Morgunblaðið - 13.12.1985, Blaðsíða 31

MORGUNBLAÐIÐ, FÖSTUDAGUR13. DESEMBER1985
31
14 maður
1 vandamaður
1 skaðamaður
4 hávaðamaSur
2 ráðamaður
5 ráiagerðamaður
2 i1lgerðamaður
1 orðamaður
8 sauðamaður
3 ákafamaður
4 lagamaður
3 vígamaður
1 aðfangamaður
3 virðingamaður
1 sig1ingamaður
1 eftirrýningamaður ]
1 ertingamaður
1 óþokkamaður
1 verkamaður
1 þroskamaður
5 smalamaður
2 málamaður
1 skilamaður
9 heimamaður
1 sómamaður
2 draumamaður
6 banamaður
1 kvennamaður
3 ofstopamaður
1 ofsamaður
1 kraftamaður
1 óbótamaður
1 aðdráttamaður
3 íþróttamaður
5 nautamaður
1 blámaður
1 spámaður
1 raddmaður
7 hirðmaður
2 fémaður
3 þingmaður
2 lögmaður
S sendimaður
4 gleðimaður
2 veiðimaður
1 herðimaður
1 bleyðimaður
1 lygimaður
Tafla2
Hluti af bakstöðulista fyrir 14 íslend-
ingasögur. Tölurnar segja til um í
hve mörgum sagnanna hverja orð-
mynd er að finna.
merkingu orðsins. Orðstöðulykill
er tæmandi skrá um allar orð-
myndir í texta og auk þess er sýnt
samhengi orðsins, ákveðinn fjöldi
stafa fyrir framan orðið og sam-
bærilegur fjöldi fyrir aftan orðið.
Tafla 3 geymir sýnishorn úr
orðstöðulykli Islendingasagnanna.
Miðað er við orðmyndina skáld og
er lyklinum raðað eftir þeirri orð-
mynd, sem birt er í miðju töflunn-
ar. Heitis sögu er getið við hverja
línu orðstöðulykilsins.
Vart þarf að fjölyrða um það
hvílíkt hagræði er fyrir orðabókar-
höfunda að hafa aðgang að slíkum
skrám, ellegar að geta búið þær
til með lítilli fyrirhöfn. Þegar lokið
er útgáfu íslendingasagnanna er
næsta auðvelt verk að búa til
tæmandi orða- eða orðstöðulykil
fyrir þær. Mætti hugsa sér að slík-
ur lykill yrði gefinn út á örfilmum,
svipuðum þeim sem bankar notast
við og lesendur munu flestir hafa
séð. Væri þá hægur vandi fyrir
rannsakendur, einnig þá sem ekki
hafa textana á tölvu, að leita til-
tekinna orða í þeim. Vitaskuld
mætti einnig hugsa sér að gefa út
orðalykil á bók. Slíkir orðalyklar
eru til, m.a. fyrir rit biblíunnar.
Skrár af þessu tagi, sem eru einkar
gagnlegar rannsakendum, er fyrir-
hafnarlaust að útbúa með réttum
hugbúnaði. Ef ráðist yrði í gerð
hefðbundinnar orðabókar fyrir
forníslensku, þá væri sjálfsagt að
hafa slíkar skrár til hliðsjónar og
enginn vafi á því að þær myndu
stórlega flýta fyrir samningu
slíkrar orðabókar.
íslenskar
orðtíðnikannanir
Þegar hugað skal að íslenskum
orðtíðnikönnunum nútímamáls er
ekki um auðugan garð að gresja.
Ársæll Sigurðsson reið á vaðið árið
1940 er hann birti grein í tímarit-
inu Menntamálum undir heitinu
„Algengustu orðmyndir málsins
og stafsetningarkennslan". Eins
og heiti greinarinnar ber með sér
vakti fyrir Ársæli að nýta sér
niðurstöður orðtíðnikönnunarinn-
ar við stafsetningarkennslu.
Könnun Ársæls er stórmerk,
þótt unnin væri án vélrænnar
aðstoðar. Hann taldi alls um
100.000 lesmálsorð, sem valin voru
úr fjölbreyttu safni texta, skóla-
bókum, barnabókum, stílum og
bréfum. Ársæll taldi orðmyndir í
textum þessum, en auk þess flokk-
aði hann orðmyndirnar eftir orð-
flokkum. Síðasttalda atriðið grein-
ir rannsókn Ársæls frá þeim sem
síðar hafa verið gerðar og veldur
því reyndar að hún er enn í dag
þeirra langmerkust.
