Morgunblaðið - 02.12.1987, Blaðsíða 24

24
MORGUNBLAÐIÐ, MIÐVIKUDAGUR 2. DESEMBER 1987
Ætlar Alþingi enn að
auka áfengisvandann
Bjórfrumvarp og minnkuð framlög til f orvarna
eftír Tómas
Helgason
I umræðum um heilsuvernd af
ýmsu tagi, þar með taldar áfengis-
og tóbaksvamir, eru lausnarorðin
gjaman fræðsla og upplýsingar. Því
miður sýnir reynslan, að illa gengur
að fræða og upplýsa marga þá sem
eiga að skapa fordæmi, setja lög
og úthluta fé úr sameiginlegum
sjóðum landsmanna. Sést þetta
gieggst af því, að enn á ný hafa
fjórir alþingismenn flutt frumvarp
um aukið framboð áfengis í formi
áfengs öls.
Þetta kemur ennfremur fram í
Ijárlagafrumvarpinu. Þar er ekki
gert ráð fyrir neinu rekstrarfé til
Afengisvamaráðs ríkisins umfram
laún starfsmanna, en hins vegar
nýrri Qárveitingu til greiðslu bygg-
ingarkostnaðar meðferðarstofnun-
ar einkaaðila. Fjármálaráðherra er
þar ef til vill að sýna í verki annars
vegar vantrú á áhrif fræðslu um
áfengi og áfengisvamir, en hins
vegar ótta við aukinn vanda af völd-
um áfengisneyslu. Dæmin sýna að
vísu, að slík fræðsla hefur hvorki
nýst þessum fjórum þingmönnum
til þess að sjá að sér og hætta við
bjórfrumvarpið, né öðrum sem enn
styðja það. Sem betur fer hygg ég
að fjármálaráðherra vanmeti gildi
upplýsinga fyrir þorra alþingis-
manna og vona því, að þeir beri
gæfu til að koma í veg fyrir þá vá,
sem fylgir aukinni áfengisneyslu,
og felli bjórfrumvarpið, en veiti
stórauknu fé til Afengisvamaráðs
til öflugrar fræðslu.
' Engum blandast hugur um að
áfengisvandamálið er ærið hér á
landi og ekki á bætandi. Það er hér
mjög sýnilegt vegna þess hvemig
drykkjuvenjum er háttað. Erlendis,
þar sem heildameyslan er meiri, en
neysluvenjumar öðm vísi, er þessi
vandi oft ekki eins augljós öllum
almenningi, þó að drykkjusýki og
misnotkun áfengis sé síst minni þar
en hér. Hins vegar em ýmsir fylgi-
kvillar drykkjusýki og drykkju
miklu algengari erlendis en hér.
Víðast annars staðar, þar sem heild-
ameysla áfengis er meiri en hér á
landi, er meðalævin mun styttri.
Áfengismálastefna
Mestan hluta þessarar aldar hef-
ur ríkt mjög skýr áfengismáiastefna
hér á landi. Markmiðið hefur verið
að halda heildameyslu í lágmarki,
koma í veg fyrir misnotkun og að-
stoða þá sem hafa orðið misnotkun
að bráð. Til þess að ná þessu mark-
miði var komið á áfengisbanni og
eftir að það var brotið á bak aftur
tók við áfengiseinkasala með fáum
og lítt áberandi útsölustöðum og
mjög takmörkuðum vínveitinga-
leyfum.
í orði kveðnu hygg ég að flestir
séu sammála um markmiðin. En svo
mjög greinir á um leiðir, að ekki
verður hjá.því komist að draga í
efa hvort samstaða sé um markmið-
in, nema að ætla sumum ótrúlega
fákænsku um áfengismál annars
vegar og markaðsfræði hins vegar.
Frá því að spánskir kaupahéðnar
brutu bannið á bak aftur árið 1922
hafa aðrir, sumir e.t.v. af sömu
hvötum og spánskir, haldið áfram
að hola steininn með þeim árangri,
að áfengisneysla hefúr vaxið jafnt
og þétt í 65 ár. Greinilegt er að
sumum þykir ekki nóg að gert og
flytja því nú frumvarp um breytingu
á ájfengislögum svo að unnt verði
að framleiða og flytja inn áfengt öl.
