Morgunblaðið - 06.06.1987, Qupperneq 19

MORGUNBLAÐIÐ, LAUGARDAGUR 6. JÚNÍ 1987
19
(Morgunblaðið/KGA)
Hjálmar H Ragnarsson, tónskáld
neyðir þá til að gangast inn á for-
sendur sem þeir hversdagslega eru
kannski ekki tilbúnir til að gera.
En það er nú mín skoðun, að
íslenskir karlmenn hafi bara gott
af því að vera ýtt út úr því tilfínn-
ingasnauða hugsanaferli sem
einkennir þankagang margra
þeirra.
í „Yermu" er mjög mikið af
bundnu máli og það gefur auðvitað
auga leið að tónlist sé sett við það.
í ljóðunum er mikið af erótík og
þau eru einn samfelldur óður til
fíjóseminnar. Til þess að undir-
'strika þessa frjósemi og erótík
reyndi ég að þenja ljóðin til hins
ýtrasta með tónlistinni og fylgja
tilfinningasveiflum textans með öll-
um tiltækum ráðum. Þetta hefði
auðvitað ekki verið hægt nema
afþví leikstjórinn og leikmynda-
teiknarinn unnu eftir þessum sömu
línum.
Svo situr það í manni að íslenskt
leikhús hefur verið manni til mikilla
leiðinda, alltof mikið á kafí í raun-
sæinu og það ögraði okkur að reyna
að vinna gegn því, koma með nýja
fleti og túlkunarmöguleika. Þá
fannst mér spennandi að reyna að
takmarka alla tónlistina við áslátt
slagverkshljóðfæra og söng fólksins
í sýningunni. Ég notaði þessvegna
eingin hljóðfæri, sem gefa frá sér
ákveðna tóna, heldur aðeins slag-
verkshljóðfæri, svo sem trommur,
málmgjöll og alls konar hristur, auk
söngsins sjálfs.
Til þess að flytja tónlistina fékk
ég til liðs við mig leikara hússins,
söngvara, söngnemendur, auk
tveggja slagverkshljóðfæraleikara.
Tónlistin er samin í samvinnu við
þetta fólk, útfærslan mótast af
þessum hópi sem ég hafði til að
vinna með, þannig að þetta fólk á
hlut í því hvemig tónlistin varð til.
Mér fínnst spennandi að blanda
saman fólki, sem er sérstaklega
söngmenntað og svo leikurum, og
reyna þannig að bijóta að nokkru
þá múra sem eru á milli leiklistar-
innar og tónlistarinnar. Einnig held
ég að með þessu móti megi ná fram
því besta, bæði frá söngvurum og
leikurum.
í „Yermu" eru viðamikil hópat-
riði sem eru meira og minna byggð
á söng og áslætti. En auk þess er
sýningin undirlögð af alls konar
hljóðum sem undirstrika hina dra-
matísku spennu verksins og fylgja
eftir hreyfingum og athöfnum leik-
aranna á sviðinu. Ég nefni sem
dæmi hinar hrollvekjandi mágkonur
Yermu, sem fylgt er eftir í öllum
hreyfingum með kuldalegu þruski
málmgjallanna, sem minnir helst á
þyt stíft pressaðra undirpilsa. Þá
má nefna, að ímyndunum Yermu
um sitt eigið bam er fylgt eftir með
sérstöku stefí, sem ýmist er sungið
eða leikið á tréspil.
Við smíði tónlistarinnar leitaði
ég auðvitað fyrst og fremst í minn
eigin hugarheim eftir hugmyndum.
Stfllinn er ekki ósvipaður þeim sem
borið hefur á í ýmsum þeim söngv-
erkum sem ég hef áður samið. Þó
er notkun slagverks, í svona ríkum
mæli, mér nýjung og eflaust er tón-
listin rytmískari og sefjunarkennd-
ari en sú sem ég hef áður smíðað.