Árið 1973 notaði Baldur Jónsson
tölvu við að telja orðmyndir í
Hreiðrinu, skáldsögu Ólafs Jó-
hanns Sigurðssonar, og var þá í
fyrsta skipti gerð tilraun til að
nota tölvur í þessum tilgangi hér-
lendis. Ekki voru orðmyndir þó
orðflokkagreindar, heldur ein-
göngu búin til orðaskrá, bak-
stöðuskrá og orðstöðulykill. Ýmis
tölfræðileg úrvinnsla fór einnig
fram.
Orðabók Háskólans réðst á síð-
astliðnu ári í viðamikla orðtíðni-
könnun er náði til rúmlega 600.000
lesmálsorða og tengdist þessi
könnun samstarfi Orðabókarinnar
og IBM á íslandi við gerð leiðrétt-
'ingaforrits. Val orða í orðasafn
leiðréttingaforritsins byggðist á
þessari könnun.
Á þessu ári samþykkti stjórn
Orðabókarinnar að ráðast í viða-
mikla könnun á orðtíðni íslensks
nútímamáls. Sú orðtíðnikönnun
Mynd 2
Orðaleit á skjá. Leitað var í Eglu og Grettlu að orðinu „réttindi", þrjú dæmi fundist.
Egla 9:
Þórólfur svarar svo: 'Það var mér kunnigt um Brynjólf og enn kunnara
um Bárð að Þeir voru manndómsmenn svo miklir að þeir mundu hafa miSlaS ykkur
Það af arfi BjBrgólfs sem Þeir vissu a3 réttindi v*ru til. Var eg n*r því aa
Þia hófuð Þetta sama ákall vi3 Bárð og heyrðist mér svo sem honum Þætti þar
engi sannindi til Því að hann kallaði^ykkur frillusonu." Hárekur sagði
Egla 57:
af konungi og drottningu. Er Gunnhildur hinn mesti óvinur Þinn, sem þú veist
áður, og ‘mun hún ekki fýsa önund að hann geri greiða á málinu." Egill
segir: ’Konungur mun oss láta ná lögum og réttindum á máli Þessu en með
liðveislu Þinni Þá vex mér ekki í augu að leita laga við Berg-önund."
Ráða Þeir Það af að Egi11 skipar skútu. Fóru Þeir Þar á n*r tveir tigir.
GrAs 91:
við eigum öðrum konungi meira vangoldið og þarf fyrir Því að hugsa. En við
gerumst nú gömul bæði og af cskuskeiði en okkur hefir meir gengið eftir
ástundan en kristilegum kenningum eða röksemdum réttinda. Nú veit eg að
Þ®553 okkar skuld mega hvorki leysa okkrir frændur né fémunir utan við sjálf
gjöldum skyn fyrir. Nú vil eg breyta ráðhag okkrum og fara úr landi og á
Mynd 3
Hér birtast brot úr Eglu og Grettlu. Sýnd eru dæmin þrjú um orðið réttindi í sögunum tveim.
mun ná til milljón lesmálsorða úr
um 200 völdum textum, þar sem
hver texti er sem næst 5000 orð
að lengd. Víða verður leitað fanga
um texta í þessa könnun, til þess
að ná sem fjölbreytilegustu sýnis-
horni af íslensku nútímamáli.
Þessi könnun mun skera sig frá
öðrum íslenskum tölvukönnunum
á orðtíðni sem hafa verið gerðar
til þessa að því leyti að textarnir
verða orðflokkagreindir. Sver
þessi könnun sig því í ætt þeirrar
sem Ársæll Sigurðsson gerði árið
1940. Með því móti fæst ekki ein-
göngu yfirlit um tíðni orðmynda í
málinu, heldur einnig yfirlit um
tíðni orða. Þegar kemur að útgáfu
orðtíðnibókarinnar verður orð-
myndum raðað í hana á þann veg
að þær verða færðar undir upp-
flettimynd hvers orðs og því verð-
ur hægt að sjá ólíka fyrirferð
einstakra beygingarmynda í mál-
inu.
