Morgunblaðið - 09.10.1986, Síða 66

66
MORGUNBLAÐH), FTMMTUDAGUR 9. OKTÓBER 1986
Rekstrarreikningar
Þj óðhagsstofnunar
eftirAma Benedikts-
son
Agreiningur er uppi um uppsetn-
ingu og noktun rekstraruppgjöra
fyrir gávarútveginn, aðallega frysti-
húsanna. Að mati þess er þetta ritar
og fjölmargra annarra, sem starfa
við frystiiðnaðinn, gefur sú opinbera
uppsetning á rekstraruppgjöri, sem
tíðkast hefur nú um sinn, alranga
mynd af raunverulegum rekstri. Þar
með er ekki sagt að hún geti ekki
átt rétt á sér í öðrum tilgangi, t.d.
sem skattstofn eða til hliðgónar við
mat á arðsemi.
Sú uppsetning, sem hér að framan
hefur verið fjallað um, er annars
vegar skattuppgjör fyrirtælga, þar
sem færðar eru á rekstarreikning
uppfærslur skulda og verðbreytinga-
færslur. Hins vegar er uppsetning
Þjóðhagsstofnunar, þar sem færðar
eru mismunandi ávöxtunartölur flár-
magns, en raunverulegum fjár-
magnskostnaði er sleppL
Báðar sýna þessar aðferðir lægri
rekstrarkostnað en er að jafnaði í
þeirri starfsgrein, sem hér er til
umræðu. Á minnisblaði til sjávarút-
vegsráðherra dags. 29/7 1986 er
gengið svo langt að fullyrða að „notk-
un slíkra talna við ákvörðun rekstrar-
afkomu fískiðnaðarins er einmitt
komin langleiðina með að koma þess-
ari atvinnugrein á annað knéð, ef
ekki bæði“. Á þessu sama minnis-
blaði kemur þetta einnig fram: „Það
er skýlaus og ófrávflqanleg krafa
fiskiðnaðarins, að Þjóðhagsstofn-
un hættí þegar í stað að búa til
hugsaðar tölur um afkomu fisk-
iðnaðarins."
Það mætti vera hveijum manni
ijóst að mjög er að mönnum sorfíð
áður en slíkar kröfur er bomar fram.
Málið er því mjög alvariegt og verður
varla þaggað niður. AlvÖru málsins
má greinilega g'á í skýrslu Þjóð-
hagsstofnunar frá 8. ágúst 1986 um
afkomu fiskvinnslu 1985—1986. Á
bls. 5 birtist eftirfarandi saman-
burður
Hlutfall (%) þessara kostnaðarliða
(fjármagnsgjalda og afskrifta ÁB)
af heildartekjum frystingar er eftir-
farandi:
Áætlun Þjóðhagsstofnunar árið
1985
m.v. 6% raunvexti í árgreiðslu 15,0%
m.v. 3% raunvexti í árgreiðslu 13,6%
11 SH hús, skv. uppgjöri
Siguiðar Stefánssonar 14,3%
16 SÍS hús, skv. uppgjöri
Ama Benediktssonar 19,1%
Úrvinnsla ÞHS úr skattf ramtölum
íjúlí 1986 14,2%
Áætlun Þjóðhagsstofnunar miðast
við ákveðna raunvexti af stofnfé.
Uppgjör Sigurðar Stefánssonar og
úrvinnsla Þjóðhagsstofoúnar er
skattuppgjör. Uppgjör Áma Bene-
diktssonar er miðað við raunveruleg-
an kostnað.
Eins og af þessum samanburði
sést getur munað í kringum 5% á
afkomunni eftir því hvort notaðar eru
hugsaðar ávöxtunartölur af stofrifé,
skattuppgjör með uppfærslum sem
eru óviðkómandi rekstri, eða hvort
notaðar em þær kostnaðartölur sem
falla til í rekstrinum. Slíkur mismun-
ur skilur auðveldlega milli lífs og
dauða fyrirtækja. Þetta er vandamál-
ið.
Skýrsla Þjóðhagsstofn-
unar frá 8. ágúst
í þessari skýrslu Þjóðhagsstofnun-
ar segir m.a.: „í uppgjöri Áma
Benediktssonar í reikningum 16
SÍS-húsa er greitt gengistap og
greiddir nafnvextir færðir til gjalda.