Til þess að komast í nánari snert-
ingu við uppruna þessa leikverks,
hlustaði ég mikið á gamla spænska
og arabíska tónlist á meðan á smíði
tónlistarinnar stóð, og hafa eflaust
einhver áhrif skilað sér inn í mitt
eigið verk. í dýrlingshátíðinni má
til að mjmda finna skýr áhrif og
tilvitnanir í arabíska trúartónlist,
og í þvottakonusenunni vitna ég
örstutt í gamalt spánskt lag, sem
Lorca sjálfur samdi texta við.
Ég vil taka það fram, að ég hef
aldrei sjálfur sé’ð „Yermu" á sviði
fyrr, né heldur heyrt neina tónlist
sem flutt hefur verið með þessu
verki. Eftir á að hyggja er ég þessu
feginn, því oft er best að takast á
við leikhandrit, ósnortinn af hug-
myndum annarra um hvemig á að
útfæra þá vinnu sem handritið býð-
ur upp á.“
Hamarinn — tónlist til
gamans og skemmtun-
ar
„„Hvar er hamarinn" er lítil sýning
sem ferðast verður með um allt
landið og á að vera hægt að setja
hana upp við alls konar aðstæður.
Öli uppfærslan mótast vitaskuld af
því að sýningin er farandsýning,
en það er Biynja Benediktsdóttir
sem leikstýrir og Siguijón Johanns-
son sem sér um sviðsmyndina og
búningana. Þetta leikrit er fyrir
fólk á öllum aldri og er byggt á
hinni bráðfyndnu Þrymskviðu, sem
flestir íslendingar ættu að kannast
við. Þetta er í rauninni leikrit með
söngvum og er ekki laust við að
tónlistin dragi dám af hefðbundnum
sveitaskemmtunum íslendinga. í
þessu leikriti þurfa leikaramir að
geta leikið, sungið og spilað á hljóð-
færi. Þeir sem leika á hljóðfærin,
þurfa að gera meira en það eitt,
því þeir em með fullgild hlutverk
og sjá um allar leiksviðsbreytingar
og hina tæknilegu þætti sýningar-
innar.
Þrymskviða er færð til dagsins í
dag og í uppsetningunni reynum
við að varpa ljósi á glansheim nútí-
mans, heim sjálfdýrkunar og
Qölmiðlafárs, án þess þó að við sé-
um að reyna að bera fram boðskap
af einu eða neinu tagi. Fyrst og
fremst er þetta ætlað fólki til
skemmtunar. Um leið er þetta tæki-
færi fyrir fólk til að endumýja kynni
sín af Þrymskviðu."
Af kenningu um hljóm
orðanna
En svo við snúum okkur frá
leikhúsinu, þá hefur þú samið
tónlist við Ijóð margra fslenskra
skálda, meða annars tónverk við
ljóð Stefáns Harðar Grímssonar
sem flutt var um mánaðarmótin
á tónleikum Musica Nova í Bú-
staðarkirkju. Finnst þér spenn-
andi að semja tónlist við ljóð?
„Fyrsta tónverkið sem ég samdi
var við ljóðið „Svartálfadans" eftir
Stefán Hörð. Það var elektrónískt
verk. Ljóð Stefáns hafa síðan verið
í miklu uppáhaldi hjá mér og hefur
mér stundum fundist hann vera eins
konar Jónas Hallgrímsson okkar
tíma. Stefán er líka gæddur þeim
hæfíleika, eins og Lorca, að hjá
honum fara saman kraftmikið
hljóðfall og safaríkar líkingar. Ég
hef einnig samið við ljóð þeirra
Hannesar Péturssonar og Snorra
Hjartarsonar, sem báðir eru lýriker-
ar af Guðs náð.
í hugskoti mínu er ég með ein-
falda kenningu um hljóm orðanna.
