Morgunblaðið - 01.09.1987, Page 58

MORGUNBLAÐIÐ, ÞRIÐJUDAGUR 1. SEPTEMBER 1987
Um eyðni, synd og
kenningn Lúthers
eftir Jón Habets
Ef til vill hefur nóg verið skrifað
um málefnið eyðni og synd til þess
að hver sem er geti myndað sér
eigin skoðun á því. Hafi ég skilið
það rétt, lagði Prestastefnan 1987
áherzlu á miskunnsemi Guðs og
náungakærleikann. Fyrir því eru
að sjálfsögðu góð, biblíuleg rök.
Einn gagnrýnandi hafði, að mér
sýndist, áhyggjur af því, að í sam-
bandi við eyðni hefði ekki verið
talað nægilega skýrt eða kröftug-
lega, að svo miklu leyti sem syndin
kann að eiga þar hlut að máli. Einn-
ig hér er auðvitað fyrirhafnarlítið
að fínna Biblíutexta til að fordæma
alla hálfvelgju. Heilög ritning talar
fyrst með sterkum orðum, en því
næst með blíðum. Kannski getur
maður fengið bæði sjónarmiðin,
sem hvor tveggja eru biblíuleg, til
þess að nálgast hvort annað. Dæmi
um slíka viðleitni felst í þessum
i. orðum: Syndina eða hina syndsam-
legu athöfn ber að fordæma ótví-
rætt, en um persónuna sjálfa ber
að dæma af mildi, eða enn frekar:
að fela Guði dóminn, ef mögulegt
er (sbr. Sálm 50.6: „Guð er sá, sem
dæmir," og Mt.7.2: „með þeim
dómi...“). Hvers vegna þarf þá
að skrifa meira um þetta mál? Hinn
alkunni sr. Heimir Steinsson, sem
ég mun mega kalla vin minn, notar
grein sína í Morgunblaðinu, „Um
eyðni", til að láta í ljós sínar íúth-
, ersku hugsanir um mikilvægar
' guðfræði- og siðfræðikenningar.
Hann er sér meðvitandi um, að
ekki eru allir á sama máli. Hann
hefur rétt fyrir sér. Yfirgnæfandi
meirihluti kristinna manna, um það
bil einn milljaður kaþólskra og
meðlima orþódoxu kirknanna,
hafna kenningu hans. Úr því að
Lúther taldi sig (a.m.k. í fræðikenn-
ingunni) virða mest rök sótt úr
Biblíunni eða úr forðabúri skynsem-
innar, en ekki sinn eigin dóm, þá
leyfíst mér einnig að bjóða sr.
Heimi, að við tökum ekki Lúther
sem viðmiðun okkar, heldur texta
Biblíunnar og skynsemisrök. Eins
og ég hef sagt, ætti þessi afstaða
að vera hin rétta lútherska afstaða
fyrir sr. Heimi og vitaskuld fyrir
alla lútherska íslendinga, ella eru
þeir ekki trúir Marteini Lúther. Því
að Lúther vill ekki vera neinn
óskeikull páfí.
Lítum fyrst á það, sem Lúther
kennir: Maðurinn er „í senn réttlát-
ur og syndari". Hvemig varð þessi
kenning til hjá Lúther? Þýzka fræði-
ritið Lexikon fiir Theologie und
Kirche segir (í þættinum Erbsiinde,
969): „Útþynning náðarhugtaksins
og veraldar-svartsýni síðmiðalda
leiða til guðfræði Lúthers, sem ekki
sízt vegna persónulegrar reynslu
hans sjálfs skoðar erfðasyndina sem
gerspillingu mannlegs eðlis (eins
og ljóst sé af vanþekkingu manns-
ins og gimdartilhneigingu hans);
og þessi gerspilling afmáist ekki í
skíminni, heldur sé hún einungis
„ekki tilreiknuð" manninum og hul-
in af einskærri náð (sola gratia).
