Morgunblaðið - 22.03.1988, Blaðsíða 57

MORGUNBLAÐIÐ, ÞRIÐJUDAGUR 22. MARZ 1988
57
slíkar undantekningarlausar mál-
fræðireglur eru sjaldgæfar í heimin-
um. Þetta er reglan um áhersluna
á fyrsta atkvæði sem ég nefndi
(raunar var manni kennt í skóla, að
í einu tilviki væri frá þessu brugð-
ið, þ.e. þegar sagt er: Ó ekkí).
En nú virðist það fara vaxandi í
íslensku, að áhersla sé höfð annar-
staðar en á fyrsta atkvæði. Þetta
á t.d. við um erlend tökuorð eins
og prósent í stað prósent, 5 mínút-
ur í stað 5 mínútur, píanó í stað
píanó og amen í stað amen. Og
um nokkur ættamöfn, t.d. Thorlac-
ius og Thorarensen í stað Thorlac-
ius og Thorarensen. Og um staða-
heiti: júgóslavía, Skandinavía í stað
Júgóslavía, Skandinavía, Suður-
Afríka í stað Suður-Afríka o.s.frv.
Þetta áherslufyrirbrigði virðist
vera að breiðast út. Nú heyrist oft
sagt t.d. sambærileg, óvinnandi,
kostnaðarsamur, skipa-eigandi,
háskólanemendur, efnahagsvandi,
illseljanlegur o.s.frv.
Frá útvarpi og sjónvarpi dynur í
eyrum okkar alla daga aragrúi er-
lendra heita, í fréttunum, í íþrótta-
tímum, í þáttum frá útlöndum, í
auglýsingum, við kynningu á hljóm-
list o.s.frv. með áherslum sem eru
okkur framandi. Er hugsanlegt að
þetta sé farið að sljóvga málvitund
okkar að því er snertir áherslur í
íslenskum orðum? Og ef svo er,
væri þá rétt að gera eitthvað til
úrbóta? Ég kem nánar að þessu á
eftir. Lítum á nokkur tungumál:
1. I finnsku er sama regla og í
íslensku varðandi framburðinn,
þ.e. áherslan er alltaf í byrjun
orðs, og það jafnt hjá Sænsk-
Finnum sem hjá öðrum Finnum.
Einkennilega fáir á íslandi virð-
ast vita þetta. í Finnlandi er
sagt Koivisto, Kekkonen, Síbel-
íus Rantanen, Juuranto, Zakari
o.s.frv. Það er utan Finnlands
sem maður heyrir framburðinn
Koivisto, Kekkonen, Síbelíus
Rantanen, Juuranto, Zakari
o.s.frv., til dæmis í Danmörku,
Noregi og Svíþjóð. Af hveiju
fylgjum við ekki finnstu áherslu-
reglunni í útvarpi og sjónvarpi?
2. í frönsku er áherslan á síðasta
atkvæði orða. Stundum heyrir
maður réttar franskar áherslur
í útvarpi og sjónvarpi. En ótrú-
lega oft er áherslan höfð á
næstsíðasta atkvæði, t.d. Bo-
vary eða Gervasóní (nafn sem
fyrir nokkrum árum var hér á
allra vörum og átti vafalaust að
bera fram Zhervasoní), og
stundum heyrist áhersla á þriðja
síðasta atkvæði t.d. Napóleon.
Með slíkum áherslum verða flest
frönsk nöfn illþekkjanleg, —
miklu fremur en ef áherslan er
lögð á byrjun orða. Ef menn
kunna ekki franskan framburð
og vilja endilega leggja áherslu
á eitthvert atkvæði í frönsku
fjölatkvæða nafni er miklu betra
að hafa áhersluna í bytjun orðs
en á næst síðasta atkvæði. En
að sjálfsögðu þarf ekki að leggja
áherslu á neitt sérstakt atkvæði.