Bjórinn eykur
heildarneysluna
Til þess ajð auka sölu á vöru er
itiíC.áíSiMÉt-t.ii’-'&.-iitíi- C k$-&&&!
reynt að auglýsa hana, bjóða hana
fram sem víðast, á mismunandi
verði og í sem margvíslegustu
formi. Með nýjum tegundum er
stöðugt aukin eftirspum og leitað
á ný mið til að finná fleiri neytend-
ur þannig að salan aukist og ágóði
seljanda og framleiðanda verði
meiri. Hvers kyns reglur og tak-
markanir verka í gagnstæða átt.
Afengi, tóbak og önnur ávana- og
vímuefni lúta þessum sömu lögmál-
um. Því er bannað að auglýsa þessi
efni og aðeins leyft að selja áfengi
og tókbak á háu verði fyrir milli-
göngu einkasölu ríkisins. Sala á
öðrum ávana- og vímuefnum er
bönnuð. Framleiðendur áfengis og
tóbaks og umboðsmenn þeirra hafa
samt ýmis ráð til að koma vöru sinni
á framfæri og hagnast drjúgum.
Eina tegund áfengis, sem ffarn-
leiðendur og seljendur hagnast hvað
mest á, er þó ekki leyft að selja hér
á landi, nefnilega áfengt öl. Hafa
ýmsir séð ofsjónum yfir þeim hagn-
aði sem þeir fara á mis við af
þessum sökum. Því hafa verið gerð-
ar ítrekaðar tilraunir til að bijóta
á bak aftur það ákvæði áfengis-
laga, að leyfa ekki innflutning og
sölu öls sem inniheldur meira en
2,25% af vínanda að rúmmáli. Á
Alþingi hafa hvað eftir annað verið
flutt frumvörp til að fá þessu laga-
ákvæði breytt. En ýmissa annarra
leiða hefur einnig verið leitað til
að grafa undan þessu lagaákvæði.
Má þar telja leyfí handa farmönnum
til að flytja inn tollfrjálst nokkurt
magn írí áfengu öli, leyfí til inn-
flutnings og sölu á bruggefnum,
óleyfílega sölu bjórlíkis um tíma og
síðast en ekki síst að ferðamenn fá
óátalið að flytja inn tollfrjálst 6 lítra
af útlendum bjór og 8 lítra af inn-
lendum.
Það er kannski engin tilviljun að
það var fyrir harðfylgi iðnrekanda,
sem nú er farinn að framleiða gos-
drykki og dósir fyrir drykkjarvörur,
að fárið var að leyfa ferðamönnum
að flytja inn áfengan bjór. Einn til-
gangur flutningsmanna bjórfrum-
varpsins nú er „að efla þann hluta
íslensks iðnaðar sem annast fram-
leiðslu á öli og gosdrykkjum".
Flutningsmenn frumvarpsins nota
nú þessar undanþágur, sem sumar
eru lögbrot, til þess að réttlæta
frumvarpsflutninginn.
Annar tilgangur flutningsmanna
bjórfrumvarpsins er að afla ríkisjóði
tekna. Augljóst er að það verður
ekki gert nema með aukinni heildar-
neyslu áfengis. Flutningsmenn
reyna þó að gera lítið úr þessu með
því að segja „að til þess geti komið
að heildaráfengisneysla á hvem
íbúa aukist eitthvað við tilkomu
áfengs öls“. Þó að þeir tali um verð-
stýringu kemur hvergi fram að
ætlunin sé að áfengt öl verði verð-
lagt öðru vísi en annað áfengi, því
að enn einn tilgangur flutnings-
manna er að _ reyna að breyta
drykkjusiðum íslendinga. Tekju-
aukning ríkissjóðs verður því engin
nema með aukinni heildameyslu.
Fyrrverandi forsætisráðherra lét af
raunsæi sínu reikna út í ársbyrjun
1985 hver yrði tekjuauki ríkissjóðs
af áfengu öli. Þjóðhagsstofnun taldi
þá „ekki ógætilegt" að áætla hann
600—800 millj. króna, sem þýddi
aukning á heildameyslu hreins
vínanda um 1,2—1,6 lítra á mann,
15 ára og eldri, á ári. Þar með
mundi heildameysla á mann hér á
landi verða meiri en í Noregi.
Drykkjusiðum verður ekki breytt
í einni svipan með því að bæta við
nýrri tegund og síst í landi þar sem
ölvunin er metin meira en áfengið
sjálft, eins og fram hefur komið í
rannsóknum hér á landi. Ef breyta
á drykkjusiðum verður að breyta
þessu viðhorfí, en ekki bæta við
fleiri áfengistegundum.