Vér vitum, að eftir að hafa átt
nokkur róleg ár í klaustrinu fór
Lúther að upplifa skelfílegan kvíða
á samvizku sinni, að engum væri
fært að hjálpa honum. Hann skrift-
aði allt að sex klukkustundir í einu
og viðstöðulaust, segir H. Cubitt í
bók sinni „Luther". Hvers vegna
gat hans góði skriftafaðir ekki róað
hann? Hvað hjálpar það okkur, þeg-
ar við heyrum. sálfræðiprófessorinn
og guðfræðinginn Albert Mock tala
um sálræn þunglyndisköst í bók
hans „Abschied von Luther" (Köln
1985) eða Erik H. Erikson um
taugaveiklunar-öfgar og innri þörf
fyrir „að finnast hann vera rétt-
lættur í augum Guðs og að fínnast,
að hann gæti fundið náðugan Guð“
(bls. 151)? Hvaðan kom þessi þörf,
af hvaða rótum var þessi sektartil-
fínning? Erikson segir (bls. 153):
„Maður getur ekki efazt um, að hjá
þessum yfírmáta samvizkunæma,
unga manni yrði þess ekki langt
að bíða, að sterk kynhvöt yrði túlk-
uð sem kynferðissynd." Það, sem
sálfræðingamir, t.a.m. Erikson,
kalla taugaveiklunarkennda tilfínn-
ingaþörf, sér Joseph Lortz frá
guðfræðilegu sjónarhomi sem dóm-
greindargalla sprottinn af tauga-
veiklun. Hann segir í sínu sígilda
riti „Die Refórmation in Deutsch-
land“ (bls. 163): „Lúther skildi
bæði syndina, það að vera í synd
og frelsun frá syndinni á rangan
hátt. Lúther skoðaði synd og lausn
undan henni ekki sem veruleika,
sem í eðli sínu væri aðeins fær fyr-
ir trúna. Nei, í augum hans var hér
um sálrænt ásigkomulag að ræða,
sem skilja mætti með mannlegri
reynsiu, sálrænni upplifun og til-
finningu. Þar að auki kallaði hann
synd sérhvetja hræringu þrár eða
gimdar í átt til syndar. Þar sem
auðvitað engin aflausn í skriftum
gat frelsað hann frá tilhneigingu
hans til að gimast fannst honum
hann ekki fá neina lausn frá synd-
um sínum með því að skrifta." „Ef
til vill (segir Lortz) sést hvergi eins
vel og í þessu mikilvæga málefni,
hversu ófær Lúther var um að
meðtaka úrskurði utan að frá.“
(Siinde und Sundevergebung.)
Svo þversagnarkennt sem það
kann að virðast lýsir vantrú Lúth-
ers á fagnaðarerindið, þ.e.a.s á
mátt skriftarsakramentisins
(Jóh.20.23: „Ef þér fyrirgefíð ein-
hveijum syndimar, eru þær fyrir-
gefnar"). Skortur á trú á þessi orð
Jesú hefur fengið Lúther til að leita
sinna eigin leiða, eigin kenninga,
utan móðurkirkjunnar; og sú leit
endaði með stofnun hans eigin
kirkju. Mörgum rannsóknarmönn-
um í fræðum Lúthers er orðið ljóst,
að hin öfgafulla kenning hans um
trúna eina (sola fídes) og náðina
(sola gratia) er aðeins rökrétt álykt-
un af hinni röngu grundvallarkenn-
ingu hans um synd og réttlæti. Ef
gimd eða þrá mannsins, jafnvel sú
sem hann samsinnir ekki með vilja
sínum, á þegar að heita eiginleg
synd, andstætt því, sem Jakobs-
bréfíð kennir (1.12-15), þá er
auðveit að skoða mannlegt eðli sem
algerlega vonlaust og gerspillt. Allt
verður einvörðungu komið undir
Guðs náð. Hinn fijálsi vilji manns-
ins hefur þá engu hlutverki að
gegna í siðferðisathöfnum; og vita-
skuld leiðir af sjálfu sé, að þá er
ekki um neina ábyrgð að ræða. Á
siðferðissviðinu er maðurinn þá eins
konar vélmenni, þar sem Guð
ákvarðar allan hans gang án hans
tilverknaðar. Ef maðurinn heldur í
vanmætti sínum áfram að vera al-
ger syndari og það m.a.s. sérhver
maður í sama mæli, þá verður hinn
heilagi Franz frá Assisi nákvæm-
lega jafnsyndugur og hinn skelfí-
legasti fjöldamorðingi úr heims-
styijöldinni síðari. Erikson segir um
þetta (bls. 153): „Alveg sérstaklega
virðist Lúther ófært, að greint sé á
milli dauðasynda og dagsdaglegra
smærri synda.“ Lortz segir einnig
(bls. 164): „Vegna þessarar mi-
stúlkunar Lúthers verða hans
skelfilegu og öfgakenndu fullyrð-
ingar síðar á ævinni um hið meinta
kaþólska verkaréttlæti þeim mun
skiljanlegri.“ Að mati Lúthers gefur
Guð manninum trúna, og hún
hvorki má né getur kallast neins
konar verk mannsins. Guð leyfír
honum áfram að vera syndari, en
lýsir hann þó réttlátan; Þannig er
hann „simul justus et peccator" (í
senn réttlátur og syndari).
Jean Delumeau segir í bók sinni
„Le cas Luther", bls. 95: „Lucien
Febvre hefur með skýrum hætti
sýnt fram á það í sinni frægu bók
um Lúther, að kenning siðskipta-
frömuðarins um réttlætingu fyrir
trú sé tilkomin vegna þess sálræna
geigs (Phobie) sem hann sjálfur var
haldinn."
