Morgunblaðið - 02.12.1987, Blaðsíða 54

54
MORGUNBLAÐIÐ, MIÐVIKUDAGUR 2. DESEMBER 1987
Stóriðja, umhverfi
og félagsleg röskun
eftir Kristínu
Einarsdóttur
Þegar talað er um stóriðju hér á
iandi þýðir það í hugum flestra sú
stóriðja sem blasir við okkur í
Straumsvík og á Grundartanga.
Fólk sér stór og mikil hús sem flest-
um fínnst mjög óaðlaðandi. Þau eru
oft hulin torkennilegri móðu sem
er sögð hættulaus. Mjög fáir fínna
hjá sér nokkra löngun til að skoða
þessi ferlíki nánar. Þetta er yfírleitt
það fyrsta neikvæða sem mætir
fólki varðandi stóriðjuna. ef kannað
er aðeins nánar hveijir það eru sem
vinna í slíkum verksmiðjum kemur
í ljós að það eru að stærstum hluta
karlar á „besta aldri". Mjög fáar
konur vinna við þau störf sem bjóð-
ast á slíkum vinnustöðum nema þá
til að þjónusta karlana. Fæstir telja
vinnu í stórum verksmiðjum vera
aðlaðandi eða freistandi og geta
ekki hugsað sér slíka vinnu fyrir
sig og sína.
A stöðum þar sem atvinnuupp-
■bygging hefur aðallega verið í formi
stóriðju eins og t.d. á sumum stöð-
um í Noregi hefur það skapað mikil
vandamál hve atvinnulíf staðanna
verður einhæft. Mörg stóriðjuver,
þar á meðal stærstu álverin, eru
byggð á afskekktum stöðum með
lélegt vegasamband og lítið undir-
lendi. Vinnumarkaðurinn er mjög
takmarkaður og iðjuverin verða oft
algerlega ríkjandi á þessum stöðum.
í ýmsum afskekktum byggðarlög-
um hafa einhliða stóriðjusvæði lent
í verulegum ógöngum og atvinnu-
horfur eru þar víða mjög slæmar.
Mikill aðflutningur fólks í upphafí
stóriðjuuppbyggingar og fólksflótti
síðar meir er höfuðeinkenni þessara
hreppa. Stóriðja er því ekki vænleg-
ur kostur í fámennum byggðum og
reynsla annarra er, að iðjuvera-
hreppar hafa fengið í sinn hlut flest
af vandamálum stórborgarsamfé-
lagsins svo sem unglingavandamál,
óstöðugleika, hávaða og mengun
af ýmsu tagi. Aftur á móti fá þeir
ekki kosti borganna í staðinn svo
sem fjölbreytt menningar- og at-
vinnulíf með tækifærum til vinnu,
einnig fyrir konur og unglinga.
Ifyrir nokkrum árum var mikið
talað um álver við Eyjafjörð. Þeir
sem voru á móti álveri þar voru það
af ýmsum ástæðum. Ótrúlega
margir vildu stóriðju til landsins en
bara ekki nálægt þeim. Því ekki
að staðsetja hana, t.d. á Melrakka-
sléttu? Þeir hafa vísast gert sér
grein fyrir þeim ókostum sem henni
fylgja en hafa trúað þeim sem telja
hana vera bjargvætt okkar. Hver
vill líka kalla yfír sig það samfélag
sem þessu fyrirbæri fylgir? Það er
alveg víst að þeir sem tala hæst
um ágæti stóriðju vildu örugglega
ekki sjá bömin sín vinna þar alla
ævi. Abraham Lincoln sagði ein-
hverju sinni að margir lofuðu ágæti
þrælahalds en aldrei hefði heyrst
að nokkur vildi vera þræll.
Stóriðju tengjast fá en óheyrilega
dýr störf miðað við aðra atvinnu-
kosti. Stóriðrjan er þess vegna ekki
líkleg til að geta veitt þeim fjölda
fólks atvinnu sem kemur út á vinnu-
markaðinn næstu árin.
Það er því hvorki hægt að segja
að stóriðja sé fysilegur atvinnukost-
ur fyrir einstaklinginn né heldur
það félagslega umhverfí sem hann
býr í.