Enginn vafi er á því að íslensk
tíðniorðabók kæmi að miklu gagni
bæði frá hagnýtu og fræðilegu
sjónarmiði. Hún yrði mikilvæg
handbók fyrir alla íslenskukenn-
ara og rithöfunda, og nemendur
myndu leita þar margvíslegrar
vitneskju við nám sitt. Upplýsing-
ar um orðtíðni eru mjög mikilvæg-
ar þegar verið er að semja ýmiss
konar kennsluefni í íslensku, t.d.
velja hæfilega texta í lestrarbækur
fyrir tiltekna aldurshópa eða taka
saman efni sem hentar útlending-
um í íslenskunámi. Tíðniorðabók
hefði svo að sjálfsögðu mikið
fræðilegt gildi og yrði ómissandi
öllum þeim sem leggja fræðilega
stund á íslenskt mál og íslenska
málfræði, háskólanemum í ís-
iensku og öðrum sérfræðingum.
Loks er að nefna að tíðniorðabók
væri afar mikilvæg undirstaða
ýmissa annarra orðabóka, bæði
almennra og sérhæfðra, sem
kunna að verða samdar síðar. Þær
íslensku orðabækur sem samdar
hafa verið til þessa gjalda þess
mjög að styðjast ekki við neinar
upplýsingar um tíðni og fyrirferð
orða. Séu slíkar upplýsingar fyrir
á þórði. Bjorn kveíst gjbrla kenna þórð og kvað hann vera
’Hvað? Mundi það óliklegtt" segir Egill* ’og ertu
Auðunn illskelda. Hann var elstur þeirra og hann hafði verið
kvað Egillt 41.Féll sá er flest hið illa* fót hjó
s 19. Varðt þá er viga Njörðu vilja þraut að skilja, lítt gekk
maður og venn, mikill og sterkur. Hann var metnaðarmaður mikill og
Grettir var. þórður Kolbeinsson bjó Þá á Hítarnesi. Hann var
Torfustbðum. Bersi hét son hennar. Hann var manna gervi1egastur og
mestu kerleika við konung og var með honum lengi siðan og gerðist
sótti eg gram, þótti, fýsinn, freknum visa, ferri,
að Tin-Forni greiddi féið að tblum Illuga. Svo kvað Oddur
þenna tíma bjó þórður Kolbeinsson á Hitarnesi á Islandi. Hann var
gera. Frá þorsteini er mikil ett komin og mart stórmenni og
til Fljótshliðar og boðuðu þar trú. þar melti mest i mót Veturliði
Grima segirs ’Hver er sá maður?” Skúfur svarars ’þormóður,
bóndi ef þú vilt drepa þormóð, heimamann þinn en hirðmann og
eða hér liggjum. Konungur svaraðis ’Svo mun vera
konungs hirðmaður. Af bllum hirðmbnnum virti konungur mest
fornu. En áður en hann tók til spurði þormóður hvi Sighvatur
saums leiddi mig Nauma, lagði hei1 i hvílu, hlaut
erum, vbrðr, en vorum, vopn-Eirar, vel fleiri. Oft var
við orðum eyneglda mér hegldu. Einar Helgason
þótti heldur snemmt að vekja herinn. Þá spurði hann hvort þormóður
lifa og deyja. Olafur konungur meltis ’Sighvati,
og kveð þú um nokkuð Sigmundur og lát oss njóta þess er þú ert
Kollur hét, faðir Halldórs, föður Þeirra þórdisar og Þorkbtlu er
tiu bbrn. Helga hin fagra var þeirra dóttir, er Þeir deildu um
fagra, dóttir þorsteins, er þeir deildu um Gunnlaugur ormstunga og
Þeirra son var Þormóður er átti Helgu önundardóttur, systur
kvaddur tylftarkviðar, faðir Bjarnar, fbður Gests, föður
s fór allt vestur um sveitir. Steinunn kom i mót honum, móðir
lengstum. IklS þá voru margir uppvaxandi menn i Miðfirði.