3. Flestir sem erlend heiti lesa í
útvarpi eða sjónvarpi kunna
ensku að einhveiju leyti. En til-
hneigingin til að hafa áherslu í
engilsaxneskum nöfnum á næst
síðasta atkvæði, þegar hún á að
vera á fyrsta atkvæði, er allt of
rík. Til dæmis heyrir maður oft
Iowa borið fram Æóva í stað
Æóa, Calgary borið fram Kal-
gari í stað Kalgari, Anchorage
borið fram Ankóridsj í stað
Ankoridsj o.s.frv. Ef menn vita
ekki með vissu hvar áherslan á
að liggja og vilja endilega hafa
áherslu á einhveiju atkvæði, eru
alveg eins miklar llkur til að hún
eigi að liggja á fyrsta atkvæði
eins og á hinu næst síðasta.
Sama er líklega að segja um flest
tungumál.
4. Ef við snúum okkur að nokkrum
tungumálum, sem hafa ekki
latneskt letur, getum við t.d.
fyrst litið á grísku. Eftir því sem
ég veit best er þar engin regla
um áherslur í fjölatkvæða heit-
um. Fyrrverandi forseti Grikk-
lands hét Karamanlis (áhersla á
síðasta atkvæði). Höfuðborg
Kýpur á grískumælandi hluta
eyjarinnar heitir Nikosía
(áhersla á næst síðasta atkvæði)
en önnur borg á Kýpur heitir
Larnaca (áhersla á fyrsta at-
kvæði). Það er eins að því er
sneitir grísku og varðandi flest
önnur tungumál að fyrir þann
sem ekki veit með vissu um
áherslu í einhveiju grísku fjölat-
kvæða heiti er eðlilegast að hafa
ekkert áhersluatkvæði í orðinu.
Um rússnesku er hið sama að
segja og um flest önnur tungumál,
að þar er engin föst almenn regla
um áherslur í framburði og sjái
maður rússneskt fjölatkvæða heiti
er alveg eins líklegt að áherslan
eigi að vera á fyrsta atkvæðinu eins
og annarsstaðar I orðinu. Hér má
minnast á eitt atriði í rússneskum
framburði sem margir spyija um:
Af hveiju eru endingar á nöfnum
eins og Gorbatsjov og Khijústsjov
ýmist skrifaðar -jeff, -jev, -joff eða
-jov? Því er til að svara, að í fyrsta
lagi er stafsetningin -jev og -jov
nær réttum framburði en stafsetn-
ing sem hefir tvö f. í öðru lagi
hefir bókstafurinn e í kyrrillisku
letri tvennskonar framburð. Venju-
lega er hann borinn fram je (á ensku
ye), t.d. Ljenín, Ljermontov, Bijez-
hnev, en þegar tveir punktar eru
yfir þessum bókstaf (e) er hann
borinn fram sem jo (á ensku yo),
og er þð eingöngu í áhersluatkvæð-
um. Réttur framburður er Gorb-
atsjov og Khrústsjov. Ástæðan til
ruglingsins er m.a. það að í rússn-
esku lesmáli er oft sleppt tvípunkt-
inum yfir bókstafnum e þar sem
hann á að lesast sem jo. Önnur
dæmi um þetta fyrirbrigði eru t.d.
þau, að nöfn gömlu marskálkanna
Budenny og Eremenko eru réttilega
borin fram Budjonni og Jeijom-
jenko. Nafn borgarinnar Orel er
rétt borið fram Oijol og Potemkin
er borið fram Potjomkin. Til að
forðast misskilning er rétt að taka
fram, að í kyrillisku stafrófi er til
bókstafur sem er. alltaf borinn fram
eins og íslenskt e, en hann lítur
öðni vísi út.
I Sovétríkjunum eru sem kunn-
ugt er fjölda mörg önnur tungumál
en rússneskan. Meðal þeirra er t.d.