Mengiin og umhverfi
Oftast er því haldið fram að
nútíma verksmiðjur séu svo vel
búnar mengunarvömum að það sé
nánast ómögulegt að af þeim stafí
nokkur mengun. Reynsla okkar af
álverinu í Straumsvík gefur ekki
tilefni til að taka slíkar fullyrðingar
trúanlegar. Öðru hvoru heyrist um
flúormengun og kerbrotaúrgangur
virðist vera stöðugt vandamál. Það
má vel vera að með fullkomnum
hreinsibúnaði verði mengun mjög
iítil eins og sagt er — en hvað er
meint með lítið? Þetta litla getur
nefnilega verið of mikið fyrir okkar
viðkvæma land. Þetta litla getur
líka verið hættulegasti hluti úr-
gangsins fyrir bæði menn og dýr.
Það segir því ekki alla söguna þeg-
ar talað er um að aðeins brot úr
prósenti sleppi út í andrúmsloftið.
Það skiptir ekki minna máli hvað
það er sem sleppur út. Raunar hafa
Islendingar verið mjög andvara-
lausir gagnvart mengun og þurfa
að taka sig verulega á í því efni.
Sjónarmið stundargróða mega ekki
vera ráðandi heldur verðum við að
líta til lengri tíma. Og hvað ef ein-
hver bilun verður í hreinsibúnaði?
Hættuleg mengun sem sleppur út
í umhverfið er yfírleitt í kjölfar
mannlegra mistaka, sem enginn
tæknilegur hreinsibúnaður getur
komið í veg fyrir. Það getur haft
ófyrirsjáanlegar afleiðingar. Mér er
til efs að nokkur stóriðjuhöldur vildi
koma hingað til lands ef gerðar
yrðu þær kröfur til mengunar og
umhverfismála sem eru nauðsyn-
legar.
Því er nú haldið fram að álverk-
smiðjueigendur í Evrópu séu famir
að horfa til íslands með það í huga
að reisa verksmiðjur sínar hér. í
því sambandi er helst rætt um
hækkandi raforkuverð þar, saman-
borið við það lága orkuverð og þau
lágu laun sem sögð em hér í boði.
Eða getur það verið að andvara-
leysi íslenskra ráðamanna í
mengunarvömum lokki nú hættu-
lega stóriðju frá iðnaðarsvæðum
Evrópu þar sem reynslan hefur
kennt mönnum að treysta mengun-
arvamir?
Það em ekki bara verksmiðjumar
sem hafa í för með sér röskun á
umhverfínu. Orkufrekur iðnaður
hefur óhjákvæmilega í för með sér
virkjanir og þær oftast stórar. Fáir
em til að halda því fram að við
eigum að hverfa aftur til fortíðar-
innar — þegar ekki var til rafmagn
né nokkuð það sem við viljum telja
til nútíma þæginda. Og það em
víst fáir sem halda því fram að við
eigum ekki að virkja vegna þeirrar
röskunar sem virkjanir valda. En
þeir em sem betur fer margir sem
vilja halda þessari röskun í algjöm
lágmarki. Raforkuver hafa alltaf í
för með sér ákveðna röskun, auk
bygginga sem þeir tengjast, s.s.
breytingar á árfarvegum og uppi-
stöðulón með þeim breytingum á
umhverfi og lífríki sem það hefur
óhjákvæmilega í för með sér.
Að jafnaði vex röskun með stærð
virkjana. Við ættum því að stefna
að byggingu minni virkjana sem
henta til framleiðslu á raforku til
notkunar innanlands fyrir íslend-
inga. Við útreikninga á hagkvæmni
Qárfestinga eins og virkjana er
nauðsynlegt að hafa í huga að há-
marksgróði í peningum talið þarf
ekki endilega að fara saman við
hámarksgæði fyrir fólkið í landinu.
Það er ekki hægt að skáka fólki til
og frá án þess að taka tillit til fé-
lagslegra þarfa þess. Þeim sem eiga
að reikna arðsemi fjárfestinganna
er því nokkur vandi á höndum. Það
verður að taka tillit til félagslegra
og umhverfíslegra þátta ekki síður
en beinharðra peninga við hag-
kvæmnisútreikninga, annars lend-
um við í blindgötu. Það má ekki
bara sleppa þessum þáttum af því
að það er erfitt að meta þá.
Orkulindir — auðlindir
Því hefur mikið verið haldið á
lofti að ein af okkar stærstu auð-
lindum sé falin í fallvötnunum.
