Morgunblaðið - 03.08.1989, Blaðsíða 42
42 MORGUNBLAÐIÐ FIMMTUDAGUR 3. ÁGÚST, 1989
Vamir gegn vin-
um og óvinum
eftirHannes
Jónsson
Það hefur ekki farið fram hjá les-
endum þessa biaðs, að 17. maí sl.
urðu yfirmannaskipti á Keflavíkur-
flugvelli. Þá lét Eric A. McVadon,
flotaforingi, af yfirstjóm vamarhers
Bandaríkjanna á íslandi, en við tók
Thomas F. Hall, flotaforingi. Við
yfirmannaskiptin flutti Eric A.
McVadon ræðu. Vakti hún svo mikla
furðu, að Jón Baldvin Hannibalsson,
utanríkisráðherra, kallaði sendiherra
Bandaríkjanna á sinn fund 19. maí
og kom á framfæri við hann mótmæl-
um ríkisstjómarinnar um brot aðmír-
álsins á varnarsamningnum. Hann
hefði farið út fyrir sín mörk vegna
afskipta af íslenskum innanríksmál-
um, en ákvæði er í fylgiskjali varnar-
samningsins um að vamarliðsmenn
megi undir engum kringumstæðum
hafa afskipti af íslenskum stjórn-
málum. Hafði aðmírállinn í ræðu
sinni gefið leiðbeiningar um, hvernig
aðrar ríkisstjórnir, hægra megin við
miðju, ættu að fjalla um samskipti
íslendinga og varnariiðsins. Einnig
vandaði hann um við íslendinga, sem
styðja varnarliðið.
í framhaldi af mótmælum utanrík-
isráðherra afhenti sendiherrann hon-
um bréf frá aðmírálnum. Þar harmar
hann, að ummæli sín hafi gefið til-
efni til að ætla, að hann hafi viljað
hlutast til um íslensk stjórnmál. Slíkt
hafi ekki verið ætlunin.
Þegar skoðað er orðalag ræðu
aðmírálsins vakna efasemdir um trú-
verðugleika fullyrðingar hans, um
að honum hafi ekki verið íhlutun um
íslensk stjórnmál í huga. Önnur ræða
McVadons aðmíráls á Hótel Sögu á
fundi Samtaka um vestræna sam-
vinnu og Varðbergs laugardaginn
18. mars eykur enn þessar efasemd-
ir. Þá ræddi hann um hlutverk varn-
arstöðvarinnar í Keflavík og hernað-
armátt Atlantshafsbandalagsins í
samanburði við hervæðingu Sov-
étríkjanna. Sagði hann þá m.a., að
varnarliðið hefði áhuga á, að þeir sem
ákveða stefnu Sovétríkjanna í her-
málum hefðu engar ranghugmyndir
um markmið og getu varnarliðsins í
Keflavík. Meginmarkmið þess væri
að fæla hugsanlegan andstæðing frá
hættulegum áformum er-snertu ör-
yggi Norður-Atlantshafsins og ís-
lands. Það sem situr þó fastast í mér
eftir fundinn með aðmírálnum þenn-
an laugardag í mars var svar hans
við spurningu utan úr sal, þegar
hann sagði: „We know and the Sovi-
ets know that we are here in Iceland
to stay“, þ-e. „við vitum og Sovét-
menn vita, að við erum hér á Islandi
til frambúðarveru“.
í báðum framangreindum ræðum
ræddi aðmírállinn nokkuð um að-
stöðu varnarliðsmanna hér á íslandi
og taldi ekki nógu vel að þeim búið.
í Varðbergs-ræðu sinni talaði hann
um nauðsyn þess, að byggja fleiri
íbúðir fyrir varnarliðsmenn á vellin-
um, þar sem, gagnstætt því sem
annars staðar væri venja, Banda-
ríkjamenn fengju ekki að búa í
byggðarlögum utan vamarsvæðisins.
Einnig kvartaði hann undan útivist-
arbanni og ströngum tollareglum.
