nú-
tímalesendur sé bókmenntalegt.
Mér virðist þeim hafa tekist ágæt-
lega að búa texta þannig undir
prentun að þeir verði læsilegir.
Skýringar vísna og annarra ljóða
hefur að sama skapi tekist.
Hér verður ekki gerð tilraun til
að ritdæma efni fyrsta bindis ís-
lendingasagna. Það væri óðs
manns æði. En geta má þess að
mikill auður er hér saman kominn
og ættu þeir nú að láta undan sem
tregir eru að Iáta teygja sig til að
lesa fornar sögur. Þeir munu ekki
sjáeftirþví.
Bókmenntir
Jóhann Hjálmarsson
Malthías Viðar Sæmundsson:
Stríð og söngur.
Forlagið 1985.
f Fylgt úr hlaði, formála Stríðs
og söngs, skrifar Matthías Viðar
Sæmundsson að tilgangur viðtals-
eða samtalsbókar sé „að draga upp
mynd af manneskju með sitt ein-
stæða líf, sköpun, einmanaleika og
samneyti". Skrifarinn vill skilja
náungann betur og um leið sjálfan
sig, segir Matthías Viðar.
Viðtalsbækur við rithöfunda
segja afar sjaldan það sem máli
skiptir. Og þegar þær gera það
hættir þeim til að segja of mikið.
Það sem rithöfundinum liggur
þyngst á hjarta er best að komi
fram í eigin verkum. Ég fullyrði
ekki að Stríð og söngur sé of
nærgöngul bók, en fyrir þá sem
þekkja vel verk þeirra skálda sem
rætt er við er á köflum gengið of
langt í því að láta skáldin skil-
greina viðleitni sína til skáldskap-
ar, það sem byggt var á.
Enginn skilji orð mín svo að
Matthías Viðar afklæði rithöfund-
ana. Hefði honum tekist það væri
það of stór skammtur fyrir lesend-
ur að kyngja. Þá myndi lesandinn
rísa upp og mótmæla. Sem betur
fer eru í bókinni dæmi um samtöl
af því tagi sem teljast hið besta
krydd og eru auk þess skemmtileg
aflestrar.
Allir þeir rithöfundar sem tjá
Matthíasi Viðari hugrenningar
sínar og bjóða upp á ævisögubrot
gera það á þann hátt að eftir-
minnilegt verður að kallast. Það
er ekki ætlunin að gera upp á milli
höfundanna, enda ástæðulaust.
Allir hafa frá einhverju merkilegu
aðsegja.
Guðrún Helgadóttir: „Raunveru-
leiki fólks er misjafn. Sjálf upplifi
ég lífið eins og tónverk, fallegt
tónverk. Ég hef aldrei séð ljóta
manneskju og veit ekkert fallegra
en gamalt andlit þakið hrukkum.
Mín lífsskoðun er á vissan hátt
trúarleg því að hún felur í sér til-
beiðslu eða lotningu fyrir sköpun-
arverkinu."
Indriði G. Þorsteinsson: „Ég trúi
lítt á manneskjuna. Eins gæti ég
trúað á hest. Eða kind. Engu að
síður er mér annt um náungann
af því að hann er maður eins og
ég. Ég snýst ekki gegn samlífi
mínu."
Matthías Johannessen: „Ég hef
aldrei getað útilokaö umhverfið.
Matthías Viðar Sæmundsson
Alltaf tekið nærri mér örlög ann-
ars fólks, enda er ég alinn þannig
upp.“
Álfrún Gunnlaugsdóttir: „Núna
sætti ég mig ekki aðeins við að
veröldin sé tætingsleg, mér finnst
það eðlilegt og mannlegt hlut-
skipti."
Thor Vilhjálmsson: „Beckett
skrifaði mikið um vonleysi og var
sagður sætta sig við það. Lífsvið-
horf hans eru skyld vissum þáttum
í gnostíkinni sem eiga sér aftur
hliðstæðu í nýja Kvintettinum
hans Lawrence Durrells: að maður
verði að sætta sig við að djöfullinn
ráði heiminum."
Og Þorsteinn frá Hamri: „Ég vona
að við verndum áfram mennskuna
sem hefur okkur yfir skepnuna. Ég
vona að við ræktum áfram tillfinn-
ingu okkar og það sem upprunalegt
er í okkur."
Eru ekki allir sammála?
Þorsteinn frá Hamri hittir nagl-
ann á höfuðið þegar hann lýsir
sjálfum sér með þessum orðum:
„Ég hef komið að nokkru leyti
undan klæðinu á seinustu árum.
Breytingin hefur ekki verið með-
vituð, en persónuleiki minn sem
skálds líklega orðið ljósari. Fyrr á
árum var meira um feluleiki af
ýmsu tagi, felumyndir."
Þetta gildir ekki bara um Þor-
stein heldur fleiri samtímaskáld.
Og Matthías Viðar Sæmundsson
hefur gengið á lagið og fundið
skáidin. Vonandi kemur það ekki
niður á skáldskap þeirra í framtíð-
inni.
Hlutur Matthíasar Viðars er
með miklum glæsibrag í þessari
bók.
En hver tók ljósmyndirnar? Eru
þær líka verk Matthíasar Viðars?
Ljósmyndara er ekki getið.
Erindi fíutt á
Kjarvalssýningu
VALTÝR Pétursson listmálari og
myndlistargagnrýnandi flytur erindi
um Kjarval á Kjarvalsstöðum laug-
ardaginn 14. desember næstkom-
andi. Valtýr átti mikil samskipti við
Kjarval á sínum tíma, var m.a. í
sýningarnefnd í tilefni sjötugsaf-
mælis hans 1955, og stóð fyrir,
ásamt fleirum, sýningum á verkum
Kjarvals í fjáröflunarskyni fyrir nýtt
myndlistarhús, síðast 1968.
Sýningunni Kjarval aldarminn-
ing lýkur um næstu helgi og hafa
um 23 þúsund manns séð sýning-
una. Sýnt er að aðsókn mun slá
öll fyrri met í húsinu frá upphafi.
Ekki verður hægt að framlengja
sýninguna, þar sem allar mynd-
irnar eru í einkaeign og umsamið
að þeim verði skilað fyrir jól.
Erindi Valtýs verður flutt í
fundarsal Kjarvalsstaða kl. 17.00.
(FrétUtilkynning.)