Hafa margir orðið til að taka undir
með Einari Benediktssyni og viljað
selja fossa; því fleiri því betri. Oft
hefur heyrst að okkur sé nauðsyn
að nýta alla þá vatnsorku sem
streymir óbeisluð til sjávar beint
fyrir framan augun á okkur. Það
er eins og sumir telji mikilvægast
að allt vatn þurfí að renna í gegnum
túrbínur án tillits til þess hvað það
kostar og hvort við höfum einhver
not fyrir það. En við megum ekki
gleyma því að vindurinn blæs, sjór-
inn fellur að og frá, sólin skín og
það sama gildir um allar þessar
orkulindir að það er dýrt að virkja
þær. Við verðum að geta étið graut-
Kristin Einarsdóttir
„Rannsóknir eru mikil-
vægfur hluti þeirrar
undirstöðu sem at-
vinnuuppbyg-ging-
framtíðarinnar hvílir á.
Menningu okkar og
sjálfstæði er nú ógnað
af erlendum áhrifum. Á
sama hátt er sjálfstæði
okkar óguað, ef við
ætlum að byggja okkar
framtíð á erlendri
þekkingu eingöngu.“
inn úr grautarpottinum til að hann
komi okkur að gagni. Ef við kunn-
um ekki að nýta auðlindina okkur
til góðs er ekki hægt að tala um
auðlind. Við verðum að nýta hana
okkur til hagsbóta en ekki gefa
öðrum ágóðann.
Orkusölumönnunum hefur ekki
tekist að selja raforkuna á því verði
sem hægt er að sætta sig við. Er-
lend stóriðja greiðir allt of lágt
orkuverð á meðal almenningur á
Islandi greiðir fyrir orkuna verð sem
er með því hæsta miðað við ná-
grannaþjóðirnar. Samningar við
Alusuisse hafa ekki tekist betur en
Málefni aldraðra / þórir s. guðbergsson
Hvað eru margir á biðlista
eftir húsnæði o g vistun?
Öðru hveiju er alltaf spurt: Hvað
eru margir á biðlista eftir húsnæði
hjá Reykjavíkurborg og öðrum
sveitarfélögum víðsvegar um
landið. Öðru hveiju er um þetta
spurt á Alþingi og þá oftast nær
einhveijir úr stjómarandstöðuflokk-
um. Hollt er hveiju sveitarfélagi að
hyggja að stöðu sinni gagnvart
málefnum aldraðra og fylgjast vel
með hvað er að gerast og með hvaða
hætti unnt er að breyta og bæta
þá þjónustu sem fyrir hendi er.
Nauðsynlegt er einnig að sveitarfé-
lög geri sér grein fyrir hvar skórinn
kreppir svo að unnt sé að hyggja
að því sem nauðsynlegast er og
brýnast hveiju sinni og raða mál-
efnum í forgangsröð þar sem allir
vita að ekki er unnt að gera alla
hiuti samtímis. Allt hefur sinn tíma.
Því miður er það of algengt að
almenningur setur alla aldraða í
sama bás — einnig þegar spurt er
hvað margir aldraðir séu á biðlist-
um. Fáir vita að með lögum um
málefni aldraðra er húsnæðis- og
vistunarmöguleikum skipt niður í
§óra meginflokka, en þeir eru:
1. Þjónustuíbúðir, þar sem er
tiltölulega lítil þjónusta við íbúana.
í þjónustuíbúðum er að öllu jöfnu
aðeins húsvörður sem á að sjá um
viðhald og viðgerðir, en annast að
öðru leyti ekki félagslega þjónustu
við íbúana. Hér getur því bæði ver-
ið um að ræða leiguíbúðir og
söiuíbúðir. Þeir íbúar sem búa í
slíkri gerð þjónustuíbúða fyrir aldr-
aða eru því háðir heimilishjálp og
heimahjúkrun ef um veikindi er að
ræða eins og aðrir aldraðir sem búa
í sínum eigin íbúðum í sveitarfélag-
inu.
2. Vemdaðar þjónustuíbúðir,
þar sem er enn meiri þjónusta en
áður er nefnd. í vemduðum þjón-
ustuíbúðum er vakt allan sólar-
hringinn og meiri félagsleg
þjónusta við íbúana en í venjulegum
þjónustuíbúðum. Þeir sem búa í
vemduðum þjónustuíbúðum eru því
að öllu jöfu mun meira lasburða en
áðumefndur hópur íbúa og þurfa
strax í upphafí meiri þjónustu og
meira öryggi en unnt er að veita í
þjónustuíbúðum.
