Morgunblaðið - 16.09.1986, Síða 44

44
MORGUNBLAÐIÐ, ÞRIÐJUDAGUR 16. SEPTEMBER 1986
Lífeyrisreglur og staða
aldraðra í ýmsum löndum
Þýska sambands-
lýðveldið
Almenn eftirlaun eru ekki tryggð
úr opinberum sjóðum í Þýska sam-
bandslýðveldinu. Allir sem hafa
atvinnu eiga þó rétt á lífeyri vegna
lögbundinnar lífeyristryggingar.
Eftirlaunaaldurinn fer eftir því hve
lengi menn hafa greitt iðgjald. Sá
sem greitt hefur iðgjald lífeyris-
tryggingar í 35 ár getur farið á
eftirlaun 63ja ára, en þeir sem hafa
greitt iðgjald skemur, þó minnst í
15 ár, geta farið á eftirlaun 65
ára. Hægt er að fresta starfslokum
allt til 67 ára aldurs og hækkar
lífeyrisgreiðslan við það. Atvinnu-
lausar konur og öryrícjar geta farið
á eftirlaun við 60 ára aldur. Venju-
lega fara konur á eftirlaun sextugar
og karlar 63 ára. Upphæð eftir-
launa ræðst af því hve lengi fólk
hcfur greitt iðgjöld lífeyristrygging-
eftir Willy
Sehlberg
Hér verður gerð grein fyrir fyrir-
komulagi eftirlauna og lífeyris í
ýmsum löndum. Uppíýsingarnar
eru m.a. fengnar úr skýrslu, sem
birt var árið 1982 í Vín á ráðstefnu
Sameinuðu þjóðanna um Iífskjör
aldraðra.
Á Norðurlöndum er greiddur
^grunnlífeyrir án tillits til framlags
á vinnumarkaðnum. Auk þess fær
allt eftirlaunafólk viðbótarlífeyri.
Lífeyrisgreiðslan er þess vegna háð
því hve lengi fólk hefur stundað
launavinnu og tekjum á starfsæv-
inni.
í löndum utan Norðurlandanna
sem fjallað er um í yfirlitinu er rétt-
ur til lífeyrisgreiðslna tengdur fyrri
atvinnu, greiðslum tryggingarið-
gjalds í áraraðir eða öðrum svipuð-
um skilyrðum.
Staða aldraðra á vinnumarkaðn-
um er alis staðar háð aðstæðum á
vinnumarkaðnum eins og búast má
við. I löndum þar sem atvinnuleysi
er lítið, eins og í Japan og á Is-
Aiandi, vinna margir aldraðir, en í
löndum þar sem atvinnuleysi er
mikið, eins og t.d. í Danmörku,
Frakklandi og Englandi, dregur
stöðugt úr atvinnuþátttöku og
raunverulegur eftirlaunaaldur
lækkar að sama skapi.
Eftirlaunakerfíð getur á ýmsan
hátt haft áhrif á kjör aldraðra, sem
annars kynnu að vilja stunda at-
vinnu. Ef menn halda lífeyri sínum
eða hluta hans, þótt þeir vinni fyrir
kaupi, eykst áhugi á vinnu. Slíkt
7fyrirkomulag er t.d. við lýði í Sov-
étríkjunum og Japan. Áhugi á vinnu
minnkar aftur á móti þegar íjár-
hagslegur ávinningur er af þvi að
fara snemma á eftirlaun, eins og
t.d. í Bandaríkjunum eða Frakk-
landi.
Almenningsálitið í þjóðfélaginu
hefur líka áhrif. í Frakklandi fínna
þeir að þeim ber að gefa hinum
yngri tækifæri. í Japan þykir aftur
á móti ósköp eðlilegt að gamalt
fólk vinni eins lengi og það treystir
sér til.
Finnland
Venjulegur ellilífeyrisaldur er 65
ár og þá hefst útborgun ellilífeyris-
^bóta. Opinberir starfsmenn fara
yfirleitt á eftirlaun 63 ára gamlir
og flestir eiga að fara á eftirlaun
er þeir verða 67 ára. Ellistyrkur sem
einstæðar konur fá frá 60 ára aldri
og fyrrverandi hermenn frá 55 ára
aldri, er í Finnlandi talinn ellilífeyr-
ir.