að taka betur fyrir slík óhefuverk." þá gekk fram Bersi
margs manns bani ef þú lifir." þá var til jarls kominn Bersi
gbfugur maður. Voru bbrn þeirra Finnur skjálgi faðir Eyvindar
hlusta munnum. 7. Né hamfagrt holdum þótti
að brjósti flugstraumr i sal Naumu. Heldr kom á herðar
þarfr Vébrands arfi. 67. Svo varð skildr frá
mínu. Og enn kvað hanns 32. Máttut skildi
til vigs en vagðar von latka eg honum. Skapa verðum við
mitt hingað að eg vil að þú farir eftir þormóði hirðmanni minum og
grand hvasst, og Súgandi. Nú verðr á ska skorðu,
helsti brátt hbfði stinga ef þorbjörg þassu
i snbru egnda helsti brátt hbfði stinga ef þorbjbrg þessu
hilmis heim úr hverjum draumi hjálmfaldin býðr
hafði ort. 'Dagshríðar spor svíða," sagði hann, ’svo mundi
var frandi Gunnars og virðingamaður mikill. Hann átti þórhildi
Njáll bað konu til handa Hbgna, Alfeiðar dóttur Veturliða
Hann bjó undir Brekkum. Sonur hans hét Sumarliði, faðir Veturliða
varð drjúgari ann Kristur yðvar? þetta hafði eg nú fyrir
kjbrbeð, Egil gleðja. Vel lagði Egill í Þökk
starf, konungdjarfir. Konungur maltii ’Gaman má vera að
og tókust Þeir að orðum og kom Þar brátt talinu að Þeir raddu um
vel Agli vísuna. En um daginn eftir þá farði Yngvar Agli að
skáld
skáld
skáld
skáld
skáld
Skáld-Helgi
Skáld-Hrafn
Skáld-Hrafn
Skáld-Hrafns
Skáld-Refs
Skáld-Refs
Skáld-Torfa
Skáld-Torfuson
Skáld-Torfuson
skáldaspi11is
skáldfé mitt
skáldi
skáldi
skáldi
skáldi
skáldi
skáldi
skáldi
skáldi ,
skáldi
skáldið
skáldkonu
skálds ,
skálds
skáldskap
skáldskap
skáldskap
skáldskap
skáldskapar
gott ’og mun það kveði rausnarsamlegt er hann flytur." Jari
gott." Ofeigur meltit ’Ekki skal Það draga fyrir Þér hverja
Hálfdanar svarta, fbður Haralds konungs. þar nast sat þorbjörn
af Ljóti, úlfgrennir hefr unnið, eir veitti eg Friðgeiri.
fyrir skjbldu, Skafta mart að hafti, er matsjóðar Móða málmrógs
gott og að flestum íþróttum vel búinn, hávaðamaður mikill,
gott. I þenna tima var fjandskapur mikill með þeim Birni og þórði og
gott. þeir bjuggu á Mel breður, Kormákur og þorgils. Með þeim óx upp
hans. þann vetur fór Rognvaldur jarl hið innra um Eiðsjó suður
in verra. Og enn kvað hannt 53. Sekjum jarl
i I1lugadrápu: 1. Vestr var þrbng á þingi þórsness,
mikið og hélt sér mjög fram til virðingar. Var hann jafnan
mbrg og er Það Mýramannakyn og svo allt það er komið er frá
og Ari son hans og fyrir það vógu þeir Veturliða. Og er þar um
og hirðmaður Olafs konungs, er orðinn fyrir áverkum." ’Hver hefir
Olafs konungs. Mun yður maðurinn dýrkeyptur verða ef Olafur konungur
sem þú segir að annaðhvort munu Þeir menn er nú eru hér komnir
sin. þeir skipuðu annað bndvegi. þeirra sat innst Auðunn
skyldi eigi skemmta og launa gul1inhjaltann ’er þú konungur gafst
saing blauta. 26. Hingað skaltu, kvað hringa Hildr
und skildi skól!tkinnisi* að jólum. Enn hraustgeði á
var kallaður skálaglamm. Hann orti drápu um Hákon jarl er kölluð er
vekti. Hann var þar ner og spurði hvað hann vildi honum. Konungur
þykist þú nú sneiða og þarftu Þess eigi þvi að hann mundi sig nú
11 Hann kveðst þess vera albúinn og kvað þegar visur þrjár eða
þráði. Skeggi átti þrjár datur. Ein hét Hróðný er átti þórður
og Gunnlaugur ormstunga. Grímur var elstur sona Þeirra, annar
En fleiri voru Mýramenn manna ljótastir. þorgeir son
þeirra dóttir var Herþrúður er Simun átti. þeirra dóttir var
Arnkell goði gekk að dómi og vann eið að stallahring að þvi
Hún boðaði þangbrandi heiðni og taldi lengi fyrir honum.