úkraínska, en í Ukraínu eru algeng
mannanöfn sem enda á o (eða ó),
t.d. Gromyko. Annað tungumál þar
er armeníska, en í Armeníu enda
mörg nöfn á an, og er þá áherslan
á enda nafnsins t.d. Mikoyan,
Khatsatúryan. Oft heyrast þessi
nöfn borin fram Mikoyan og Khats-
atúryan sem er rangt (framburður-
inn yrði eðlilegri, ef áhersla væri
lögð á fyrsa atkvæði). Stundum eru
nöfn í Sovétríkjunum borin fram
með mismunandi áherslum, þó að
þau séu skrifuð eins. Til dæmis
hefir einn af varautanríkisráðherr-
um Sovétríkjanna ættarnafnið
Kapitsa (áhersla á fyrsta atkvæði),
en annar þekktur maður í landinu
heitir Kapitsa (áhersla á næst-
síðasta atkvæði). Sjálfsagt er til
sama fyrirbrigði í öðrum tungumál-
um.
Þetta verður að nægja um ein-
stök tungumál. Ef tekin eru orð úr
ýmsum áttum, þar sem maður heyr-
ir í útvarpi og sjónvarpi áhersluna
oftast á næstsíðasta atkvæði í stað
fyrsta atkvæðis má t.d. nefna
Sarajevo, Sapporo, Canberra, Beet-
hoven. Hér í Reykjavík var eitt sinn
bandarískur sendiherra sem hét
Replogle að eftimafni. Fáir vildu
trúa því að áherslan lægi á fyrsta
atkvæði og lögðu áherslu á næst
síðasta atkvæði. Og danski sendi-
herrann Palludan var æði oft kall-
aður Pallúdan. Þegar lesin eru nöfn
á erlendum vöruheitum, sýnist alger
óþarfi að hafa alltaf áherslu aftan
til í orðunum, t.d. Gevalía, Corolla,
Samara. Sama má segja um heiti
eins og „vottar Jehóva“ og „Deleri-
um búbónis" sem oft heyrist. Og
líka má nefna skammstöfunina
Egilsstaðir:
Morgunblaðið/Bjöm Sveinsson
Húsfyllir var á ráðstefnunni um vímuefnamál sem haldin var í Valaskjálf á Egilsstöðum.
Morgunblaðið/Bjöm Sveinsson
Bubbi Morthens hélt tónleika
að ráðstefnunni lokinni.
Ráðstefna um vímuefnamál
Egilsstöðum.
UM 600 manns troðfylltu Hótel
Valaskjálf á ráðstefnu um
fíkniefnavandamál þriðjudag-
inn 15. mars. Ráðstefnan var
haldin á vegum félagsmálaráðs
Egilsstaðabæjar og undirbúin
af félagsmálafulltrúanum,
Guðgeiri Ingvarssyni, í sam-
vinnu við nemendur mennta-
skólans og Egilsstaðaskóla.
Mikil þátttaka var i umræðun-
um að framsöguerindum lokn-
um. Að ráðstefnunni lokinni
var Bubbi Morthens með tón-
leika.
Sigurður Ananíasson bæjarfull-
trúi setti ráðstefnuna og gat þess
í upphafi að ástæða þessarar ráð-
stefnu nú væri að á hátíðarfundi
bæjarstjómar Egilsstaða í tilefni
40 ára afmælis sveitarfélagsins
hefði verið samþykkt tillaga um
skipulegt forvamarstarf gegn
vímuefnum meðal ungmenna í
bænum. Hefði í vetur verið unnið
skipulega að þessu á vegum fé-
lagsmálaráðs í samvinnu við
skólanemendur á svæðinu. í því
skyni hefði kvikmyndin Ekki ég,
kannski þú verið sýnd í skólum á
svæðinu en hún fjallar um vímu-
efnaneyslu ungmenna. Einnig
hefði Arnar Jensen frá fíkniefna-
lögreglunni haldið fræðsluerindi
um þessi mál í skólum hér.
