Morgunblaðið - 22.03.1988, Blaðsíða 56

56
í^iSÍC)R^tÍ(lTÍéLAÍÐIÐ^ ÞláÐJUDAGÚR(22;'MARZ' 1988
FRAMBURÐUR
ERLENDRA HEITA
eftirPéturJ.
Thorsteinsson
Líklega má segja, að „réttur"
framburður erlends heitis sé sá
framburður sem notaður er í heima-
landi orðsins. En enginn getur
kunnað framburðarreglur allra
tungumála. Og jafnvel þó að maður
viti úr hvaða tungumáli eitthvert
heiti er komið, og kunni framburð-
arreglur þess máls, er ekki hægt
að vita örugglega um framburðinn,
því að hjá sömu þjóð geta einstök
heiti haft mismunandi framburð.
Tungumál Ameríkuþjóða og flest
tungumál ( Evrópu og víðar í heim-
inum hafa latneska letrið. Eins og
flestar aðrar leturgerðir er það staf-
rófsletur. En latneska stafrófíð er
ekki eins hjá öllum þessum þjóðum.
Ýms tungumálanna hafa einstaka
bókstafi sem hin hafa ekki. Auk
þess getur framburður sama latn-
eska bókstafsins verið mismunandi
hjá honum ýmsu þjóðum sem þetta
letur nota.
í heiminum eru margar leturteg-
undir aðrar en latneska letrið. í
sumum löndum Austur-Evrópu er
notað kyrilliska letrið, — fyrst og
fremst víðast hvar í Sovétríkjunum,
en einnig í Búlgaríu og sumum
fylkjum Júgóslavíu. í Grikklandi er
gríska letrið. í Arabaheiminum er
arabaletrið og í Asíu eru margar
tegundir leturs, t.d. hebreska letrið,
kóreanska letrið, tælenska letrið og
mismunandi letur hinna ýmsu
tungumála Indlands. Kínveijar og
Japanir hafa ekki stafrófsletur,
heldur myndletur.
Lestur orða er fyrst og fremst
fólginn í framburði á þeim hljóðum
sem bókstafimir tákna (nema þegar
um myndletur er að ræða), en einn-
ig í áherslum á einstök atkvæði,
þegar um er að ræða fjölatkvæða-
eða tveggja atkvæða orð. Ýms vafa-
mál geta risið, þegar lesa á erlend
heiti. Ég miða hér við íslenskar
aðstæður, en samskonar lestrar-
vandamál em á ferðinni í öllum
löndum.
MINOLTA
NETTAR, UTLAR
OG LÉTTAR
UÓSRITUNARVÉLAR
- og þær gera altt sem gera þarf
á minni skrifstofum
D-10
Lítil, einföld og því traust. Fyrirtak á skrifboröiö!
Verð kr. 25.025.- stgr.
D-100
Japönsk snilldarhönnun, þýsk ending og
nákvæmni.
Verö frá kr. 37.300.- stgr.
MINOLTA EP 50
5 lita prentun ef vill, innsetning einstakra arka,
innbyggöur arkabakki til aö spara pláss;
hágæðaprentun og hagkvæmni í rekstri.
Verö kr. 53.300.- stgr.
Það sem ég vildi ræða hér fyrst
og fremst í dag, em áherslumar.
En áður ætla ég að minnast á nokk-
ur önnur atriði.
Ég nefndi tungumál sem ekki
hafa latneskt letur. Þegar um nöfn
eða heiti í slíkum málum er að
ræða, — hvaðan kemur þá sú staf-
setning sem lesarar hafa fyrir fram-
an sig í útvarps- eða sjónvarpssal?
Því er til að svara, að í langflestum
tilvikum er þessi stafsetning komin
úr ensku eða byggð á enskri staf-
setningu. Til þessa liggja ýmsar
ástæður: Heimsveldi Breta hefir
staðið víða fótum og ekki síst með-
al þjóða sem nota annað letur en
hið latneska; enska er útbreiddasta
tungumál veraldar; stærstu dagblöð
heimsins hafa verið á ensku og
helstu alþjóðlegu fréttastofumar
nota ensku. Og fleira mætti telja.
Það hefir því fyrst og fremst komið
í hlut Engilsaxa að finna latneska
stafsetningu á nöfn og heiti hjá
þjóðum sem nota ekki latneska letr-
ið. Hér verð ég þó að nefna nýlega.
breytingu sem orðið hefir að því er
snertir kínversku. Kínveijum líkaði
ekki hvemig tungumál þeirra var
umritað á vesturlandamál, þ.e. yfir-
leitt eftir hinni svo nefndu Wade-
Giles reglu, og bjuggu til nýjar
umritunarreglur, hið s.n. Pinyin-
kerfi (er miðast við mandarín-
kínversku). Kínverska stjómin til-
kynnti á sínum tíma að frá 1. jan-
úar 1979 yrði þetta nýja kerfi notað
við útgáfur á erlendum málum í
Kína, og síðan hafa Sameinuðu
þjóðimar, öll stærstu dagblöð
heims, vísindastofnanir, fréttastof-
ur og fleiri tekið upp þetta umritun-
arkerfi. í stað Peking og Mao Tse
Tung er nú ritað Beijing og Mao
Zedong, svo að dæmi séu nefnd.
Það veldur nokkrum erfiðleikum,
að sumir latneskir bókstafir hafa
samkvæmt Pinyin-kerfínu allt ann-
an framburð en sömu stafir í ensku.