í sem stystu máli sagt, gengur hún
út á það, að milli hljóms orðanna
og þess sem þau lýsa, sé óijúfan-
legt samband. Þetta á einkum við
um nafnorð. Það væri til dæmis
ekki hægt að breyta hljóm orðsins
án þess að um leið breytti það um
merkingu. Orð eins og „klettur,"
hart orð í hljómi, getur til að mynda
alls ekki lýst einhverju mjúku og
aflíðandi. Hinsvegar er orðið „sand-
ur.“ Hljómur þess orðs gerir
ómögulegt að lýsa einhveiju hijúfu
og hörðu, heldur miklu frekar ein-
hvetju mjúku og aflíðandi. Þá held
ég að nýyrði öðlist ekki sess í mál-
inu, án þess að hljómur þess sé í
samræmi við það sem orðið á að
lýsa. Taktu til dæmis orð eins og
„þyrla," þar sem harða errið í miðju
orðsins dregur upp eins konar hljóð-
mynd af hröðum snúningi þyrlu-
spaðans.
Svona hugleiðingar eru örvandi
fyrir tónskáld, því með tónlistinni
getum við dýpkað merkingu orð-
anna, ekki bara heilla setninga,
heldur einstakra orða. í góðri
tnsmíð krefst hvert einasta orð tón-
listar í samræmi við hljóm sinn og
merkingu sína.“
Viðtal/Súsanna Svavarsdóttir
f
Frímerki helgað íslenzkri
tungn o g málvernd
Frímerki
Jón Aðalsteinn Jónsson
Á þessu ári — eða 22. nóvember
nk. — eru 200 ár liðin frá fæðingu
danska málfræðingsins og íslands-
vinarins Rasmusar Kristjáns Rasks.
Póst- og símamálastofnuninni þótti
því vel við hæfí að gefa út sérstakt
frímerki, sem yrði helgað íslenzkri
tungu og málvemd á sama ári og
minnzt yrði afmælis þess manns,
sem kom svo mjög við sögu ís-
lenzkrar tungu, þegar tungan var
í mjög mikilli hættu í lok 18. og
upphafí hinnar 19. aldar. Um það
farast sjálfum Rask svo orð í bréfí
til Bjama amtmanns Thorsteinsson-
ar, en þeir voru góðkunningjar:
„Annars þjer einlæglega að segja
held jeg, að íslenzkan bráðum muni
útaf deyja; reikna jeg, að varla
muni nokkur skilja hana í Reykjavík
að 100 ámm liðnum, og varla nokk-
ur í landinu að öðmm 200 ámm
þar upp frá, ef allt fer eins og hing-
að til og ekki verða rammar skorður
við reistar; jafnvel hjá beztu mönn-
um er annaðhvort orð á dönsku;
hjá almúganum mun hún haldast
við lengst." Þessi dómur Rasks um
hag ísienzkrar tungu mun einkum
eiga við Reykjavíkurmálið, enda var
Reykjavík þá hálfdanskur bær og
jafnvel meira en það. Rask var ein-
mitt nýkominn til Reykjavíkur,
þegar hann skrifaði þessi framan-
greindu orð 1813. í sveitum lands-
ins átti tungan þá griðland, og þar
barðist alþýða manna í seigri
þijózku gegn hinum danska vá-
gesti. Hún fór með íslenzkar sögur
og kvæði, orti sálma og rímur, að
vísu oft lélegar bókmenntir, en engu
að síður ómetanlegar málmenntir
til vemdar íslenzkri tungu. En
Rasmusi Kristjáni Rask er það
mest að þakka, að íslenzk tunga
hélt velli, því að hann hvatti
íslenzka stúdenta, sem hann kynnt-
ist í Kaupmannahöfn, til dáða og
aðstoðaði íslendinga á marga lund.
M.a. var hann frumkvöðull að stofn-
un Hins íslenzka bókmenntafélags
og varð fyrsti forseti þess. Alla tíð
síðan hefur minning hans lifað með
íslenzkri þjóð.
Fyrir réttum hundrað árum
minntist ungur ísienzkur stúdent,
Þorsteinn Erlingsson, þess, sem
Rask gerði fyrir íslenzka tungu, og
orti þá m.a. á þessa leið, þegar
hann var við háskólanám niður í
Kaupmannahöfn:
Þú komst þegar Fróni reið allra mest á,
er afivana synir þess stóðu
og myrkviðrin umliðnu öldunum frá
þar eldgömlu skýjunum hlóðu,
er hamingja fslands þá eygði þig hjá
þeim árstjömum fyrstar sem glóðu;
og þaðan vjer áttum þann fögnuð að fá,
sem fœst hefur komið af góðu.
