Morgunblaðið - 25.05.1989, Page 40

40
MORGUNBLAÐIÐ FIMMTUDAGUR 25. MAÍ 1989
Áríðandi að fólk geti gert
greinarmun á, hvað er
íslenska og hvað enska
Það var sagt um Pétur mikla Rússa-
keisara að hann hafi: „opnað gluggann
til vesturs" eða með öðrum orðum
opnað vestrænum menningarstraum-
um leið til Rússlands. Erfitt er að full-
yrða neitt um það hver opnaði glugga
Islendinga til vesturs en hitt dylst
ekki nokkrum manni að sá gluggi er
galopinn og ef marka má skrif manna
þá eru þeir til sem helst vildu halla
honum aðeins aftur ef það mætti verða
til þess að varðveita betur íslenska
menningu sem sumir telja að sé nú í
hættu vegna yfirþyrmandi engilsaxne-
skra áhrifa.
Við íslendingar eru lítil eyþjóð og
þess vegna verðum við að sækja
mikið til útlanda ef við viljum fylgjast
með hinni öru framþróun sem stöðugt
heldur áfram í þekkingu og vísindum.
Gerum við þetta ekki myndum við drag-
ast aftur úr á margan hátt og lífskjör
okkar versna mikið í ýmsu tilliti. Við
tölum tungumál sem mjög fáir skilja
nema þær rösklega 250 þúsund mann-
eskjur sem hér búa. Þess vegna er tungu-
málakunnátta okkur íslendingum afskap-
lega mikilvæg. Við lærum erlend tungu-
mál m.a. til þess að geta tileinkað okkur
þá þekkingu sem fyrir hendi er hjá millj-
ónaþjóðfélögum. Einu sinni vorum við
ánauðugir nýlendubúar hjá Dönum og
þáðum af þeirra náðarborði allmikið af
þeirri þekkingu sem hingað barst. Okkar
bestu menn þá sáu hve við vorum aftar-
lega á merinni í þessum efnum og sveið
það. Þeir höfðu sjálfir menntun, þekkingu
og aðstöðu til þess að fylgjast með því
sem var að gerast utan Danmerkur og
reyndu að bæta eftir föngum úr þekking-
arskortinum sem var viðloðandi hér á
landi á þeim tíma.
Eftir að við íslendingar tókum ráðin í
eigin hendur þá höfum við lagt mikið
kapp á að kenna okkar fólki erlend mál,
sérstaklega ensku og dönsku. Á sama
hátt og danskan var okkur verðmæt og
nauðsynleg er enskan nú þýðingarmikill
tengiliður við framþróun í heiminum.
Sennilega hefur enskan aldrei verið þýð-
ingarmeiri en einmitt núna. Eftir að tölvu-
byltingin varð að veruleika þá er það
mörgum sem við slíkt vinna hrein nauð-
syn að kunna ensku. Og nú er ekki bara
um að ræða að skilja meiningu eða geta
gert sig skiljanlegan. Nú verða menn að
vera vel að sér í enskri stafsetningu til
þess að geta notað ýmis forrit og hug-
búnað sem okkur stendur til boða að utan.
En er tungumálakennslu og þá sérlega
enskukennslu í dag þannig háttað að hún
fullnægi þeim kröfum sem gera verður
til hennar. Sumir telja það álitamál.
Langa lengi fór tungumálakennsla þann-
ig fram hér á landi að menn voru látnir
gera stíla, læra málfræði utan að og
þýða úr hinu erlenda máli á íslensku.
Ifyrir alllöngu tók hins vegar sú hugmynd
að ryðja sér til rúms að erlend tungumál
ætti að kenna á svipaðan hátt og börn
læra móðurmál sitt. Láta aldrei annað
tungumál koma við sögu en það sem
verið er að kenna. Allar orðabækur skulu
samkvæmt þessari hugmyndafræði vera
einsmálsorðabækur á viðkomandi máli
og ekki skal fást við stílagerð eða þýðing-
ar. Venjulega líður langur tími frá því
að hugmynd er sett fram um breytta
kennsluhætti og þar til hugmyndin er
komin inn á kennsluskrá. Þannig var það
með þessar nýjungar í tungumálakennslu
sem þarna voru boðaðar. Sumir tóku
þessari breytingu fagnandi og hófu strax
að kenna samkvæmt henni, aðrir voru
hikandi við að fella niður kennslu í mál-
fræði, stílum og þýðingum sem svo lengi
hafði viðgengist hér á landi. Þetta hefur
leitt til töluvert mismunandi kennslu í
tungumálum um árabil.
