Morgunblaðið - 12.11.1987, Blaðsíða 24

24
MORGUNBLAÐIÐ, FIMMTUDAGUR 12. NÓVEMBER 1987
Landgæði
álslandi
fyrr og nú
GRÓDURBREYTING í 1100 ÁR
XULLáMMÁB. A okílar itmum
CRB0UB1AUST IAND GRDOURt AUST LANO
RJEATAD tAND
1500 KM'
Myndin sýnír þær breytingar sem talið er að orðið hafi á stærð
gróins lands frá upphafi landnáms fram tíl okkar daga.
eftirlngva
Þorsteinsson
Slík gróður- og jarðvegseyðing,
sem orðið hefur hér á landi, og sú
eyðing, sem enn á sér stað, á sér
óvíða hliðstæður í heiminum, þegar
tillit er tekið til landsstærðar. Vitn-
isburður um þessa gífurlegu eyð-
ingu blasir hvarvetna við sem
eyðimerkur hálendisins og gróður-
vana melar, sandar og holt í byggð.
Á síðastliðnu þurru sumri urðu
menn þess áþreifanlega varir að
eyðingin hefur ekki stöðvast, þótt
hún væri i rauninni ekkert meiri
þá, þegar á heildina er litið, en oft
endranær.
Gróðurrýrnun
Uppblástur og hvers konar jarð-
vegseyðing fer ekki leynt, en hér
hefur einnig átt sér stað önnur teg-
und eyðingar eða rýmunar, sem
lætur minna yfír sér og menn hafa
því ekki veitt eins mikla eftirtekt.
Þessi rýmun á rætur sínar að rekja
til breytinga, sem orðið hafa á því
gróðurlendi, sem eftir er í landinu
og hafa verið undanfari gróður- og
j arðvegseyðingar.
í landinu eru nú um 25 þúsund
ferkílómetrar, eða 2,5 milljónir
hektara, gróins lands og er þá allt
meðtalið — frá rýrasta mosagróðri
til gróskumestu skóglenda landsins.
Það er næsta ótrúlegt, hversu
margir halda að þessi gróður sé
eðlileg afleiðing óhagstæðra veður-
skilyrða og norðlægrar legu lands-
ins. Umræður um þessi mál virðast
enn ekki hafa megnað að breyta
þeirri ímynd.
Það er hins vegar staðreynd, sem
auðvelt er að sýna fram á, að sá
gróður, sem enn er í landinu, er
aðeins svipur þess, sem áður var
og aðeins að takmörkuðu leyti í
samræmi við ríkjandi veðurfar. Ef
þetta væri hið eðlilega gróðurfar
landsins mætti með sanni segja, að
það væri mjög harðbýlt. Menn meta
oftast landkosti og möguleika til
búsetu í löndum út frá gróðurfari
þess, því að gróðurinn endurepeglar
veðurfar betur en flest annað, þ.e.
ef hann er óspilltur. Enn heyrist
því fleygt, að Island sé á mörkum
hins byggilega heims. Við erum
ekki sammála þeirri staðhæfingu,
og hún er ekki í samræmi við skýrel-
ur veðurfræðinga okkar. En skyldi
sá, sem fyrstur hélt þessu fram
ekki einmitt hafa haft gróðurfar
landsins í huga?
Sú staðreynd, að skógur og kjarr
þekur nú aðeins um 1.250 ferkíló-
metra og að nær helmingur þeirra
er í lélegu ástandi, segir sína sögu
um þá gróðurfarebreytingu, sem
hér hefur orðið. En hún hefur náð
lengra. Gróskan og margar þær
tegundir plantna, sem fylgdu skóg-
inum, hurfu með honum. Við hefur
tekið gróðurfar, sem oftast er rýr-
ara til beitar og jafnframt óhæfara
til að vernda landið gegn eyðingar-
öflunum — vatni og vindi. Samtímis
þessu hefur fijósemi jarðvegs
minnkað vegna skorts á lauffalli
og öðrum plöntuleifum, sem við-
héldu hárri fijósemi hans.