Theobald Beer segir í riti sínu
„Der fröhliche Wechsel und Streit":
„Sína sálrænu hvatningu til að
aðskilja sig frá skólaspekinni fékk
Lúther í þeirri tilfinningu, að synd-
in haldi áfram að vera til staðar
Jón Habets
„Að mati Lúthers gefur
Guð manninum trúna,
og hún má hvorki né
getur kallast neins kon-
ar verk mannsins. Guð
leyfir honum áfram að
vera syndari, en lýsir
hann þó réttlátan;
þannig er hann „simul
justus et peccator44 (í
senn réttlátur og synd-
ari).“
eftir skímina" (þ.e.a.s. í hvötinni
til að gimast).
John Dillenberger segir í riti sínu
„Martin Luther“ (bls. XIII): „Það
er óvefengjanlegt, ef maður aðeins
skoðar málið, að margt í fari Lút-
hers nálgast það að vera sjúklegt.
Að skoða slíka menn (sem Lúther)
aðeins frá sálfræðilegu sjónarmiði,
gerir þeim hins vegar ekki rétt til.“
Hans Jiirgen Schulz (í Luther-
Kontrovers," bls. 60-61) ræðir
einnig um taugabilun Lúthers:
„Lúther er haldinn þeirri tilfínn-
ingu, að hann sé óhreinn og stöðugt
knúinn til þess að hreinsa sig. Hann
hefur það á tilfínningunni, að hann
geti ekki haldizt eina einustu
klukkustund eftir skriftir syndlaus
eða verðugur sakramentisins ...
Eins og knúinn til að þvo af sér
syndina skriftar hann æ ofan í
æ ... Svo oft sem hann getur geng-
ur hann til almennra skrifta. Þegar
texti Markúsarguðspjalls um mann-
inn, sem haldinn var illum öndum,
var eitt sinn lesinn við messu, er
Lúther sagður hafa fallið saman
og hrópað: „Það er ekki ég, ekki
ég“.“
Gerhard Ritter skrifar í bók sinni
„Luther: Gestalt und Tat“
(bls.32-33): „Eitt sinn tókst Staup-
itz (skriftaföður Lúthers) naumlega
að bjarga Lúther frá örvilnun, þar
sem hann sagðist vera við það að
„drukkna". Staupitz varaði hann
við, að það væri gegn vilja Guðs
að pína sjálfan sig með því að gera
sér skriftasakramentið að þungu
oki. En virkilega hjálp til frambúðar
gat þó enginn veitt Lúther . . . Það,
sem lýst er í formúlum hinnar lúth-
ersku „réttlætingarkenningar", er
í eðli sínu engin guðfræði né trúar-
setning, heldur eitthvað, sem er
einungis lifað og það í sífellt nýrri
og erfíðri innri baráttu." James
Atkinson ræðir einnig ýtarlega um
sálarkreppu Lúthers. Hann segir
t.d. á bls. 71: „Guð var svo skelfileg-
ur í augum Lúthers, að hann þóttist
eitt sinn sjá hann sem djöfulinn:
„Þegar ég leit til Krists, sýndist
mér hann vera djöfullinn"."
Við skulum staldra hér við andar-
tak. Ef við tökum okkur stöðu með
sálfræðingunum og öðrum höfund-
um og skoðum framkomu Lúthers
sem eins konar trúarlega taugabil-
un og þar með sem sjúkleika, þá
ber að taka fram, að engum leyfist
að dæma annan mann vegna sjúk-
leika hans. En hvað gerðist svo?
Tókst Lúther að lækna sig? Já, og
hvemig þá? Maður dirfíst að segja
með „guðfræðilegri" taugabilun.
Ef til vill er hún einungis sjáanleg
fyrir þá, sem ekkki eru lesnir í
7*mk -li 1 rfhL. ■
Hermenn Hjálpræðishersíns hefja sölu merkja miðvikudaginn
2. september.
Merkjasöludagar
Hjálpræðishersins
HJÁLPRÆÐISHERINN hefur að hermenn Hjálpræðishersins
sölu merkja miðvikudaginn 2. selji merki í byijun september og
september og eru sölustaðir í ár eru söludagamir miðvikudag-
aðallega Reykjavík og Akur- ur 2. september, fímmtudagur 3.
eyri. september og föstudagur 4. sept-
Það er orðin hefð hér á landi ember.
guðfræði, í hinum hroðalegu um-
mælum hans um kaþólsku kirkjuna,
til að mynda: páfínn er andkristur,
páfadæmið er stofnað af djöfíinum,
kaþólsk messa er skurðgoðadýrkun,
prestum kirlq'unnar er jafnað við
lostafulla Kybele-presta, klaustrin
verður að tæma, nunnur eiga að
giftast, og sjálfiir giftist Lýther
nunnu; þá lastmælir hann einnig
hinu biblíulega boði um helgun með
vanstillingarorðum um góðverk,
sem hann kallar verkahelgun.