Enn í dag muna menn viðbrögð
danskra yfírvalda, en þau urðu þess
valdandi að Þorsteini var vísað frá
háskólanámi sínu. Niðurlagserindi
kvæðisins á einnig vel við að rifja
hér upp, en það hljóðar svo:
Hví mundi þó í sland ei minnast á hann,
sem meira en flestir þvf unni,
sem hvatti þess dreingi, sem dreingur þvf
vann
og dugði þvf alt hvað hann kunni,
og hjálpaði að reisa við helgidóm þann,
sem hruninn var niður að grunni.
Því lætur það bömin sín blessa þann mann
og bera sjer nafn hans á munni.
Enda þótt öld sé liðin, síðan Þor-
steinn Érlingsson kvað svo, og
trúlega farið eitthvað að fymast
yfir minningu Rasks með þorra ís-
lendinga, eru þeir þó enn margir,
sem minnast velgjörða hans í þágu
íslenzkrar tungu og bókmennta.
Rasmus Kristján Rask var tíma-
mótamaður í málvísindum og einn
hinn mesti málfræðingur og mála-
garpur, sem um getur. Þegar á
menntaskólaárum sínum komst
hann í kynni við íslenzkar bækur,
einkum Heimskringlu Snorra
Sturlusonar. Þá voru engar
kennslubækur til í íslenzku og ekki
heldur orðabækur eða málfræði,
sem almenningur átti aðgang að.
Rask tók þá saman eigin íslenzka
orðabók og samdi málfræði sjálfur.
Kom hún út í Kaupmannahöfn
1811, Vejledning til det islandske
eller gamle Nordiske Sprog. Hún
er fyrsta íslenzka málfræðin, sem
verulegt gagn er að. Nokkrum árum
síðar kom hún svo út á sænsku.
Þegar Rask hóf háskólanám í
Kaupmannahöfn 1807, komst hann
í kynni við íslenzka námsmenn og
eignaðist þar góða vini. Minnzt
hefur verið á einn þeirra, en svo
má bæta við mönnum eins og Svein-
bimi Egilssyni og Hallgrími Schev-
ing, en þeir kenndu um árabil við
Bessastaðaskóla og þá m.a. Fjölnis-
mönnum. Allir voru þessir menn
ásamt Rask og ýmsum öðrum upp-
hafsmenn hreintungustefnunnar
svonefndu, sem fram á þennan dag
hefur sett mark sitt á íslenzka
tungu og gerir vonandi enn um
langa framtíð. Rask lærði íslenzku
af þessum vinum sínum og eins af
íslenzkri alþýðu, þegar hann dvald-
ist hér á landi 1813—15, og það
svo vel, að hann bæði talaði hana
og ritaði sem sitt móðurmál. Gat
hann jafnvel látið fólk halda að
hann væri íslendingur. Og eitt sinn
steig hann í predikunarstól hjá vini
sínum, sr. Áma Helgasyni, og
messaði yfír söfnuði hans.
Um Rask má auðvitað margt
segja fleira en hér verður gert, en
hann varð skammlífur maður og
andaðist í Kaupmannahöfn 1832,
45 ára gamall.
Af framansögðm er vel ljóst, að
þessi mæti danski málfræðingur á
það skilið, að verða fyrstur erlendra
manna til þess að koma út á
íslenzku frímerki. Þröstur Magnús-
son hefur teiknað frímerkið, en sá
kunni myndgrafari Czeslaw Slania,
grafíð það í stálstungu. Er það
prentað í „stungudjúpþrykki", eins
og í tilkynningu póststjómarinnar
segir, í Hollandi hjá Joh. Enschedé
en Zonen. Eru 50 merki í örkinni.
Útgáfudagur merkisins er næsti
miðvikudagur, 10. júní.