Með þessu er í reynd verið að gjald-
færa afborganir af lánum, sem i eðli
sínu eru ekki rekstrargjöld ársins. í
háum nafnvöxtum felst óbreint verð-
trygging og greitt gengistap er
greiðsla á skuld. Hér er því blandað
saman rekstrargjöldum og afborgun-
um.“
í þessum tilvitnuðu orðum er ég
sakaður um að blanda saman rekstr-
argjöldum og afborgunum. Það er
að sjálfsögðu rangt. Hins vegar
blandar Þjóðhagsstofnun þessu sam-
an á þann hátt að niðurstaðan hlýtur
að vera markleysa. „í háum nafn-
vöxtum felst óbein verðtiygging...“
blandar hún saman. Og aftur blandar
hún saman, „ .. .greitt gengistap er
greiðsla á skuld".
Þar sem engu er blandað saman
er greiðsla á nafnvöxtum greiðsla á
kostnaði, enda er enga mótfærslu
hægt að gera á skuldahlið. Það er
viðurkennd regla að viðurkennd regia
víðast hvar í heiminum að færa
gengistap til gjalda. Það má þó vel
hugsa sér að stór hluti gengistaps
vegna lána til varanlegra rekstrar-
f ármuna sé færður til hækkunar á
þeim eignum, ef raunverulegt verð-
mæti þeirra eykst við gengisbreyting-
una. Sú staða hefur oft komið upp
hér á landi. Slík uppfærsla getur þó
aldrei orðið á þeim hluta gengistaps,
sem fellur til gjalda á viðkomandi
ári. Ég hef því gengið eins langt og
frekast er kostur í þessu efni með
því að færa aðeins til gjalda það
gengistap sem fellur til greiðslu á
árinu.
Ég ætla ekki að draga í efa að
fræðilega er rétt að í vöxtum, ekki
eingöngu háum vöxtum, felst verð-
trygging. Nafnupphæðir velflestra
flárskuldbindinga rýma nálega í
Árni Benediktsson
hvaða mynt sem þær eru, yfir lengri
tíma litið. Vextir eru án efa að hluta
til settir til þess að mæta þessari
rýmun. En það breytir ekki þeirri
staðreynd að í rekstri fyrirtækja eru
vextir kostnaður og ekkert annað en
kostnaður. Rekstrarkostnaður fyrir-
tækja er einn hlutur og fræðilegar
vangaveltur um verðgildi peninga er
annar hlutur.
Rekstrarreikningnr
í þeim umræðum sem að undan-
fömu hafa farið fram um þessi mál
hefur það komið fram hjá sjávarút-
vegsráðherra að ekki sé neinn algild-
ur mælikvarði á rekstur fyrirtækja.
Það er að sjálfsögðu rétt. En það
breytir ekki því að allir mælikvarðar
sem notaðir em þurfa að vera skýrir
og hafa ákveðna merkingu.
Fjármunamyndun, flármagns-
streymi, veltuQárhlutfall ogeiginflár-
hlutfall em meðal mikilvægra
mælikvarða á rekstur og afkomu
fyrirtækja. Mikilvægi þeirra byggist
þó á því að þeir séu skilgreindir á
ákveðinn viðurkenndan hátt. Allir
verða þessir mælikvarðar einskis virði
ef eitthvað af þeim tölum, sem þeir
em byggðir á, em teknar út og í
þeirra stað em settar aðrar, sem
byggja á öðmm forsendum.
Hið sama á við um rekstrarreikn-
ing. Rekstrarreikningur er í eðli sínu
samanlagðar telgur annars vegar og
samanlögð gjöld hins vegar fyrir eitt-
hvert ákveðið tímabil í rekstri,
venjulega ár. Mismunur þessara talna
er rekstrarhagnaður eða rekstrar-
halli, eða hagnaður og halli. Almenn-
ur skilningur á því hvað rekstrar-
reikningur sé er einnig þessi. Allur
almenningur skilur frásagnir af halla
eða hagnaði af rekstri þannig að átt
sé við mismuninn á tekjum og gjöld-
um. Ég leyfi mér að fullyiða af langri
reynslu að vel flestir stjómmálamenn
hafa þennan sama sldlning. Og það
er enginn vafi á því að fjölmiðlar
skilja og túlka rekstrarreikning,
hagnað og halla, á sama hátt.
Frávik frá þessari uppsetningu á
rekstrarreikningum blekkir almenn-
ing þess vegna mjög auðveldlega. Á
sama hátt verða frásagnir ijölmiðla
blekkjandi. Næsta auðvelt er að sýna
fram á að stjómmálamenn láta einn-
ig blekkjast. Og í þessu felst einnig
mesta hættan: Að lagður sé annar
skilningur í niðurstöður rekstrar-
reikninga en í þeim felst. Þess vegna
er inikilvægt að haga uppsetningu
rekstrarreikninga í samræmi við
þann skilning, sem menn hafa al-
mennt að orðinu rekstrarreikningur.