Samkvæmt lögum fá allir sem
búsettir eru í landinu ellilífeyri. Inn-
flytjendur öðlast rétt til ellilífeyris
að loknum biðtíma. Lífeyrisgreiðsl-
umar hækka þegar menn verða
áttræðir og aftur við 85 ára aldur.
Ef menn fresta því að taka ellilíf-
eyri, hækkar hann. Vinnutekjur eða
aðrar lífeyrisgreiðslur skerða
//ífeyri. Frá árinu 1985 verður ellilíf-
eyririnn þó greiddur öllum óskertur
án tillits til annarra tekna.
í lífeyrislöggjöfínni eru ýmis
ákvæði um uppbætur misjafnar eft-
ir hinum ýmsu sviðum atvinnulífs-
ins. Viðbótarlífeyririnn miðast við
fyrri vinnutekjur. Rúmlega helm-
ingur ellilífeyrisþega nýtur einhvers
konar viðbótarlífeyris. Aðalreglan
varðandi viðbótarlífeyri er sú, að
hann er aðeins greiddur þeim ellilíf-
eyrisþegum, sem hætt hafa störf-
um. Þó eru gerðar undantekningar
frá þessu, t.d. um sjálfstæða at-
v>innurekendur.
Þeir sem eru lengi atvinnulausir
og eru 55 ára eða eldri (aldursmörk-
in eru breytileg eftir efnahags-
ástandinu hvetju sinni), eiga rétt á
venjulegum atvinnuleysisbótum
sem metnar eru og leiðréttar á 6
mánaða fresti. Flestir eða um 90%
fara þó á endanum á eftirlaun.
■t
Rúmlega þriðjungur karlmanna
og um fjórðungur kvenna á aldrin-
um 60 til 64 ára er ennþá á
vinnumarkaðnum. Meðal 65 til 69
ára fólks lækkar hlutfallið niður í
fimm af hundraði. Margir aldraðir
vinna við jarðrækt og skógrækt.
Ekki hafa verið gerðar sérstakar
ráðstafanir fyrir aldraða á vinnu-
markaðnum. í fullorðinsfræðslu og
endurhæfíngu er áhersla lögð á að
styrkja ungt atvinnulaust fólk, en
eldra fólk látið sitja á hakanum.
Þó má meta háan aldur sem fötlun
og eiga við reglur um fatlaða.
Samtök ellilífeyrisþega stunda
hjálparstarf meðal aldraðra, stund-
um í samvinnu við sveitarfélögin.
Hvorki ríkið né samtök einstaklinga
gera neitt til að útvega ellilífeyris-
þegum atvinnu. Hjálparstarfið er
unnið endurgjaidslaust af ellilífeyr-
isþegum. Nú er rætt um að lækka
efírlaunaaldurinn, til þess að gefa
ungum atvinnuleysingum meiri
möguleika á að fá vinnu.
Noregnr
Venjulegur eftirlaunaaldur er 67
ár. Sjómenn og skógarhöggsmenn
fara á eftirlaun 60 til 63 ára. Ríkis-
starfsmenn geta hætt störfum um
sjötugt en geta farið á eftirlaun 67
ára.
Samkvæmt lögum eiga allir sem
búsettir hafa verið í Noregi tiltekinn
tíma rétt á ellilífeyri. Skilyrðið er
að viðkomandi hafi verið búsettur
í landinu a.m.k. 40 ár. Kjósi menn
að fresta töku ellilífeyris (sem er
þó einungis heimilt í 3 ár) eða
ákveða að fá aðeins hluta hans
greiddan fyrst í stað, fá þeir í stað-
inn hærri lífeyri. Hlutagreiðslan
getur verið Qórðungur, helmingur
eða þrír fjórðu hlutar af fullum
lífeyri. Það eru þó aðeins u.þ.b. 2%
af ellilífeyrisþegum sem velja hluta-
greiðslu af þessu tagi. Eftir sjötugt
fá allir greiddan ellilífeyri, þótt þeir
séu enn starfandi.
Auk ellilífeyris er einnig lög-
bundin viðbótartrygging til þeirra,
sem hafa verið starfandi á vinnu-
markaðnum i a.m.k. 3 ár frá árinu
1966. Upphæð viðbótarlífeyrisins
er háð vinnutekjum og starfsaldri.
