Morgunblaðið - 13.12.1985, Blaðsíða 58

58 MORGUNBLADIÐ, FÖSTUDAGUR13. DESEMBER1985
„Fyrir neðan Lagarfljóta
og höfundur Njálu
Síðari hluti
— eftir Halldór
Pjetursson
Þótt ég dauður falli niður „fyrir
neðan Fljót“, skiftir ekki máli en
hugmyndir mínar um rennsli
Lagarfljóts og Jökulsár á Brú
verða vart hraktar nema um stund
með okkar hvimleiða eiginleika,
þögninni, sem séra Árni Þórarins-
son hefur rétta nafngift á. Vilji
menn ekki kasta Landnámu fyrir
borð er höfnin að Unaósi skráð
skýrt og rétt. Þar var hafskipahöfn
þeirra tíma skipa. Um Selfljót eitt
getur þar ekki verið um að ræða.
Á því hafa engar sýnilegar breyt-
ingar orðið frá Landnámstíð.
Það eru náttúrlega engin undur
er sagnfræðingar koma að Selfljóti
og spyrja með spé í auga. „Er þetta
fljótið sem hafskip á landnámstíð
sigldu eftir allt innað Klúku og
Gagnstöð í Hjaltastaðaþinghá.
Niður við Selfljót er staður sem
heitir Arnarbæli. Þar átti að hafa
verið hafskipauppsátur. Gæti ver-
ið dregið af Árnamafni manns eða
skips en vart af okkar fuglakyni.
Árasel heita rústir við Selfljót
vestur af bænum Gagnstöð í
Hjaltastaðaþinghá sem nú er í
eyði. Þar átti einnig að hafa verið
uppsátur eða kaupstefna. Þetta er
mjög trúlegt, því utar við fljótið
gátu ekki verið uppsátur fyrir skip
yfir vetur, sökum sjógangs, ísreks
og brims.
Nú eru sagnir um sögur þessara
staða týndar en ómur þeirra lifir
og vísar leiðina i minni „Lönguvit-
leysu".
Við skulum aðeins staldra við
og spá hvernig þessar gömlu sagn-
ir og örnefni vísa leiðina. Fyrst
má nefna forynjuna „Jöklu“ og
drög hennar til samlags við Lagar-
fljót, þau eru enn sýnileg. Þá er
það Steinboginn í Lagarfljóti sem
heftir för þessara stórvatna eðli-
lega og eðlislega, til sjávar. Vegna
hallans á landinu verður straum-
iða þessara vatna sterkari vestan
megin. Þar brjóta þau sér farveg
í ótal krókum og bugöum alla leið
til Selfljóts.
Á þessari leið kemur fram hið
forna Bakkavað á Lagarfljóti sem
nefnd eru i Njálu og Fljótsdælu.
Trúlega hefur þetta verið eina
vaðið á Fljótinu eftir að „Steins-
vöðum“ sleppir og elfan runnið þar
í tveim kvíslum. Á þessum stað
hefur bærinn Bakki staðið og þar
heita enn Bakkatættur og Bakka-
tóftarvegur. Þar heitir nú til fjöl-
breytni Einarsstekkur og trúlega
byggður í hinum fornu rústum.
Stekkur þessi gæti verið kendur
við Einar langafa minn sem bjó á
Hóli fyrir meira en 100 árum.
Nú skulum við aðeins snúa
huganum til Unaóss á ný og sömu-
leið aftur inn með Selfljóti. Gleym-
um samt hvorki Araseli né Arnar-
bæli en ferð okkar endar á þessari
göngu við eyðibýlið Engilæk,
skammt innan við Klúku. Og hvers
vegna, vegna þess að þar féll hin
mikla elfur Jökulækur í Selfljót.
Hafskipsganga um Selfljót er á
enda gengin og undir lok liðin.
Þarna taka bara við ferjur og vöð
að okkar tíma hætti.
Engilækur er fallegt nafn og ber
með sér nýtt frjómagn. Með falli
Steinbogans fellur Jökullækur úr
sögunni, en frjómagn „Jöklu“ varð
þar eftir. Hvar sem hún fór yfir
var kólga hennar svo full mergar
að allar tegundir grasa og viðar
fengu þar meiri vöxt en annars-
staðar. Þar mun orðið Engilækur
eiga sín upptök. Farvegur hins
gamla Jökullæks var besta enga-
slægja þar um slóðir.