Ingvi Þorsteinsson deildarstjóri
á Rannsóknastofnun Iandbúnað-
arins.
„Aðferðir til að bæta
og auka gróður lands-
ins eru margar og þær
verður að velja eftir
aðstæðum á hverjum
stað og tíma. En það,
sem öðru fremur þarf
að sitja í fyrirrými er
að stöðva eyðingu og
styrkja og bæta það
gróðurlendi, sem enn
er í landinu.“
Orsakir gróðureyðing-
ar og -rýmunar
Þessi týmun gróðurs og jarð-
vegs, og þar með rýmun landgæða,
er afleiðing af samspili margra
þátta. Hins vegar er hafið yfir allan
vafa, að upphafíð er að rekja til
skógeyðingarinnar og búfjárbeitar.
Það gat ekki hjá því farið, að við-
kvæmt gróðurlendi landsins, sem
hafði þróast við algera friðun, léti
fljótlega á sjá, þegar búfé var flutt
til landsins. Jafiivel við hóflega beit
hverfa viðkvæmustu plöntutegund-
imar úr slíkum gróðurlendum. Með
vaxandi beitarálagi hurfu fleiri teg-
undir, fyrst og fremst þær, sem eru
eftireóttastar af búfé, en aðrar lé-
legri náðu yfirhöndinni. Mikið
beitarálag veikir plöntumar ofan-
jarðar sem neðan og dregur úr vexti
þeirra og þrótti. Þróttlitlar plöntur,
eins og allar aðrar lífverur, þola
verr áföll og álag, svo sem kulda,
þurrka og sveiflur í veðurfari, sem
eru svo tíðar í okkar landi. Og skað-
leg áhrif öskugosa á gróður eru því
meiri sem hann er veikari fyrir. í
hnotskum er þetta samhengið milli
mikils beitarálags, gróðurrýmunar
og gróðureyðingar. Með hóflegri
beit er unnt að forðast slíka rýmun.
Astand landsins nú
Að sjálfsögðu er ástand gróðurs
breytilegt eftir landshlutum, og það
getur verið breytilegt innan tiltölu-
lega lítilla svæða eftir því hvemig
beitarálagi hefur verið háttað.
Gróðurrannsóknir hafa hins vegar
leitt í ljós, að aðeins á takmörkuðum
svæðum í landinu getur gróðurlend-
ið talist vera í góðu ástandi og
verulega gott beitiland, og á enn
færri svæðum er hann í samræmi
við ríkjandi veðurekilyrði. Þessi
svæði er að finna þar sem land
hefur verið friðað af náttúmnnar
eða manna völdum eða hóflega
nýtt um langt skeið. Þá em svæði,
sem geta talist vera í sæmilegu
ástandi og þar sem gróðureyðing
er tiltölulega lítil, en afkastageta
landsins miklu minni en hún gæti
verið. Loks em þau svasði, sem em
í slæmu, mjög slæmu og jafnvel
hrikalegu ástandi með tilliti til gróð-
urrýmunar og gróður- og jarðvegs-
eyðingar, og þau em alltof mikill
hluti af gróðurlendi landsins.
Sé tekið tillit til flatarmáls þeirr-
ar gróður- og jarðvegsþeldu, sem
tapast hefur á 1100 ámm Islands-
byggðar og til rýmunar þess
giððurlendis, sem eftir er í landinu,
má áætla, að ekki minna en 80%
hafi glatast af þeim landgæðum,
sem fólust í jarðvegi og gróðri um
landnám.
„Eðlilegt“ gróðurfar
landsins
Enginn vafí er á því, að gróður-
farslega gæti ísland nútímans verið
jafngott og jafnvel betra land en
það var fyrir landnám. Mestur hluti
þeirra 40.000 ferkílómetra, sem
blásið hafa upp, myndu veðurfare
vegna geta verið grónir. „Eðlilegt"