Morgunblaðið - 02.12.1987, Blaðsíða 16

16
MORGUNBLAÐIÐ, MIÐVIKUDAGUR 2. DESEMBER 1987
GAMAN OG ALVARA
Bókmenntir
Erlendur Jónsson
Játvarður Jökull Júlíusson: HEF-
UR LIÐUGT TUNGUTAK. 142
bls. Víkurú ^áfan. Reykjavík,
1987.
Þetta er fímmta bók Játvarðs Jök-
uls Júlíussonar. Þama hefur verið
saman dregið: »annarra vísur og
aðrir þættir«, eins og stendur á titilsí-
ðu. Kalla má að þetta sé samtíning-
ur, sitt lítið af hvetju. En bókin þarf
ekki að vera verri fyrir það. Játvarð-
ur Jökull er natinn fræðimaður og
vandvirkur rithöfundur. Ekki fer
hann heldur troðnar slóðir í leit að
efni; seilist ekki endilega eftir ör-
lagasögum aftan úr skuggalegri
fortíð heldur staðnæmist hann allt
eins við nýlegri atburði úr hvers-
dagslífinu og byggir þá á eigin minni
eða frásögn kunnugra. Til að mynda
segir hann frá komu þriggja þýskra
vinnukvenna sem réðust til starfa í
sveitinni hans fyrir tæpum tjörutíu
árum. Misjafnlega reyndust þær; ein
afar vel, önnur miður. En sú, sem
miður reyndist, var þó nógu fljót að
átta sig á hinum margfrægu íslensku
aðstæðum og hafði bæði ástríðu og
lag á að töfra yngismenn sveitarinn-
ar; og veija einum þeirra um fíngur
sér. Kom hún ekki aðeins hjörtum
ungu mannanna til að slá örar held-
ur fékk hún þennan eina til að
veðsetja sínar fátæklegu eigur og
útvega svo fjármagn til að hún
gæti sjálf sloppið frá erfiðinu og
fásinninu í sveitinni og komist í
meira fjör. Sá örláti hlaut að vísu
naumt endurgjald því hann varð
mestanpart útundan þegar hún út-
deildi af ofgnótt blíðu sinnar.
Grátbrosleg saga! En kannski ekkert
einsdæmi og ekki nauðsynlega bund-
in við þýskar vinnukonur árið 1949.
Játvarður Jökull hefur mætur á
bundnu máli, fer mikið með vísur
og styðst víða við kveðskap. Og
raunar eru fyrstu þættimir stökur
mestanpart ásamt tilheyrandi skýr-
ingum og útleggingum. En vísum
var jafnan kastað fram af einhveiju
tilefni, stundum smávægilegu.
Smellinn kveðlingur gat þá haft þau
áhrif að atvik festist í minni þó
smátt þætti. »Ekki er ofsagt,« segir
Játvarður Jökull, »að engu er líkara
en snjallar stökur séu gæddar ódrep-
andi lífsneista, svo lífseigar reynast
þær og langlífar.« Fyrsta kafla bók-
arinnar nefnir Játvarður Jökull
Kersknis- og skammavísur. Höfund-
ar eru jafnan tilgreindir ef kunnir
eru. Mest fer fyrir Ingimundi, bónda
og hreppstjóra í Bæ í Króksfirði.
Játvarður Jökull telur hann hafa
verið einhvem snjallasta hagyrðing
þar um slóðir á sinni tíð. Nokkuð
er samt sterkt að orði kveðið með
kaflafyrirsögninni, »Kersknis- og
Játvarður JökuU Júlíusson
skammavísur«. Ingimundur og hans
líkar hafa vissulega glest hver við
annan. Hins vegar skil ég fæstar
vísur þeirra svo að í þeim felist vem-
lega rætnar skammir. Þetta var
íþrótt, andleg glíma; menn voru að
takast á við sína líka. Og þar með
að skemmta sér og öðrum. Ekki er
þó fyrir að synja að stundum hafí
stöku manni hitnað í hamsi svo að
nokkur alvara fylgdi. Vera má einn-
ig að sá, sem þekkir ekki forsendur,
skilji ekki alltaf hvar fískur liggur
undir steini. Persónulegar eijur snú-
ast oft um tilfínningamál sem
ókunnugur getur tæpast áttað sig á.
Þá er kafli sem ber yfirskriftina
Undir þrumuskýi tæringarinnar.
Berklaveikin — um hana hafa lækn-
ar skrifað og raunar einnig skáld-
sagnahöfundar sem lýst hafa
samskiptum kynjanna á rómantísk-
um heilsuhælum á fyrstu áratugum
aldarinnar. En berklaveikin var eng-
in rómantík og því síður efni í
ástarsögu heldur hrollvekja sem
lagði flölda fólks í gröfína meðan
hún geisaði hvað hatrammast; ekki
síst ungt fólk; kvistaði jafnvel niður
heilu fjölskyldumar. Það var um
síðustu aldamót sem berklaveikin
tók verulega að gjósa upp á landi
hér. Játvarður Jökull hefur þá skýr-
ingu eftir athugulu fólki að »það
væri skilvindunum að kenna að tær-
ingjn læsti sipr um þjóðina.« Ekki
er sú skýringin verri en hver önnur.
Og furðu má gegna að þá — einmitt
í þann mund er almennur efnahagur
tók örlítið að skána — skyldi þjóðin
taka að spara við sig viðurværið og
baka sér með því það geigvænlega
heilsutjón sem berklaveikin sannar-
lega var.