Fram til þessa held ég að hvergi
hafí verið byggðar vemdaðar þjón-
ustuíbúðir nema í Reykjavík og er
þessi kostur afar dýr fyrir sveitarfé-
löginn þar sem ríkið greiðir engin
daggjöld fyrir íbúa sem búa í leigu-
húsnæði af þessu tagi en greiðir
hins vegar daggjöld fyrir alla þá
sem búa í næsta þjónustustigi, þ.e.
á dvalarheimili.
3. Dvalarheimili, þar sem mikil
þjónusta er veitt, t.d. vaktþjónusta
allan sólarhringinn, aðhlynning og
hjúkrun, lyf og læknishjálp, matur
og þvottur. Þeir sem fara inn á
dvalarheimili eru því einstaklingar
sem þurfa á allri þessari aðstoð að
halda, geta ekki lengur búið einir
heima og annast eigið heimilishald
og ekki er unnt að veita þjónustu
við hæfí. Að öllu jöfnu em það því
talsvert lasburða einstaklingar sem
fara á dvalarheimili og gera yfír-
völd einnig ráð fyrir því og greiða
gjöld til dvalarheimilanna sem því
nemur.
4. Hjúkrunarheimili/sjúkra-
deildir, em svo ætlaðar þeim sem
em orðnir svo veikir að þeir þurfa
enn meiri aðhlynningu en unnt er
að veita þeim á almennri vistdeild
dvalarheimila. Hjúkmnarþjónusta
er enn meiri en á dvalarheimilum
og læknisþjónusta því nauðsynlegri
en ella. í sumum tilvikum em hjúkr-
unarheimili og vistheimili undir
sama þaki eins og á Droplaugar-
stöðum í Reykjavík og þykir
mörgum afar góður kostur, en í
öðmm tilvikum em sjúkradeildir
annaðhvort inni á sjúkrahúsum eða
nátengdar sjúkrahúsum eða
ákveðnum deildum sjúkrahúsa, eins
og t.d. Hafnarbúðir sem tilheyra
Landakotsspítala og Hvítabandið
sem tilheyrir Borgarspítala.
Þegar spurt er: Hvað em margir
á biðlista er rétt að geta þess í leið-
inni til þess að fyrirbyggja allan
misskilning að ekki eru allir á bið-
lista eftir sama þjónustustigi.
Margir spyrja því áfram: Hveijir
em í brýnni þörf fyrir þjónustu-
íbúðir? Em það ekki fyrst og fremst
þeir aldraðir sem búa við ótrygga
húsaleigu, hafa aldrei eignast sitt
eigið húsnæði, hafa oft þurft að
flytja um ævina og aldréi búið við
ömggt skjól? Em það ekki fremur
þeir sem búa í eigin húsnæði sem
er bæði óhentugt, illa einangrað, í
risi eða í köldum kjallara eða
bflskúr, þeir sem eiga fáa eða enga
að sem geta hjálpað og aðstoðað
og veitt þeim öryggi í einangmn
og kvíða — fremur en þeir sem búa
í eigin húsnæði se talið er sæmilega
hentugt fyrir aldraða, í stigahúsi
þar sem er lyfta og önnur þægindi
eða á jarðhæð eða fyrstu hæð og
mögulegt er að koma fyrir annarri
þjónustu, t.d. heimahjúkmn, heimil-
ishjálp, dagvistun einhveija daga
vikunnar o.s.frv.
Þegar rætt er um mikinn §ölda
á biðlistum eftir húsnæði og vistun
er eðlilegt að margir verði hálf
skelkaðir og hugsi sem svo: Það
er eins gott að tryggja sig og
láta skrá sig á biðlista þegar í
stað til þess að maður komist
einhvemn tíma að.
En eftir hveiju er þá farið þegar
Þórir S. Guðbergsson
• „Hvernig skiptist
húsnæði í 4 aðal-
flokka samkvæmt
lögnm um málefni
aldraðra?
• Áaðhættaað
byggja dvalarheim-
ili?“
metið er hvort umsækjandi er í
brýnni þörf eða ekki fyrir húsnæði
eða vistun?
í fyrsta lagi er reynt að gera
sér grein fyrir heilsufari viðkom-
andi, hvað getur hann upp á eigin
spýtur, við hvað þarf hann hjálp
og aðstoð, getur hann annast dag-
legt heimilishald, er hann öryggis-