Jón Skaptason enskukennari við
Menntaskólann í Hamrahlíð hélt fyrir
allnokkru fyrirlestur í Félagi enskukenn-
ara þar sem hann fjallaði m.a. um notkun
orðabóka við enskukennslu. I samtali sem
blaðamaður átti við hann sagði hann að
hann teldi sjálfur að það væri ekki rétt
að móðurmálið skemmdi fyrir tungumála-
námi. Ef farið væri öfganna á milli þá
væri annars vegar sú skoðun uppi að
kennslan eigi að fara fram í tómarúmi
og móðurmálið megi þar hvergi nærri
koma og svo hins vegar að ekkert gildi
nema stílar, málfræði og þýðingar. Jón
kvaðst telja að einhvern milliveg þyrfti
þama að fara ef vel ætti að takast. Það
væri ljóst mál að þegar kennari væri
búinn að kenna eitt tiltekið atriði í lang-
an tíma á ensku en margir virtust ekkert
skilja þá væri freistandi að halla sér að
gömlu aðferðunum. Jón tók sem dæmi
enska orðið subject. Þetta kvaðst hann
stundum hafa reynt að útskýra á ensku
með mörgum orðum. „Á móti manni stara
60 augu sem ekkert botna í hvað verið
er að fara,“ segir Jón. „Svo segir maður:
„Þetta er frumlag" þá vakna allir til
lífsins. Frumlag þekkja allir.“ Jón gat
þess að í þessari beinu kennslu hafi þýð-
ingar horfið á prófum og í staðinn hafi
komið krossapróf eða próf þar sem nem-
endur fylla inní eyður, t.d. rétta mynd
af orði. „í slíkum prófum geta nemendur
fengið góðar einkunnir án þess að kunna
neitt að gagni í ensku, ef heppnin er með
þeim,“ sagði Jón. „Gömlu prófin voru
hins vegar miklu betri mælikvarði á kunn-
áttu manna. Sumir telja að ritgerðir á
ensku geri sama gagn, en það er ekki
alltaf svo. I ritgerðum kemur oft fyrir
að nemendur tala þvert um hug sér af
því þeir ráða ekki við að setja fram skoð-
un sína á ensku. Þeir einfaldlega halda
því fram sem þeir treysta sér til ensku-
kunnáttunar vegna. Ritgerðir eru þess
vegna ekki einhlítur mælikvarði á ensku-
kunnáttu manna.“
„Þessi tómarúmskennsla byggir eins
og fyrr sagði á þeirri hugmyndafræði að
fullorðnir skuli læra framandi tungumál
á sama hátt og böm læra móðurmálið.
Samkvæmt þessari kenningu er talið
óheppilegt að nota aðrar orðabækur við
kennsluna en einsmálsorðabækur á við-
komandi tungumáli. „Gallinn við slíkt
fyrirkomulag er hins vegar sá að nemend-
ur á fyrstu stigum náms geta lítið sem
ekkert nýtt sér þær bækur,“ sagði Jón.