Hvenær Steinboginn féll hefi ég
ekki fullgildar heimildir um en
nærri þeim tíma mun hægt að
„En þaö undarlega hef-
ur skeð aö til þessa
dags hefur hvorki verÖ-
andinni né mönnum
tekist að slíta til fulls
ástum Jöklu og Lagar-
fljóts. Jafnvel þó skrúf-
að hafi verið fyrir að
nokkru dropi úr Jöklu
næði til FIjótsins.“
komast í gömlum heimildum, þar
taka aðrir við. Gera má ráð fyrir
að Steinboginn hafi ekki fallið í
einni lotu. Hinn sterki straumur
með stígandi halla hefur um aldir
tekið honum tak, þynnt hann og
myndað raufar. Að lokum hafa
komið á hann göt og glufur, stækk-
að og mikið vatn komist þar í gegn
sem byrjað hefur að mynda hinn
nýja og sjálfsagða veg til sjávar.
Beinagrindin gat haldist uppi eitt-
hvað lengur. Steinbogi heitir land
vestan megin Fljóts, móti Stein-
bogakletti að austan (áttir mínar
heyra ekki undir áttavita). Land
þetta er úr Víöastaðalandi en hef-
ur lent undir Hól, sem þar hafði
beitarhús. Áður var þar hreysi sem
ýms hjábðrn veraldar, sem ég hefi
sögur af, en þetta er það ungt að
það skýrir ekki þetta mál.
Heyrt hefi ég getið um einsetu-
konu, Kristínu að nafni, sem bjó á
Steinboga, um nafn hennar ber þó
sögnum ekki saman. Eftir þessari
konu var haft að hún hafi gengið
yfir Steinbogann en um ásig-
komulag hans segir þar ekkert.
Aðra yngri heimild hefi ég um
þetta eftir Ásgrími Geirmunds-
syni á Hóli í Hjaltastaðaþinghá,
fornum vini. Þá heimild hafði
hann eftir Vilborgu Gisladóttur í
Hólshjáleigu. Hún þótti einkenni-
leg um margt, en vel gáfuð, sem
hún átti kyn til (sjá ættir Aust-
firðinga 6—7). Mestan hluta ævi
sinnar var hún einsetukona en
margir viku vel til hennar því öll-
um vildi hún vel. Sjálfur man ég
Vilborgu, hún varð fjörgömul og
mun hafa lifað allt fram undir
1920. Þetta má eflaust sjá nánar
í ættarskrám og hreppa. Hún mun
hafa átt í minnissjóði yfir 150 ár.
Það var þessi kona sem sagði Ás-
grími á Hóli að þegar Steinboginn
féll, hafi maður verið á ferð yfir
hann og farist. Mér er það ljóst
að þetta eru fátæklegar heimildir
en vildi þó láta þær fljóta með.
En það undarlega hefur skeð að
til þessa dags hefur hvorki verð-
andinni né mönnum tekist að slíta
til fulls ástum Jöklu og Lagar-
fljóts. Jafnvel þó skrúfað hafi verið
fyrir að nokkur dropi úr Jöklu
næði til Fljótsins. Hinn nýi ós
Lagarfljóts stóð ekki um aldur,
heldur stíflaðist af völdum ísreks
eða ofsabrims. Þá tók Fljótið
sprett norður alla Héraðssanda og
hafnaði í Jöklu og nú falla þau í
faðmi til sjávar í einum ósi. Um
Steinbogann skal nú minni messu
lokið um sinn en það mun sannast
þó mín bein kólni að hann hefur
ekki átt upptök sín í mínu heilabúi.
Þar hefur annar æðri heili að verki
verið. En við fall hans verða
margskonar breytingar og fjöldi
strengja mun óma þegar þær verða
krufnar.
Eg mun hér á eftir minnast
nokkurra sem liggja beint fyrir.
Við fall Steinbogans og hin nýju
vatnaskil, kemur margt fram í
hugann. Við nýjar rannsóknir sem
við eigum völ á bæði landfræðilega
og breytingar á samgöngum.
Vopnfirðingar, Út-Hlíðarmenn og
Út-Tungu, því lögferjur munu vart
koma á Jöklu og Lagarfljót á
stundinni. Þeir sem erindi þurfa
að reka í Út-Tungu og Útmanna-
sveit munu fara sem hér segir
Vopnfirðingar Smjörvatnsheiði og
yfir Jöklu á Fossvallabrú. Síðan
fyrir Heiöarenda ásamt Tungu-
mönnum. Þá liggja Steinsvaðavöð-
in beint fyrir og þeir hafa allt
Héraðið í fangi sér frá fjöllum til
sjávar. Öllu þessu bjargar hestur-
inn. Stærri liðir sem til greina
koma og verða kannski aldrei að
fullu skýrðir en má þó nálgast.