Fólk vissi þá mætavel hvemig
berklamir bámst manna á milli og
óttaðist smit eins og pestina. Segir
höfundur dapurlega sögu af því
hvemig maður nokkur úthýsti
berklaveikum bróður til að forða sér
og fjölskyldu sinni frá smiti. Óttan-
um við berklana líkir Játvarður
Jökull við hræðslu fólks við eyðni
nú á dögum. Tæplega er þó saman
að jafna, að minnsta kosti enn sem
komið er, því berklaveikin var
margfalt útbreiddari, enginn lands-
ins partur var með öllu laus við
vágest þann.
Þessi bók Játvarðs Jökuls endar
svo á þáttum þar sem höfundur rek-
ur stakar minningar frá bemskuá-
rum. Er vel til þeirra vandað þó
frásagnarefnið sé ekki alltaf stór-
vægilegt.
Aftan á kápu er svo mynd af
höfundi þar sem hann situr við tölv-
una sína. Ef hliðsjón er höfð af
ritunaraðferðinni má geta sér nærri
að það hafí kostað þolinmæði að
setia saman allan bennan texta.
\ s <. I
J A K O B S S O N

WJAMUÞAH
JAIUJXX
I.I.V.IKS.S.1CI
MHICIi.VVinillt
S K 1' (. (. S I \
HAFNARFJARÐARJARLINN
Einars saga Þorgilssonar
Ásgeir Jakobsson
Bókin er ævisaga Einars Þor-
gilssonar im leið og hún er
100 ára útgerðarsaga hans og
fyrirtækis hans. Einar hóf út-
gerð sína 1886 og var því út-
gerðin aldargömul á síðasta
ári og er elzta starfandi út-
gerðarfyrirtæki landsins. Þá er
og verzlun Einars Þorgilssonar
einnig elzta starfandi verzlun
landsins, stofnuð 1901. Einar
Þorgilsson var einn af
,,feðrum Hafnarfjarðar," bæði
sem atvinnurekandi og bæjar-
fulltrúi og alþingismaður. Þá
er þessi bók jafnframt almenn
sjávarútvegssaga í 100 ár og
um það saltfisklíf, sem þjóðin
lifði á sama tíma.
AUDUNN BRAGI9Æ/NSSOW
'
FANGINN OG DÓMARINN
Þáttur af Sigurði skurði
og Skúla sýslumanni
Ásgeir Jakobsson
Svonefnd Skurðsmál hófust
með því, að 22. des. 1891
fannst lík manns á skafli á
Klofningsdal í Önundarfirði.
Mönnum þótti ekki einleikið
um dauða mannsins og féll
grunur á Sigurð Jóhannsson,
sem kallaður var skurður, en
hann hafði verið á ferð með
þeim látna daginn áður á
Klofningsheiði. Skúla sýslu-
manni fórst rannsókn málsins
með þeim hætti, að af hlauzt
5 ára rimma, svo nefnd Skúla-
mál, og Sigurður skurður, sak-
laus, hefur verið talinn morð-
ingi í nær 100 ár. Skurðsmál
hafa aldrei verið rannsökuð
sérstaklega eftir frumgögnum
og aðstæðum á vettvangi fyrr
en hér.
BÆR I BYRJUN ALDAR
HAINAREJÖRÐUR
Magnús Jónsson
Bæríbyrjun aldar — Hafnar-
fjörður, sem Magnús Jónsson
minjavörður tók saman, er
yfirlit yfir íbúa og hús í Hafn-
arfirði árið 1902. Getið er hvar
húsin voru'staðsett í bænum,
hvort þau standa enn o.s.frv.
Síðan er getið íbúanna. Og þar
ergífurlega mikill fróðleikur
samankominn. Ljósmyndir
eru af fjölda fólks í bókinni.
Allur aðaltexti bókarinnar er
handskrifaður af Magnúsi, en
aftast í bókinni er nafnaskrá
yfir þá sem í bókinni eru
nefndir, alls 1355 nöfn.
wwfyji.
SKUGGSJA
MEÐ MORGU FOLKI
Auðunn Bragi Sveinsson
Auðunn Bragi Sveinsson, fyrr-
verandi kennari og skólastjóri,
hefur ritað margt sem birst
hefur í blöðum og tímaritum í
gegnum árin í ljóðum og
lausu máli, og einnig hefur
hann ritstýrt nokkrum bók-
um. Bók sú sem hér birtist
fjallar fyrst og fremst um fólk
við ólík skilyrði og í mismun-
andi umhverfi, — frá afdal til
Austurstrætis, ef svo má að
orði komast. Mcð mörgu fólki
er heitið, sem höfundur hefur
valið þessu greinasafni sínu.
Mun það vera réttnefni.
OSPIN OG YLUSTRAIÐ
Haraldur Magnússon
Haraldur Magnússon fæddist
á Árskógsströnd við Eyjafjörð
1931. Hann ólst upp í Eyja-
fi.rði og Skagafirði fram að
tvítugsaldri. Nú býr hann í
Hafnarfirði. Þetta smásagna-
safn er fyrsta bók Haraldar, en
þessar sögur og íleiri til hefur
hann skrifað í frístundum sín-
um undanfarin ár. Sögurnar
eru að ýmsu.leyti óvenjulegar
og fiestar fela þær í sér boð-
skap. Þetta eru myndrænar og
hugmyndaauðugar sögur, sem
höfða til allra aldurshópa.
SKUGGSJA - BOKABUÐ OIIVERS STEÍNS SF