Sem dæmi um hve einstrengisleg þessi
stefna gæti orðið vitnaði Jón í bók eftir
Atkins þar sem sagt var frá skoskum
prófessor sem var gagntekinn af fyrr-
nefndri hugmyndafræði. Hann kenndi
frönsku á fyrsta ári og ráðlagði nemend-
um sínum þegar þeir væru að velta fyrir
sér merkingu orða að fletta upp í Micro
Robert, sem er frönsk-frönsk orðabók,
mjög þung og erfið. Rökstuðningur hans
var þessi: „Þau skilja kannski ekki orðin
sem þau lesa, en þau eru þó allténd að
lesa frönsku.“ „Þetta er auðvitað mjög
öfgafullt dæmi,“ sagði Jón. „I bók Atkins
er þessari stefnu lýst sem „hollri" ef svo
má segja, sbr. þegar börn taka lýsi og
borða meinhollan mat. Því, að nota
orðabækur á móðurmáli sínu, er líkt við
sykumeyslu, þar sem menn fá strax svar
við spumingu, líkt og sykurinn gefur
tafarlausa orku.“
Jón sagði ennfremur að nú teldu marg-
ir kennarar að heppilegast væri að blanda
saman þessari fyrmefndu hugmynda-
fræði og svo hinni gömlu kennslu þar sem
aðal áherslan var lögð á stíla, málfræði
og þýðingar. Nota þá móðurmáls-
orðabækur fyrst en kenna samhliða því
að nota einsmálsorðabækur á tungumáli
Rætt við
Jón Skaptason
enskukennara
við Menntaskólann í
Hamrahlíð
því sem verið er að kenna. Jón sagði að
það væri ljóst að þegar fram í sækti þá
dygðu ekki lengur tvímálsorðabækur og
þá væri nauðsynlegt að snúa sér alger-
lega að einsmálsorðabókum. „Með þetta
í huga þarf að gera tvímálsorðabækur
þannig úr garði að notkun þeirra nýtist
nemendum þegar þeir fara að nota eins-
málsorðabækur,“ sagði Jón. „Gallinn við
íslenskar orðabækur, eins og þær hafa
löngum verið, er að þær eru alveg sér á
báti ef svo má segja, ólíkar öðrum orða-
bókum í heiminum. Það er því ekki sjálf-
gefið að menn sem geta notað þær bæk-
ur geti síðan notað erlendar orðabækur.
Við íslendingar erum miklir málvöndun-
armenn og þess vegna hafa orðabækur
okkar haft m.a. það hlutverk að halda
til haga alls konar fomu, sjaldgæfu og
staðbundnu málfari. í þessum orðabókum
er því ekki lýst málinu sem talað er í dag
heldur er í þeim reynt að varðveita með-
fram gömul orð, þetta er því öðrum þræði
orðasafn í líkingu við þjóðminjasafn. í
slíkum bókum má fræðast um t.d. forna
atvinnuhætti o.þ.h. en þetta er allt annað
sjónarmið en það sem ræður ferðinni t.d.
í nýjum ensk-enskum orðabókum sem
fyrst og fremst miðast við notagildi fyrir
daginn í dag. Varðveislusjónarmiðið er
auðvitað nauðsynlegt með, en við þurfum
líka orðabækur fyrir daginn í dag. Við
þurfum sem sé orðabækur af ýmsu tagi.
Þar á móti kemur svo að við erum fá og
slíkar útgáfur eru dýrar.
Við tungumálanám þurfa menn að eiga
einsmálsorðabækur og tvímálsorðabæk-
ur. Ég tel að það sé eins og að berja
höfðinu við stein að neita mönnum um
að nota fljótvirkustu leiðina til þess að
læra. Það þarf hins vegar að kenna mönn-
um að þær upplýsingar sem þeir fái úr
ákveðnum orðabókum þurfi ekki að vera
algildar og séu það raunar sjaldnast. Eitt
af því sem tvímálsorðabækur eru gagn-
rýndar fyrir er að þýðingar orða séu aldr-
ei nákvæmar. Það sé aldrei nákvæm sam-
svörun milli tungumála. Ef nemendum
er gert þetta ljóst þá vara þeir sig á þessu
og reka sig á þetta smám saman. En
slíka málkennd fá menn sjaldnast á er-
lendu máli fyrr en eftir nokkurra ára
nám. Þetta gerist því ekki fyrr en á
síðustu stigum menntaskólanáms og svo
í háskólanámi. Málkennd á ensku kemur
þó tiltölulega fljótt hjá nemendum hér,
því enskan dynur hér á börnum og ungl-
ingum frá því fyrsta, bæði í sjónvarpi og
kvikmyndum.“
Nú hafa margir áhyggjur af því ensku-
flóði sem dynur yfir íslendinga í dag og
óttast að íslenskan eigi í vök að verjast
fyrir áhrifum enskunnar. Jón telur að
enskukennslan hafi ekki þau áhrif. Hann
bendir á að þegar enskan er ein sér, töluð
eða skrifuð, þá sjái menn hana sem sérs-
takt fyrirbæri, en þegar hún sé hins veg-
ar farin að læða sér inn í íslenskuna sem
sletta þá sé hætta á ferðum. Lélegar
þýðingar séu þess vegna hættulegar
málinu. Þó væru slettur ekki hættulegast-
ar í þessum efnum heldur það ef mál-
fræði, setningafræði og orðaröð sé tekin
hrá uppúr málinu sem þýtt er úr á
íslensku. Þannig leiðir Jón gild rök að
því hve góðir þýðendur séu íslenskunni
mikilvægir og nauðsyn þess að góð ensku-
kennsla gefi okkur góða þýðendur. Á
seinni árum hafa verið stórhertar kröfur
um kunnáttu löggiltra skjalaþýðenda.