Jökla á hér sinn stóra þátt. Hún
brýst í djöfulmóð allt frá jöklum
i darraðardansi út til Galtastaða
yfir í Tungu. Þar kemst hún úr
álögunum og leggur undir sig
Norðureyjar. Stundum rann hún
norður undir fjöllum. Faðir minn
mundi að hún féll í Fögruhlíðará
sem rennur á milli Fögruhlíðar og
Hlíðarhúsa. Þá þurfti stundum að
sundleggja Fögruhlíðarkýr til
beitar því nær öll grasnyt Fögru-
hlíðar liggur handan árinnar. í
einu orði sagt gróf hún á Norður-
eyjum í brjálsemi sinni ótal far-
vegi uns kvíslar þær náðu ósi. Eftir
minni ágiskan hefur hún í raun
grafið sig eftir allri Húseyjunni,
þó ekki í mannaminnum utan
„Barms“, en þar liggja allir kílar
og drög í sömu átt sem voru aðal
engjar í Húsey þar til túnræktun
hófst.
Frá sjö ára aldri átti ég heima
á Geirastöðum í Hróarstungu
fram yfir tvítugsaldur og þekkti
þá Jökiu í raun. Hún vann þá mikið
austanmegin og hafði fyrir löngu
myndað forynjuna Geirastaða-
kvísl. Svonefndur Kaldhöfði að
austan og Berjaholt að vestan
höfðu varnað því að hún rynni
stanslaust yfir land Geira og
Galtastaða en í þess stað fætt
Kvíslina. Þar flaut hún víða yfir
alla bakka og svonefnda Aura sem
eru á milli Barma og Geirastaða-
kvíslar. Þar sjást djúpir farvegir
enn í dag. Fyrir öldum hefur hún
óefað farið yfir mikið land á Geira-
stöðum. Farið niður með svonefnd-
um Móum, niður Lönguslægju og
í kíl sem liggur alla leið til Lagar-
fljóts. Þarna er allt slétt og lítt
sjáanlegur farvegur fyrr en góðan
spöl uppfrá Fljóti. Þar er margra
mannhæða djúpur farvegur sem
maður veit ekki deili á, en væri
grafið þar niður mundi ég finna
það af lykt hvort Jökla væri þar
með í leik.
Austureyjar
Við hin nýju vatnaskil sníðst
landskiki af Austureyjum sem
hlaut nafnið Húsey. Hún takmark-
ast af Lagarfljóti, Jöklu og Geira-
staðakvísl. Eina forna heimild hefi
ég um Húsey sem hljóðar svo:
„Húsey í Fornbréfasafni, III. bindi
bls. 232, yfirskrift Hítardalsbók,
máldagabók sem telst gerð í yfir-
reið Oddgeirs biskups Þorsteins-
sonar um Austurland 1367.
Clv. Mariukirkia a Kirkiubæ á
heimaland allt husey alla og
marga holma fyrir vestan a Geira-
stade. hun a eyasand xc fadma
tijræd. Marie samd ccc og liggur
þridingur til hallormsstada."
Þarna er hinn hreini stimpill
kirkjunnar og einskis vant er til
eigna horfir. Hólmana sem þarna
er umtalað kannast ég vel við.
Einn af þeim er Lambeyjan sem
Jökla hefur einhverntíma afkróað.
Þar átti Kirkjubæjarkirkja 100
lamba upprekstur. Annað áheldi
er þar nærri, svonefndir Sauða-
tangar. Fleiri hólmar hafa getað
verið, áreiðanlega engu gleymt.
Húseyjan hefur um aldir verið
úrvalsjörð. Þar urðu allir góðir
bændur hvað sem búviti leið.
Þá er að snúa sér að Útmanna-
sveit austan Fljóts. Meðan Stein-
bogi og Jökullækur voru við lýði
mun land utan Jökullæks ekki
hafa legið undir miklum ágangi.
Halldór Pjetursson
Margt bendir til að á þessu landi
hafi verið stórbýli og kannski átt
skip í förum þar sem höfnin Unaós
var við höndina. Um höfn þessa
er enginn vafi og sögur benda til
að menn tóku sér þar far til utan-
ferða. Þá er það landið sjálft sem
virðist leika í muna. Allt grasi og
víði vaxið.