Nýjungagimi okkar íslendinga
er með ólíkindum. Nýjungamar
breiðast hér út með hraða skæðustu
farsótta og ónæmi gagnvart þeim
er jafnlítið og gagnvart farsóttum
á einangruðum eyjum. Nærtæk
dæmi em myndbandavæðing, fjöldi
farsíma, hlustun á nýjar útvarps-
stöðvar eða gláp á nýjar sjónvarps-
stöðvar og aðsókn í nýja verslunar-
miðstöð. Af þessum sökum m.a. er
ég hræddur um að bmgðist verði
við bjómum með svipuðum hætti
og aukning á heildameyslu áfengis
verði miklu meiri en Þjóðhagsstofn-
un gerði ráð fyrir. Hugsanlega má
því gera ráð fyrir að heildaráfengis-
neysla íslendinga nálgist frekar það
sem gerist hjá öðmm Norður-
landabúum en Norðmönnum, þó að
hún nái vonandi ekki Grænlending-
um.
Aukin heildarneysla
— aukinn vandi
Vandi okkar íslendinga af áfeng-
isneyslu er ærinn og ekki á bætandi.
Það hefur verið jnargsýnt fram á
að þessi vandi eykst með aukinni
heildameyslu einstaklinga og þjóða.
Líklega er engin ein aðgerð meira
virði til að bæta heilsufar þjóða nú,
en draga úr áfengisneyslu þeirra.
Því hefur- Alþjóðaheilbrigðisstofn-
unin lagt til við aðildarþjóðir sínar
að þær dragi úr heildameyslu
áfengis um Qórðung fyrir næstu
aldamót. Eins og áður var vikið að
er áfengisvandi íslendinga mjög
sýnilegu, annars vegai- vegna mik-
illar ölvunartíðni og hins vegar
vegna þess að hér er meira framboð
á meðferð vegna misnotkunar
áfengis en nokkurs staðar annars
staðar. En það er ekkert sem bend-
ir tii þess að drykkjusýki sé algeng-
ari hér á landi en annars staðar.
Faraldsfræðilegar rannsóknir
benda frekar til hins gagnstæða.
íslenskir drykkjusjúklingar em
heldur ekki eins mikið veikir og
hafa ekki orðið fyrir eins mikilli
andlegri og líkamlegri skerðingu
og drykkjusjúklingar hjá öðmm
þjóðum sem drekka meira en við.
Vegna mikillar ölvunartíðni
kvarta íslenskir neytendur oftar um
timburmenn en aðrir Norður-
landabúar. Hætt er við að mörgum
yrði freistingin til sjálfslækningar
af þeim meiri ef bjór væri tiltækur
og mundi það þá greikka leiðina til
drykkjusýki. Þeir sem nú drekk,a
mikið mundu drekka enn meira ef
bjórinn væri tiltækur, auk nýrra
neytenda sem kæmust á bragðið
þá leiðina. Rétt er að minna enn
Tómas Helgason
„Það er mikið áhyggju-
efni að á Alþingi Islend-
inga skuli sitja menn
sem hvorki vilja sinna
viðvörunum Alþjóða-
heilbrigðisstofnunar-
innar né íslenskra
lækna um þá hættu,
sem fylgir áfengis-
neyslu, né heldur
hvatningu sömu aðila
um að gera ráðstafanir
til að draga úr neysl-
unni. Þessi staðreynd
sýnir betur en nokkuð
annað hversu mikil
nauðsyn er á að efla
starfsemi Afengis-
varnaráðs.“'
einu sinni á, að þeim sem drekka
bjór er jafnhætt við drykkjusýki og
þeim sem drekka áfengi í öðru
formi. Það gæti því miður orðið
rétt sem frumvarpsmenn halda nú
ranglega fram, að drykkjusýki hér
á landi sé með því algengasta sem
er í veröldinni, ef bjórinn bættist
við annað áfengi sem nú er fáan-
legt.
Lögbrotum linni
í umræðum á Alþingi hafa flutn-
ingsmenn frumvarpsins talað um
það eins og um væri að ræða rétt-
lætismál. Þá hafa þeir vitnað til
þess, að farmenn og ferðamenn
hafa óátalið fengið að flytja inn
áfengt öl í stað einhvers hluta þess
tollfijálsa áfengis sem þeir ella
ÁFENGISNEYSLA Á NORÐURLÖNDUM 1985
Danm. Finnl. Færeyj. Graenl. ísland Noregur Svíþjóð
LAND
hefðu mátt flytja inn. Að margra
áliti er þetta lögbrot og væri því
nær að taka fyrir það en lögleiða.