Áður þurftu menn bara að sanna dvöl í
viðkomandi landi til þess að fá löggild-
ingu sem skjalaþýðendur. Seinna komu
til próf, sem voru þyngd að miklum mun
eftir að kvartanir komu að utan um að
skjöl sem bærust frá íslandi væru ger-
samlega óskiljanleg. Hins vegar er það
svo að aðeins örfáir af þeim sem fást við
þýðingar hafa gengist undir slík próf.
Hitt er svo annað að það fer ekki alltaf
saman að fólk sem leggur fyrir sig þýð-
ingar hafi bæði vald á hinu erlenda tungu-
máli og einnig íslenskunni. Það er of oft
tekið sem gefið að menn hafi svo gott
vald á móðurmálinu. Því miður er því
ekki alltaf þannig varið.
Jón gat þess að ensk stafsetning væri
miklu lélegri hjá nemendum núna en hún
var meðan fólk skrifaði enska stíla og
skoðaði texta nákvæmlega. Nú lærði fólk
hins vegar meira talmál. „Ekkert krefst
jafn nákvæmrar skoðunar á texta eins
og þýðing,“ sagði Jón. „Þess vegna hlýt-
ur það að vera af hinu góða að láta nem-
endur skoða texta af þeirri nákvæmni
sem þarf til að koma honum yfir á annað
tungumál. Það er áríðandi að fólk geti
gert greinarmun á hvað er íslenska og
hvað enska og eina leiðin til þess er að
þýða úr ensku á hreina íslensku. Núna
er það eingöngu undir kennurum komið
hvort nemendur fá æfingu í þessu.
Tungumálakennarar segja gjarnan sem
svo: „Það er ekki okkar mál að kenna
íslensku. Við erum að kenna erlent tungu-
mál. Þess vegna er það ekki í okkar verka-
hring að láta nemendur þýða, t.d. úr
ensku á íslensku og leiðrétta svo íslensk-
una.“ Þeir fallast hins vegar kannski á
það sjónarmið að það sé í þeirra verka-
hring að láta nemendur þýða íslenskan
texta yfir á erlent tungumál.
Vegna þessa teldi ég að það væri mik-
ill ávinningur að samvinna væri meiri á
milli tungumálakennara annars vegar og
íslenskukennara hins vegar. í kennslu
eiga menn að mínu viti að hafa það að
leiðarljósi að koma nemendum til alhliða
þroska en ekki bara að kenna eingöngu
hver sitt fag. Kannski væri ekki svo ga-
lið að kenna íslensku að einhverju leyti
út frá erlendum tungumálum og benda
jafnframt á þann mismun sem er á
íslensku og erlendum tungumálum. Eitt
er ljóst: Markmið með enskukennslu þarf
að vera betur ljóst. Kennum við ensku
til þess að geta talað hana, t.d. á sama
hátt og hefðarstéttin lærði frönsku á
síðustu öld, af því það var fínt að geta
talað frönsku. Eða erum við að kenna
ensku t.d. til að geta aflað okkur nauðsyn-
legs fróðleiks úr þekkingarheimi þess
tungumálasvæðis og komið honum frá'
okkur á góða íslensku. Sé það markmiðið
þá er það vissulega í verkahring ensku-
kennara að gera fólk fært um það. Þá
þarf líka að miða enskukennsluna við það
markmið.
Texti: Guðrún Guðlaugsdóttir