Fyrst þegar ég man eftir mér á
þessu svæði fyrir um 75 árum, sást
þar vart í heiðan himin að vori
fyrir fugli. Þarna var krían í millj-
ónatali, auk anda, gæsa, spóa og
kjóa, allt niður í óðinshana með
sín skemmtilegu hlutverk. Söngur-
inn var síbylja eða symfónía sem
ekki þagnaði nema stundarkorn
um lágnætti. Þar gengu menn og
dýr, ásamt fuglum á flugi með
fullan kvið og fögnuð í sál. Þegar
nær dró sjó blikaði sandurinn,
þakinn af trjáviði. Þarna lá selur-
inn í röðum og naut sólarinnar.
Aðrir léku sér á hæstu bárum,
stungu sér í kaf en komu von bráð-
ar upp, kóktu á sjónum með höfuð-
ið eitt á lofti. Þar útaf blésu hvalir
sjónum hátt á loft, aðrir höfðu dáið
drottni sínum og rekið að landi
biðandi þess að einhver hirti þá.
Það er ekki vandi að geta í huga
skipsmannanna við ósinn þegar
allt þetta hafði náð til nethimnu
augans og seitlað þaðan til heilans.
Þarna er enginn efi um að stórbýli
hafa myndast. Þetta landsvæði
hefur nú þegar skilað ýmsu úr
jörðu þessu til sönnunar og lengi
er von á einum. Hóll í Hjaltastaða-
þinghá hefur kannski verið höfuð-
bólið, hélst sú torfa lengi samstæð,
allt til minna daga. I Hólslandi
hafa fundist merkar fornminjar,
þó þær séu nú týndar og tröllum
gefnar. Frægastar munu þó þrjár
nælur sem þar fundust á þessari
öld, tvær úr kopar eða þar skyldum
málmi og ein úr silfri. Nælur þess-
ar fundust í landi Sands, nýbýlis
úr Hólshjáleigulandi, nú í eyði.
Ekki er ótrúlegt að fardrengur frá
Hóli ekki snauður, hafi flutt þær
hingað til lands. Nælur þessar
blésu uppúr sandhrófi. Geirmund-
ur bóndi á Hóli sem ég þekkti vel,
því við á Geirastöðum áttum þar
eitt okkar besta vinafólk, vildi fá
eitthvað smávegis fyrir þessa
gripi. í því skyni fóru tveir þing-
menn Norðmýlinga með þær til
Reykjavíkur, sinn í hvort skifti.
Hjá Forngripasafninu var þvert
nei við nokkurri greiðslu og það
sjálfsagt haft á oddi að ríkið ætti
allt sem úr jörðu kæmi af því tæi.
Nælurnar komu svo heim aftur í
bæði skiftin og hurfu sýnum. Ef ég
man rétt þá held ég að tekin hafi
verið mynd af þeim fyrir sunnan,
minnir að ég sæi í riti frá Forn-
leifafélaginu mynd af þrem nælum
úr Hólslandi og gæti vart verið
um aðrar nælur að ræða.
Þessi saga er þó ekki öll. Maður
einn í Hafnarfirði safnaði forn-
gripum um langa ævi og gaf svo
ríkinu safn sitt í lifenda lífi. Þegar
svo dr. Kristján Eldjárn er að fara
í gegnum þetta safn, rakst hann á
forna silfurnælu. Viðbrigðin voru
líkust því að sögn að hann lyftist
hæð sína í loft upp. Við nánari
grennslan spyr hann um feril nál-
ar þessarar. Hann fær það svar
að hún sé úr safni þessa áður-
nefnds manns í Hafnarfirði. Hann
í símann og nær í manninn og
spyr hann hvaðan þessi næla sé
komin. Hinn svarar hógværlega:
„Ég hefi nú ekki allt slíkt í minni
en allt er það skráð, bíddu augna-
blik,“ svo kemur hann aftur í
símann og segir: „Ég keypti nælu
þessa af gömlum manni á Akur-
eyri, Gísla að nafni, Þorlákssyni
frá Hólshjáleigu í Hjaltastaða-
þinghá. Meiri heimildir hefi ég
ekki þar um.“ En nælan var ekki
lægra sett en það að hún var önnur
af þessari gerð sem fundist hefur
á Norðurlöndum, hin fannst í
Noregi ef ég man rétt.