Annar kostur er fyrir hendi, að breyta
þessum skilningi, búa til nýja merk-
ingu í orðið. Sá kostur er ábyggilega
miklu síðri. Hann er óþarfur og hann
er reyndar óæskilegur líka. Því að
hvaða mælikvarða við annars teljum
okkur þurfa að leggja á rekstur fyrir-
„Að mati þess er þetta
ritar og fjölmargra ann-
arra, sem starfa við
frystiiðnaðinn, gefur sú
opinbera uppsetning á
rekstraruppgjöri, sem
tíðkast hefur um sinn,
alranga mynd af raun-
verulegum rekstri.“
tækja kemur mismunur gjalda og
tekna alltaf til með að skipta mestu
máli. Rétt skráning á gjöldum og
tekjum veður þvi alltaf meðal mildl-
vægustu þátta í bókhaldi og uppgjöri
fyrirtækja Og því má hreinlega ekki
blanda saman við neitt annað.
Nú kann einhver að segja að
rekstrarreikningur byggist ekki að
jafii óbrigðulum forsendum og hér
er látið að liggja. Það er rétt að oft
þarf að notast við áætlunartölur að
nokkru marki. Það getur verið erfitt
að finna mælikvarða á rétt verðgildi
vörubiigða frá ári til árs. Til lengri
tíma verður það mat þó rétt, eða
þannig að litlu skeikar. I frystiiðnað-
inum er auðvelt að ná réttu mati
tiltölulega fljótt eftir að rekstrarári
lýkur.
Á sama hátt getur munað á af-
skriftum annars vegar og sliti
vamalegra rekstrarijármuna hins
vegar. Einnig það jafhast út á nokkru
árabili. Almennt eru ekki önnur
matsatriði í rekstraruppgjöri, sem
máli skipta. Þrátt fyrir þann vafa,
sem þessar áætlunartölur valda, gef-
ur vandaður rekstrarreikningur bestu
mynd sem hægt er að fá af mismun
tekna og gjalda og svarar því til
hugmynda um hvað felst í hugtökun-
um hagnaður og halli.
Hér er ekld verið að amast við því
að fundinn sé annar skattstofii en
rekstrarreikningar gefa tilefiii til. Það
getur verið fullkomlega eðlilegt og
sjálfsagt að skattleggja verðbólgu-
hagnað sem og hvers konar annan
hagnað. En skattstofiii fyrir verð-
bólguhagnað má ekki blanda saman
við rekstrarreikning. Næsta auðvelt
ætti að vera að haga uppgjöri fyrir-
tækja þannig að fyrst séu tilgreindar
tekju- og kostnaðartölur rekstrar-
reiknings. Niðurstaða þess reiknings
sé eftir atvikumtáknaður með rekstr-
arhagnaði eða rekstrarhalla. Að því
búnu má gjaman tilgreina skattaleg-
ar ráðstafanir, svo sem uppfærslur
lána og verðbreytingafærslur. Niður-
staða að því loknu væri skattstofii.
Að því búnu væri ekkert því til fyrir-
stöðu að reikna út árgreiðslú flár-
magns og einnig mætti setja inn,
fyrir þá sem í því hefðu áhuga, metna
árgreiðslu flármagns á landsvísu. En
hveiju svo sem menn vilja pijóna
neðan við skiptir það öllu máli að
sjálfur rekstrarreikningurinn sé eins
hreinn og frekast er kostur.
Umskilning
Hér að framan hefur verið getið
um hinn almenna skilning á hugtök-
unum rekstrarreikningur, rekstrar-
hagnaður og rekstrarhalli. Það hefur
einnig verið getið um skilning ýmissa
þeirra, sem þurfa að nota þessi hug-
tök í starfí sínu, svo sem stjóm-
málamenn og §ölmiðlamenn. Það
hefur hér að framan verið lögð höfuð-
áhersla á að rekstrarreikningar séu
í samræmi við hvemig þessi hugtök
eru skilin og notuð. Þjóðhagsstofnun
gerir almenningi og yfírvöldum títt
grein fyrir afkomu fískvinnslunnar
og fleiri atvinnugreina. Hér verður
það fullyrt að bæði almenningur og
stjómmálamenn leggi töluvert annan
skilning í þessar upplýsingar en í
þeim felst.
Ekki þarf annað en að skoða flöl-
miðlun síðustu daga til þess að ganga
úr skugga um þetta. Þeir hafa undan-
tekningarlaust skýrt frá því að halli
frystiiðnaðarins sé nú 0,3—1,7% af
tekjum skv. mati Þjóðhagsstofnunar.