Til dæmis er bókstafurinn q borinn
fram eins og tsj, þ.e. ch í ensku,
bókstafurinn x eins og sh í ensku
og c eins og ts.
Ef við lítum á hljóðframburð (og
sleppum í bili áherslunum) er aðal-
lega tvennt sem er áberandi, þegar
maður hlustar á erlend heiti í
íslensku útvarpi eða sjónvarpi, þ.e.
meðferð j-bókstafsins, sem mjög oft
er lesinn sem íslenskt j, en ætti að
hljóða eins og dsj, þareð um enska
stafsetningu er að ræða, og fram-
burður á bókstafnum o, sem alltof
oft er ranglega borinn fram sem
langt hljóð (ó). (Einnig má nefna,
að bókstafurinn z í erlendum nöfn-
um með enskri stafsetningu er oft-
ast borinn fram í útvarpi og sjón-
varpi sem ts, eins og í þýsku, en
ekki eins og raddað s eins og í
ensku).
Varðandi j-framburðinn ætla ég
að nefna nokkur heiti frá fjarlægum
slóðum, sem oft eru ranglesin í út-
varpi og sjónvarpi: Punjap ætti að
lesa Pundsjab, Taj Mahal ætti að
lesa Tadsj Mahal, Jaipur ætti að
lesa Dsjaipur, Fiji ætti að lesa
Fidsji, Mujahedin ætti að lesa Mud-
sjahedin, Azerbaijan ætti að lesa
-bajdsjan o.s.frv.
Að því er snertir bókstafinn o
má t.d. nefna, að langt o (ó) er
ekki til í rússnesku. Rangt er að
segja t.d. nóvósti, Dóbrynin eða
Pjótr, og framburðurinn -óv og -óva
í endingum er ekki réttur. Stundum
er o í rússnesku borið fram næstum
eins og a, en ástæðulaust er að
fara nánar út í þá sálma. Ég nefndi
áðan hinar nýju umritunarreglur
varðandi kínversku. í útskýringum
á þessum Pinyin-framburði kemur
skýrt fram, að o er þar aldrei borið
fram sem langt hljóð (ó). En auk
þess heyrir maður oft í framburði
á heitum úr tungumálum sem hafa
latneskt letur, að o er að ástæðu-
lausu borið fram sem langt hljóð,
t.d. í heitum úr latnesku málunum.
Ég kem nú að áherslunum.
Þegar umær að ræða fjölatkvæða
heiti, hafa líklega öll eða flest
tungumál áherslu á einhveiju at-
kvæði orðsins, ýmist fremst, aftast
eða inni í miðju orði. En að sjálf-
sögðu er hægt að bera fram orð
án þess að leggja áherslu á eitt-
hvert sérstakt atkvæði þess.
Pétur J. Thorsteinsson
Grein þessi er í megin-
atriðum erindi sem Pét-
ur J. Thorsteinsson
flutti á fundi í Rótarý-
klúbbi Reykjavíkur 19.
janúar sl. og fjallaði um
lestur erlendra heita i
útvarpi og sjónvarpi.
Á íslandi virðast furðu margir
telja, að í erlendum heitum eigi
áhersla helst aldrei að vera á fyrsta
atkvæði orðanna. Þegar menn bera
fram erlend fjölatkvæða heiti leggja
þeir áherslu á atkvæði aftarlega í
orðinu, oftast nær á næstaftasta
atkvæðið. Og í tvíatkvæða heitum
leggja margir áhersluna á síðara
atkvæðið. Híð fyrra er þó meira
áberandi, einkum það að leggja
áherslu á næstsíðasta atkvæðið.
Oft er þetta rétt, en ótrúlega oft
er þetta ekki í samræmi við fram-
burð í heimalandi orðanna. Ég nefni
dæmi um þetta hér á eftir.
I íslensku hefir áherslan alltaf
verið á fyrsta atkvæði orða. Þegar
maður lýsir íslenskri tungu fyrir
útlendingum, segir maður oft frá
því, og stundum með nokkru stolti,
að í íslensku sé til málfræðiregla
sem hafi enga undantekningu, en
ÍTJÓRNUNAR
'21¥i reiii
MULTIPLAN FRAMHALD 28.3.
INNRITUNTIL
25.MAR
SIMI:
621066
GOTT VALD Á MULTIPLAN GERIR
VALKOSTIAUGLJÓSA
- í TÖLUM, MÁLI OG MYNDUM.
Multiplan töflureiknirinn hefurmjög öflugar skipanir og
aðgerðir sem lítið eru notaðar hversdagslega, en
opna oft leið til hagkvæmari og öflugri vinnslu.
CHART forritið sér um myndræna framsetningu talna úr Multiplan.
EFNI: Samsetning reiknilíkans á diski • Að láta forritið leita að lausn
(iteration) • Notkun innbyggðra falla • Notkun texta við uppbyggingu
formúla • Flutningur talna til CHART og myndræn framsetning gagna.
LEIÐBEINANDI: Björn Guðmundsson, kerfisfræðingur.
TÍMI OG STAÐUR: 28.-30. mars kl. 13.30—17.30 að Ánanaustum 15.
VR OG STARFSMENNTUNARSJÓÐUR BSRB STYRKJA FÉLAGSMENN SÍNA
TIL ÞÁTTTÖKU í ÞESSU NÁMSKEIÐI.
Stjórnunarfélag Islands
! Ananaustum 15 Sími: 6210 66