bjó þá á Torfustöðum. Bersi hét son hennar. Hann var manna
, bað jarl taka sattum ’vil eg," sagði hann, ’Þar til biðja
, félagi Grettis og vin. Gengu þeir þorfinnur fyrir jarl og
og Geirlaug er átti Sighvatur rauði. Finnur hinn skjálgi átti
að skata húsum Þá er
hbrð fjón Braga kvonar.
skeleggr IHimis veggjaéé
skjbldr kom mér að haldi,
skcru, drengr, á Mari.
og veitir honum bjbrg svo að hann megi þaðan komast sem hann liggur
sígr, að stiga út með einum fati Islands á vit, þvisa.
hún er allsnotr, eigi byrgi. Vermundur
hún er allsnotr, eigi byrgi. 1 þessum atburði má hér sýnast
’þetta hefir mig oft dreymt," sagði hann,
vilja kveðið hafa." Nú lýkur þar avi þormóðar með Þessum atburðum
. Hún var orðgifur mikið og fór með flimtan. þráinn unni henni
og var hún honum gefin. þeirra son var Ari er sigldi til Hjaltlands
Helgi var hinn þriðji son Hangs. Hann bjó á Velli og átti land til
minn er eg orti um þór fulltrúann. Sjaldan hefir hann mér
sinn við marga menn. Ekki varð Þá fleira til tíðinda i ferð
þinum." þormóður gerðist þá hirðmaður Olafs konungs. það skip
þótti hvorumtveggja þar raður skemmtilegar. Siðan vandist
launum kúfunga þrjá og andaregg. En um daginn eftir við drykkju
úlfgrátt við Yggjar miði
Og enn þessit
meiðr, þótt margir staðu
gát um hug, við hneiti,
Siðan bjóst Egill til
Tafla3
Hluti ordstöðulykils íslendingasagna. Lykilorðiö er sem næst í miðju töflunnar.
hendi er hægt að afmarka efni
orðabóka á markvissan hátt í því
skyni að þær komi notendum að
sem mestu gagni.
Einkatölvan og
ritskýrandinn
Eins og að framan gat eru orð-
stöðulyklar engin ný bóla. Slíkar
skrár hafa verið unnar með hand-
afli í áratugi, og einnig á stórum
tölvum á síðustu árum. Sú nýlunda
sem einkatölvan býður ritskýrend-
um er hins vegar sú að þeir geta
haft beinan tölvuaðgang að öllu
ritinu sem þeir eru að kanna. Þetta
hefur tæpast verið raunhæfur
möguleiki til þessa, a.m.k. ekki eins
og fjárveitingum til hugvísinda og
verðlagningu á tölvuþjónustu er
háttað. Einkatölvuna þarf ein-
göngu að greiða fyrir einu sinni
og síðan stendur hún á skrifborði
eigandans reiðubúin (og óþreyt-
andi!) við að vinna þau verk sem
hann hefur áhuga á.
Eitt þeirra verka er leit í textum.
Með réttum hugbúnaði má koma
því svo fyrir að slík leit verði fram-
kvæmd á sekúndubroti, hverju svo
sem leitað er að í ritinu. Þetta sést
af dæmi því sem sýnt er á myndum
2 og 3. Textinn sem vélin vinnur
með eru Egla og Grettla og á fyrri
myndinni sést að alls er að finna
þrjú dæmi um orðið „réttindi" í
þessum tveim sögum.
Er nú ekki að orðlengja það að
með einu handtaki er rannsakand-
inn kominn með þau þrjú dæmi,
ásamt samhengi, upp á skjáinn
hjá sér (mynd 3). Getur hann síðan
rýnt í textann, skrifað hann á
prentara, flutt í aðra skrá eða í
ritgerð sem hann er að semja á
tölvuna. Þykir mér ekki ósennilegt
að Pétri Hallberg hefði á sínum
tíma þótt fengur í slíku hjálp-
artæki. Orðið „réttindi" er einmitt
eitt af parorðum Hallbergs!
Trú mín er sú að tölvutæknin
eigi eftir að hafa veruleg áhrif á
hugvísindi á næstu árum. Vél-
búnaðurinn er þegar fyrir hendi
og víða er unnið að því að semja
hugbúnað er hæfir hinum sérstöku
verkefnum hugvísindamanna.
Væri kannski ráð að íslendingar,
sem eiga sér ríkari hefð í hugvís-
indum en flestum öðrum greinum
vísinda, legðu sitt af mörkum á
því sviði?
Höíundur er sérfræðingur á Orða-
bók Háskólans.