Þjóðhagsstofiiun hefur hins vegar
gefið út að hallinn sé 0,3% eða 1,7%
og færi það eftir því hvaða ávöxtun
væri valin. Á þessu er að sjálfsögðu
reginmunur, sem skýrist kannski enn
betur ef haft er í huga að hægt er
að bjóða upp í meira úrval ávöxtunar
en Þjóðhagsstofnun gerir.
í framhaldi af þessu er eðlilegt
að fram komi að hagsmunasamtök
fiskvinnslunnar hafa iðulega gert
grein fyrir afkomu fiskvinnslunnar á
einstöku tímum. Fjölmiðlar hafa þá
gjaman leitað til Þjóðhagsstofnunar
og fengið þar allt aðra stöðu, einfald-
lega vegna þess að Þjóðhagsstofnun
miðar við allt annað. Þetta er gjör-
samlega óþolandi.
Eins og fram hefúr komið hefur
Þjóðhagsstofnun nú gefið út lausleg-
an framreikning á afkomu fiystingar.
Samkvæmt honum er nú 0,3% halli
miðað við 3% raunvexti í áígreiðslu
af stoftifé og 1,7% halli miðað við
6% raunvexti af stofnfé. í Moigun-
blaðinu í gær er þetta haft eftir
forsætisráðherra: „Eg dreg ekki í efa
að tölur Þjóðhagsstofnunar séu rétt-
ar.“
Ég dreg ekki heldur í efa að þess-
ar tölur Þjóðhagsstofnunar séu
réttar. Það hvarflar ekki að mér eitt
andartak. Ég tryði því einnig að
miðað við 9% ávöxtun í áigreiðslu
væri hallinn yfir 3%. Ef Þjóðhags-
stofnun sýndi það örlæti að reikna
með að nauðsynlegt væri að fjár-
magna rekstrarkostnað umfram
flármögnun afutðalána gæti hallinn
orðið allt að 4%. Öllum þessum tölum
myndi ég trúa, sannfærður um að
rétt væri reiknað miðað við forsend-
ur. En engin þessara talna segði mér
nokkum skapaðan hlut um raunveru-
legan rekstrarhalla frystihúsanna.
Og hættan er sú, og því miður er
ég hræddur um að svo sé, að forsæt-
isráðherra dragi ekki í efa að niður-
stöðu Þjóðhagsstofhunar flalli um
raunverulegan halla frystihúsanna
og sýni raunverulegan halla. En ekki
hef ég þá minnsta gmn um hvort
hann dregur ekki í efa að hallinn sé
0,3% eins og tölur Þjóðhagsstofnunar
segja, eða hvort hann sé 1,7% eins
og tölur Þjóðhagsstofiiunar segja
líka. Fer hann ef til vill Ijölmiðlaleið-
ina og breytir niðurstöðum Þjóðhags-
stofnunar, sem hann efast ekki um
að séu réttar, og telur hallann vera
á bilinu 0,3% og 1,7%? Aðalatriði
þessa máls er að sjálfsögðu það að
með þessari framreiðslu talna er eng-
an veginn hægt að vera viss um
hvað forsætisráðherra meinar. Það
hlýtur alltaf að vera bagalegt að
geta ekki verið viss um hvað forsætis-
ráðherra landsins meinar. Og sér-
staklega hlýtur það að vera bagalegt
þegar hann sér ástæðu til að leggja
á það sérstaka áherslu að hann efist
ekki um að tölumar séu réttar.
Lokaorð
Hér að framan hefur verið lögð á
það áhersla að nauðsynlegt sé að
blanda ekki óskyldum tölum inn í
rekstrarreikning. Niðurstöður rekstr-
arreiknings séu svo mikilvægar að
nauðsynlegt sé að geta skoðað þær
sérstaklega. Hér verður að lokum
skoðað hvort hægt er að sjá raun-
verulega rekstramiðurstöðu með því
að nota einhvers konar áigreiðslu eða
með því að nota skattuppgjör. Er
einhver marktæk fylgni milli þessara
aðferða? Það kemur fram í þeim
tölum sem em að finna framarlega
í þessar greinargerð að mismunurinn
árið 1985 getur verið í kringum 5%.
Það verður að spyija hvort þessi
munur sé alltaf 5%. Ef það væri
mætti hugsanlega nota árgreiðsluað-
ferðina eða skattuppgjörið og hækka
gjöldin um 5% til þess að fá rétta
niðurstöðu um reksturinn.
En það er ekki hægt. Einfaldlega
vegna þess að þessar aðferðir mæla
ekki eins. Ef vextir hækka má í flest-
um tilfellum búast við að flármagns-
kostnaður fyrirtækja aukist. Og
minnki ef vextir lækka. En hugsuð
árgreiðsla breytist ekki í neinu sam-