Fullur viðbótarlífeyrir eða uppbót
greiðist þeim, sem eiga 40 ára
starfsferil á vinnumarkaðnum að
baki.
Þrír fjórðu hlutar karlmanna á
aldrinum 60 til 66 ára og u.þ.b. 40%
kvenna á þessum aldri vinna úti.
U.þ.b. fímmtungur karlmanna 70
til 75 ára og eldri eru enn á vinnu-
markaðnum.
Stuðningur við aldraða á vinnu-
markaðnum er fyrst og fremst með
lögum um vinnuumhverfí og í upp-
lýsingastarfsemi „Ellimálanefndar
Vinnumálaskrifstofunnar". Allir
sem eru undir sjötugu geta farið
fram á aðstoð við að finna störf sem
þeim hæfa.
Laga skal vinnustað að þörfum
starfsmanna eins og mögulegt er.
Allir starfsmenn yfir sextugu eiga
rétt á einnar viku orlofí aukalega,
sem greitt er úr ríkissjóði. Ef ekki
hefur verið samið um lægri eftir-
launaaldur má segja starfsmanni
upp atvinnu þegar hann hefur náð
70 ára aldri. Vinnumiðlunin getur
veitt styrk til endurhæfingar og
menntunar aldraðra. Atvinnuleys-
ingjar sem náð hafa 64 ára aldri
fá atvinnuleysisstyrk lengur en þeir
sem yngri eru.
Atvinnurekandi sem ræður tii sín
fímmtugan mann eða sem verið
hefur atvinnulaus í a.m.k. 3 mánuði
á rétt á styrk sem nemur helmingi
kostnaðar við laun og launatengd
gjöld í sex mánuði. Á árinu 1981
voru greidd framlög vegna 50
starfsmanna af þessu tagi. Af
starfsmönnum á vernduðum vinnu-
stað eru 20% yfir 50 ára.
Töluverður Qöldi fyrirtækja hefur
stytt vinnutíma þeirra starfsmanna
sem nálgast eftirlaunaaldur með
eða án launauppbóta.
í Noregi er ekkert rætt um at-
vinnu handa ellilífeyrisþegum.
ísland
Ellilífeyrir er samkvæmt lögum
greiddur öllum sem náð hafa 67
ára aldri og verið búsettir í landinu
í a.m.k. 3 ár eftir 67 ára aldur.
Fullur ellilífeyrir greiðist þeim sem
átt hafa lögheimili hér í 40 ár eða
Iengur. Þeir sem fresta töku lífeyr-
is frá 1 upp í 5 ár, fá nokkru hærri
ellilífeyri. Upphæð viðbótarlífeyris
ræðst af fýrri vinnutekjum og er
hann greiddur öllum launamönnum
og sjálfstæðum atvinnurekendum í
samræmi við reglugerðir fjölda
sjálfstæðra lífeyrissjóða. Að jafnaði
hefur sjóðfélagi, samkvæmt reglum
sjóðanna, rétt til að fresta því að
taka ellilífeyrinn þangað til hann
verður 70 ára, en getur ef þess er
óskað farið fram á eftirlaun 65 eða
67 ára.
Ríkisstarfsmönnum er skylt að
hætta störfum sjötugum. Það sama
á við um starfsmenn í mörgum stór-
um einkafyrirtækjum. Margir úr
þessum þjóðfélagshópum fá sér
aðra vinnu, oft hlutastarf. Það þyk-
ir nefnilega eðlilegt á íslandi, að
aldraðir haidi áfram að vinna svo
lengi sem heilsan leyfir. Jafnframt
þessu er atvinnuleysi nánast ekkert.
72% karla og 25% kvenna á aldr-
inum 65 til 69 ára eru enn í fullu
starfí. Hliðstæð tala um karla eldri
en 75 ára er 14%.
Samfélagið hefur ekki gripið til
sérstakra ráðstafana til að styðja
við bakið á öldruðum á vinnumark-
aðnum. Almenningssamtök (Sam-
tök aldraðra) taka að sér, í litlum
mæli þó, að miðia vinnu til ellilífeyr-
isþega.