Nánasti samverkamaður hans,
Melanchthon, varð fljotlega andvíg-
ur þesssari skoðun. Ekki ieið á
löngu, þar til ágreiningur var stað-
festur í milli þeirra. Að minnsta
kosti voru efri æviárin beizkju-
blandin fyrir Lúther, vegna s.k.
hreinlútherana og andlögmáls-
hyggjumanna og deilna sem
kenndar voru við G. Major og sam-
verknaðarstefnu Melanchthons og
lærisveina hans, er mótmæltu hin-
um lútherska skilningi á réttlæting-
unni.
En eins og þegar er komið fram,
öðlast Lúther afturbata með því að
taka upp öfgakennda réttlætingar-
kenningu. Af óhemjumiklum
vinnumóði rannsakaði Lúther Biblí-
una, og þá var þess ekki langt að
bíða að hann fyndi lausnina:
Róm.3.28: „Vér ályktum því, að
maðurinn réttlætist fyrir trú án lög-
málsverka", og Róm.4.6: „Guð
tilreiknar réttlæti án tillits til verka“
o.s.frv. Lúther hafði fengið lækn-
ingu: hann þurfti ekki lengur að
hafa áhyggjur af boðorðunum né
af góðverkum, hversu oft sem Nyja
testamentið býður þó hvort tveggja.
Gerspilltum manninum er jú
ómögulegt að halda boðorðin, þó
ekki sé nema vegna hinnar óum-
flýjanlegu syndar frumgimdarinnar
í manninum. Og af reynslunni vissi
Lúther, að föstur og þess háttar
veita engan sálarfrið. Þess vegna á
að sópa því öllu burt, einungis trúin
skal standa, „sola fídes" (trúin ein).
En í hinum sama 3. kapítula Róm-
veijabréfsins segir þó Páll: „Gjörum
vér þá lögmálið að engu með trúnni?
Fjarri fer því. Vér staðfestum lög-
málið" (3.31). Og í Galatabréfinu
5.6 segir Páll: „trú starfar í kær-
leika", og Jakob gerir sér það ómak
að skrifa hálfan kafla í bréfi sínu
í þeim tilgangi (að því er ritskýrend-
ur Biblíunnar telja) að koma í veg
fyrir eða leiðrétta mistúlkanir á
bréfum Páls postula. Hann gat
naumast lýst því betur hvemig trú-
in væri án verkanna, en með líking-
unni um líkama án sálar. „Ef bróðir
eða systir em nakin og vantar dag-
legt viðurværi og einhver ykkar
segði við þau: „Farið í friði, vermið
yður og mettið," en þér gefíð þeim
ekki það, sem líkaminn þarfnast,
hvað stoðar það? Eins er líka trúin
dauð í sjálfri sér, vanti hana verk-
in“ (Jak.2.14-26). Þekkti Lúther
ekki þennan texta? Jú, vitaskuld,
en hann hentaði honum ekki. Að
hans mati var Jakobsbréfíð gagns-
laust, „hálmbréf". Heilagur andi
hafí víst sofíð, meðan Jakob skrif-
aði bréfíð. En hver var Jakob?
Sennilega mikilvægasti maðurinn
að Pétri undanskildum á kirkjuþing-
inu í Jerúsalem, þar sem Páll lagði
kenningu sína um umskumina und-
ir úrskurðardóm postulanna. En
verður þá einnig trúin að vera fyllt
kærleika? Sú var greinilega ekki
aðeins kenning Jakobs, heldur einn-
ig Páls í Galatabréfínu 5.6 og í
I.Kor.13.1-13: „En nú varirtrú, von
og kærleikur, þetta þrennt, en kær-
leikurinn er mestur." Nú væri
ekkert auðveldara en að margfalda
þessar tilvitnanir með ritningar-
textum, sem §alla um nauðsyn þess
að halda boðorðin, nauðsyn góðra
verka og ávaxta, um laun, um þá
kröfu Jesú, að við lifum heilaglega,
um að ok hans sé létt, að það sé
bæði mögulegt og auðvelt að halda
boðorðin (I. Jóh.5.3) o.s.frv. Við
getum Qallað um þetta seinna, ef
nauðsynlegt verður. En förum nú
að slá botninn í þetta, og spyijum
okkur sjálf: Hvemig er bezt að
skilja Lúther, samkvæmt bókstafn-
um eða samkvæmt hugarþeli hans?
Ég tel, að Lúther hafí verið full-
komlega einlægur. Meining hans
var einlæg. Asetningur hans var
sannarlega að fínn,a hina hreinu