Fleiri fornminjar hafa fundist í
Hólslandi sem ekki hafa komist í
höfn og fer það að vonum er það
kemst inn í huga almennings að
slíkt sé einskis virði.
Mikil auðn af sandfoki hefur
myndast austur af bænum á Hóli.
Þar sá ég lengi standa stólpa af
sandi á aðra mannhæð, grasi gróna
á toppi. Þar er mér minnisstæð
hólbrekka, líkast til gamall sorp-
haugur. Úr þessari brekku hrapaði
alltaf sandskriður. Þeir bræður
Ragnar og Ásgrímur sögðu mér
að þar hefðu oft komið fram ýmsir
smámunir gamlir að sýn. Þetta
hefði oft verið borið heim og þrifið
en tapast í dagsins önn. Síðast
þegar ég kom að Hóli vorum við
Ásgrímur að dunda í rusli og kom
ég þá auga á lítinn snældusnúð úr
tálgusteini. Það varð að samkomu-
lagi að ég færi með hann suður.
Þar afhenti ég hann dr. Kristjáni
Eldjárn. Þetta var auðvitað enginn
merkisgripur en mín hugsan hefur
alltaf verið sú að sérstæðir hlutir
kæmust á réttan stað.
í Hólslandi eru rústir sem heita
Ingveldarstaðir. Þar voru fyrr á
öld þessari beitarhús. Einnig hefur
tvívegis sest þar að fólk til búsetu
en staðið stutt. Sagnir voru um
það á Hólsbæjum að í beitarhúsa-
rústum Ingveldarstaða hefðu
fundist fornminjar, þar á meðal
öxi mikil. Þetta féll allt fyrir róða.
Á svonefndum Grænmó, beitar-
húsum frá Hóli, kom fram við
einhverjar lagfæringar húsa gröf
með nokkrum beinagrindum af
fólki. Segja má að svona upptaln-
ingar skifti litlu máli. Hitt mun
sanni nær að utan Jökullækjar
hafi verið höfðingjasetur og stórt
búið um tíma. Svo koma hin miklu
mannfellisár og áþján þjóðarinnar
á öllum sviðum sem er önnur saga
og ekki má gleymast.
Er fáviskan kannski
formóöir verðandinnar?
Ég er að einu leyti vel staddur
í veröld þessari. Á ekkert af því
sem kallað er nafnsæmd, virðing
eða veraldargengi. Ég flyt því
glaður út í geiminn þegar þar að
kemur með það sem heilinn hefur
rúmað. Énginn getur slíkt af mér
tekið, enda lítt nothæft.
Þá er best að leysa frá vömb
vitleysunnar og tylla því á tá að
Þorsteinn Torfi hafi fyrstur
manna numið land fyrir „neðan
Lagarfljót". Landnáma segir svo
frá: „Þorsteinn Torfi nam Hlíð alla
utan frá Ósafjöllum og upp til
Hvannár og bjó á Fossvelli." Oft
hefi ég lesið þessa landnámslýs-
ingu en aldrei fengið svar. Hljóp
að síðustu yfir þetta líkt og með
setninguna „Fyrir neðan Lagar-
fljót“.
Við Héraðsflóa eru ekki nema
tvö fjöll sem við í daglegu tali
köllum norður- og austurfjöll —
Ósafjöllin. Þess skal strax getið
að ég er ekki höfundur þeirrar
hugsunar að landnámslýsing Þor-
steins Torfa geti verið rétt. Þetta
hefur tvisvar borist í tal með okkur
Skildi Eiríkssyni frá Skjöld-
ólfsstöðum á Jökuldal. Skjöldur er
rýninn og raunsær sögumaður eins
og fram hefur komið í þátttöku
hans í umræðum um Sturlungu. Ég
gat ekki betur fundið en hann teldi
að landnám Þorsteins Torfa gæti
staðist. Þetta ræddum við ekki
nánar. En ég tel þetta til nýrrar
athugunar og mér duldist ekki hve
lýsingin er meitluð og landfræði-
lega hárrétt. Nú kemur Jökla til
sögu á ný en henni hefi ég áður
lýst þótt erfitt muni að gera það
nákvæmlega. Gat þetta gerst á
tíma þegar Jökla rann að mestu
eða öllu í Lagarfljót, utan smá-
kvíslar að hennar eigin ósi?
Ég hefi hér áður lýst útsýni til