Danmörk
Almennur lögbundinn ellilífeyrir
er greiddur frá og með 67. aldurs-
ári. Fullur ellilífeyrir er í reyndinni
greiddur þeim, sem búsettir hafa
verið í Danmörku í a.m.k. 40 ár
eftir 15 ára aldur, én til eru ýmsar
undantekningar frá þeirri reglu.
Þegar allt kemur til alls þiggja flest-
ir ellilífeyri áður en þeir verða 67
ára. Einhleypar konur fá ellilífeyri
þegar þær eru orðnar 62 ára. Flýta
má útborgun ellilífeyris. Þetta ger-
ist oftast eftir sextugt og í einstaka
undantekningartilfellum frá 55 ára
aldri, þá að undangenginni sér-
stakri athugun. Seinka má útborg-
un ellilífeyrs, þó lengst til 70 ára
aldurs og hækkar þá lífeyririnn.
Ellilífeyrir sem greiddur er fyrir
67. aldursár lækkar, ef ellilífeyris-
þeginn hefur aðrar tekjur. Eftir að
menn eru orðnir 67 ára er lífeyrir-
inn óskertur og á það einnig við
um ellilífeyrisþega sem enn stunda
vinnu. Auk lífeyrisins fá allir við-
bótarlífeyri, sem skerðist ef menn
hafa aðrar tekjur.
Lögbundinn viðbótarlífeyrir
(ATP) er greiddur öllum launa-
mönnum og fáeinum sjálfstæðum
atvinnurekendum. Lífeyrisgreiðslan
miðast við starfsaldur á vinnumark-
aðnum. Venjulega er þessi viðbót-
arlífeyrir greiddur frá 67 ára aldri.
Opinberir starfsmenn og margir
aðrir hópar hafa eigin lífeyriskerfi,
sem eru mismunandi.
Sérstök tegund lífeyris, sem kall-
aður er eftirlaun, er greiddur
einstaklingum sem orðnir eru 60
ára og draga sig í hlé frá vinnu-
markaðnuin. Þess er þó krafist að
viðkomandi hafi í a.m.k. 10 ár af
síðustu 15 árum verið félagi í lífeyr-
issjóði. Fyrirkomulagið tekur bæði
til atvinnuleysingja og fólks í starfi,
sem æskir þess að draga sig í hlé
yngra en 67 ára. Eftirlaunin eru í
upphafi jafnhá og atvinnuleysis-
bætumar, en hækka smátt og
smátt. Sá sem tekur eftirlaun getur
haft vinnu, þó að hámarki 200
vinnustundir á ári. Fyrirkomulagið
var innleitt árið 1979 og á miðju
ári 1981 tóku u.þ.b. 62.000 ein-
staklingar þessi eftirlaun. (47% af
þeim sem atvinnuleysistryggðir em
á aldrinum 60 til 66 ára.) Tveir
þriðju hlutar sögðu upp stöðum
sínum á vinnumarkaðnum, til þess
að komast á eftirlaun. Fyrirkomu-
lag þetta hefur í för með sér að
ellilífeyrisaldurinn færist í reynd-
inni nær 60 ára aldri.
53% af karlmönnum og 29% af
konum á aldrinum 60 til 64 ára
vinna úti. í aldurshópunum 65 til
69 ára em tilsvarandi tölur 28% og
9%.
í upphafí áttunda áratugarins
var í Danmörku vart áhuga á að
styrkja stöðu aldraðra á vinnumark-
aðnum með t.d. launauppbótum til
atvinnurekenda sem buðu sveigjan-
lega atvinnutilhögun fyrir aldraða.
Þessi tilraunastarfsemi var reynd í
þremur sveitarfélögum, en þróun
seinni ára hefur haft í för með sér
að athyglin hefur fremur beinst að
atvinnuleysi ungs fólks.
Skoðanakannanir sýna að 25%
af þeim sem nýlega hafa hætt störf-
um, æskja þess að hefja vinnu aftur
í einhverri mynd, og að margir viija
sameina hlutastarf og hlutalffeyri.
Samfélagið hefur ekki gert neitt til
þess að fjölga ellilífeyrisþegum á
vinnumarkaðnum. Ýmis félagasam-
tök standa fyrir starfsemi aldraðra
utan vinnumarkaðarins. Samtök
þessi hafa að markmiði að virkja
og hafa ofan af fyrir þeim öldruðu.
Stundum er slík starfsemi styrkt
af svcitarfélögunum.