Ekki er hægt annað en að vera
sammála því sem einn flutnings-
manna sagði í umræðum á þingi,
að auðvitað verði' að taka fyrir
þennan innflutning ef ekki sé leyfð
framleiðsla og sala áfengs öls. Von-
andi að það verði gert sem fyrst.
Er þá náð einum tilgangi flutnings-
manna, samræmingu, þannig að
sumum líðist ekki að bijóta lög
óátalið.
0
Afengisvarnir
þarf að auka
Það er mikið áhyggjuefni að á
Alþingi Islendinga skuli sitja menn
sem hvorki vilja sinna viðvörunum
Alþjóðaheilbrigðisstofnunarinnar
né íslenskra lækna um þá hættu,
sem fylgir áfengisneyslu, né heldur
hvatningu sömu aðiía um að gera
ráðstafanir til að draga úr neysl-
unni. Þessi staðreynd sýnir betur
en nokkuð annað hversu mikil nauð-
syn er á að efla starfsemi Áfengis-
vamaráðs.
Lögum samkvæmt fer Áfengis-
vamaráð með yfirstjóm allra
áfengisvama í landinu. Það skal
stuðla að bindindissemi, vinna gegn
neyslu áfengra drykkja og reyna í
samráði við ríkisstjóm, áfengis-
vamamefndir og bindindissamtök
að afstýra skaðlegum áhrifum
áfengisneyslu. Það skal fylgjast
sem best með áfengis- og bindindis-
málum og veita hlutlausar upplýs-
ingar um þau til blaða og annarra
aðila.
Áfengisvamaráði eru ætluð um-
fangsmikil og veigamikil störf, sem
em kostnaðarsöm og kreíjast góðra
starfskrafta. Því miður hafa fjár-
veitingar til ráðsins jafnan verið
mjög skomar við nögl, svo að getan
til að fullnægja því, sem lög ætlast
til, hefur ekki verið nóg, þrátt fyrir
góðan vilja. Þó tekur steininn úr
nú, þegar ekki er ætlað neitt fé til
áfengisvama umfram umsamin
laun 4 starfsmanna. Ekki er hægt
að líta á þessa tillögu í fjárlaga-
frumvarpi öðru vísi en sem algjört
skilningsleysi á hlutverki ráðsins
og nauðsyn starfa þess að áfengis-
vömum og fræðslu um áfengismál.
Að vísu er í athugasemdum við §ár-
lagalið dómsmálaráðuneytisins,
sem varðar áfengis- og fíkniefna-
mál, rætt um sérstakan tekjustofn
af aðgöngumiðum vínveitingahúsa,
sem renna skuli til fyrirbyggjandi
aðgerða gegn áfengis- og fíkniefna-
notkun, og nauðsyn að endurmeta
tilhögun þess starfs sem nú er kost-
að af, þessum lið. Heildarupphæð
þessa fjáralagaliðar er nokkum
veginn sú sama og kostnaðar vegna
launa starfsmanna Áfengisvama-
ráðs, eða tæplega 2 millj. króna,
svo að ekki er sýnilegt að þama
sé nein úrbót fyrir áfengisvamir.
Vonandi bætir íjárveitinganefnd
úr þessum galla fjárlagafrumvarps-
ins og veitir Áfengisvamaráði að
minnsta kosti jafnháar upphæðir til
áfengisvama og fjármálaráðherra
ætlar að veita einkasamtökum til
að greiða byggingarkostnað vegna
sjúkrahúss fyrir misnotendur
áfengis.
Heilbrigði árið 2000
Það Alþingi sem nú situr hefur
einstakt tækifæri til að stuðla að
markmiði Alþjóðaheilbrigðisstofn-
unarinnar „Heilbrigði fyrir alla árið
2000“, án þess að kosta miklu til.
Að óreyndu verður ekki öðm trúað
en að alþingismenn muni nota þetta
tækifæri, því að þeir eru, eins og
fólk flest, velviljaðir og skynsamir.
Þetta tækifæri felst í því að fella
eða vísa frá frumvarpi um breyt-
ingu á áfengislögum, sem ætlað er
að heimila framleiðslu og sölu á
áfengu öli, og með því að veita
amk. 15 millj. króna til starfsemi
Áfengisvamaráðs. Noti alþingis-
menn þetta tækifæri nú verður eftir
þeim munað fyrir raunverulegt
heilsuvemdarstarf.
Höfundur er dr. med., prófessor
í geðlæknisfræði við Háskóla ís-
lands og forstöðulæknir geðdeild-
ar Landspít&l&ns.