Stefán Þórarinsson læknir
benti á að raunhæfasta leiðin til
að draga úr vímuefnaneyslu
hverskonar væri að draga úr
framboði. Guðrún Svansdóttir
fjallaði um ástæður þess að ungl-
ingar lentu á þessari braut. Bubbi
Morthens fjallaði um reynslu sína
af vímuefnum hverskonar. Taldi
hann að ekki væri minna um eitur-
lyf á Austurlandi en annars staðar
á landinu og full ástæða til að
vera á verði hér sem annars stað-
ar.
Jean Marsk menntaskólakenn-
ari frá Sviss lýsti ástandi þessara
mála þar I landi og benti á að
eiturlyfjavandamálið gæti komið
upp í öllum fjölskyldum og því
væri forvamarstarf mikilvægt.
Að loknum framsöguerindum
var mjög lífleg umræða um vímu-
efnanotkun og þátt áfengis í að
leiða ungt fólk út í eiturlyfjanotk-
un. Greinilegt var á unglingunum
eftir ráðstefnuna að þessi umræða
snart þá og að ráðstefnan var
gagnleg.
- Bjöm
AKOGES úr Vestmannaeyjum, en
hana heyrði ég nýlega boma fram
AKÓGES í útvarpi. Að lokum ætla
ég að nefna höfuðborg Suður-
Kóreu. Ekki er von, að margir viti
að nafn hennar er hvorki borið fram
Se-úl né Se-úl í heimalandinu, held-
ur Sól.
Hér má bæta því við, að engin
ástæða er til að ætla, að lesarar í
útvarpi eða sjónvarpi í nágranna-
löndunum, t.d. í Bretlandi eða
Bandaríkjunum, séu til fyrirmyndar
að því er snertir áherslur í erlendum
heitum, einkum heitum úr fjarlæg-
um tungumálum. Þar virðist vera
sama tilhneigingin til að hafa
áherslu á næstsíðasta atkvæði í
tíma og ótíma.
Útvarp og sjónvarp eru áhrifa-
miklir fjölmiðlar. Ég varpaði fram
þeirri spumingu áðan, hvort verið
gæti að lestur erlendra heita I þess-
um fjölmiðlum væri farinn að
sljóvga málvitund okkar, að því er
snertir áherslur í íslenskum orðum.
Um það skal ég ekki dæma, en
hinsvegar sýnist vera ljóst að vem-
legur hluti af þeim erlendu heitum,
sem lesin em í útvarpi og sjón-
varpi, er lesinn með áherslu aftar-
lega I orðunum, þar sem hún á að
vera fremst (miðað við heimkynni
orðann). Þetta er að sjálfsegðu
óþarfi. Hvemig væri að hafa reglu
sem væri eitthvað á þessa leið:
Þegar lesari veit ekki með vissu,
hvar leggja skal áherslu í erlendu
heiti, mannsnafni eða staðamafni,
sleppir hann áherslunni eða m.ö.o.
les öll atkvæði orðisns með sömu
áherslu?
Höfundur er fyrrverandi sendi-
herra.
Creda
tauþurrkarar
Compact R. kr. 18.497,- stgr.
Reversair kr. 25.418,- stgr.
Sensair kr. 34.122,- stgr.
Viðja, Kópavogi, s. 44444
Rafbúðin, Hafnaríirði, s. 53020
Stapafell, Keflavík, s. 12300
Vörumarkaðurinn, Kringlunni,
s. 685440
Grímurog Ami, Húsavík, s. 41600
Rafsel, Selfossi, s. 1439
Sjónver, Vestmannaeyjum, s. 2570
Rafland, Akureyri, s. 25010
Blómsturvellir, Hellisandi,
s. 66655
Guðni Hallgrímsson, Grundarfirði,
s. 86722
Póllinn, ísafirði, s. 3792
Kaupfélag Húnvetninga,
Blönduósi, s. 4200
Creda-omboðið,
Raftækjaverslnn íslands,
Reykjarík, sími 68-86-60.