Allar þessar reglur vildu varnarliðs-
menn að yrðu ýmist afnumdar eða
mildaðar. í kveðjuræðunni talaði
hann um mikilvægi þess, að skapa
skilyrði til þess að vamarliðið á vell-
inum gæti verið „hamingjusamir
tímabundnir íslenskir borgarar“ og
spurði: „Eru íslendingar ánægðir
með það stig stuðnings, gestrisni og
samvinnu sem þróast hefur í næstum
5 áratuga félagsskap í bandalagi og
sem íbúar sömu eyju?“
Aðmírállinn telur að við eigum að
búa betur að varnarliðinu, leyfa því
fijálsari ferðir um landið, leyfa því
að búa í íslenskum byggðarlögum
utan vallar, rýmka tollareglur, vera
betri gestgjafar. Hann hefur senni-
lega ekki lesið ljóð bandaríska stór-
skáldsins Roberts Frost, sem sagði:
„Góðar girðingar skapa góða
granna.“ En sjónarmið aðmírálsins
gefa tilefni til að skoða nokkur
grundvallaratriði okkar varnar- og
öryggismála.
Tvö sjónarmið
Allt frá stríðslokum hafa tvö meg-
insjónarmið tekist á varðandi vamar-
mál okkar.
Á eina hlið er sjónarmið Banda-
ríkjanna og hluta Islendinga um að
hér eigi að vera erlendur varnarher
til frambúðar. Þetta sjónarmið end-
urspeglast í ræðum aðmírálsins; í
herstöðvarbeiðni Bandaríkjanna til
99 ára 1945; í beiðni um varnarstöðv-
ar 1951 og vem þeirra hér á landi
enn þann dag í dag.
Á hinn bóginn er sjónarmið megin-
þorra íslendinga framan af, að hér
eigi ekki að vera erlendur her á frið-
artímum, að aðskilja skuli sem best
herlíf og þjóðlíf, ef aðstæður krefjast
erlendrar hersetu, og að við tökum
flest nema alþýðubandalagsmenn
afdráttarlausa afstöðu með vestrænu
lýðræðisríkjunum í öryggismálum.
Málið er þó margslungið. Sést það
best, ef við skoðum á rökrænan hátt
þróun varnar- og öryggisstefnu okk-
ar.
Þróun íslenskrar
öryggisstefnu
Fyrsta öryggisstefna, sem íslend-
ingar mótuðu fyrir fullvalda íslenskt
konungsríki 1918, var einhliða hlut-
leysisyfirlýsing. Á meðan friður hélst
reyndi ekki á hversu haldgóð hún
væri sem öryggisstefna. Strax og
stríðið braust út í byijun september
1939 kom hins vegar í ljós, að hvor-
ugur stríðsaðili virti hlutleysisstefn-
una. Annar aðilinn skaut niður skip
Ólafur Thors mótaði steftiuna um
herstöðvakjarna borgaralegra
flugrekstrarsveita án erlendrar
hersetu og samdi um brottför
Bandarílyahers og niðurfellingu
varnarsamningsins frá 1941 með
Keflavíkursamningnum 1946. Er
þetta vafalítið eitt mesta þrek-
virki, sem íslendingar hafa unnið
í milliríkjasamningum þegar tek-
ið er tillit til allra aðstæðna.
okkar og drap marga varnarlausa
íslenska sjómenn, hinn stríðsaðilinn
gerði innrás i landið og hertók það
10. maí 1940. Hlutleysisstefnan
veitti enga vörn þegar til kaatanna
kom, var í raun ónýt öryggisstefna.
Næsta stig í þróun öryggisstefnu
okkar var þríhliða varnarsamningur
íslands, Bandaríkjanna og Bretlands
1. og 8. júlí 1941. Með honum losuð-
um við okkur undan bresku hemámi
og tryggðum okkur hervarnir Banda-
ríkjanna til stríðsloka. Við vörpuðum
hlutleysisstefnunni fyrir borð sem
öryggisstefnu, tókum upp virka sam-
vinnu við bandamenn í stríðsátökum
þeirra við Möndulveldin, án þess þó
að stofna her eða taka þátt í hernað-
arátökum. Samhliða fluttumst við
af bresku á bandarískt varnar- og
valdssvæði.
Þriðja stig öryggisstefnu okkar
hófst með Keflavíkursamningnum
1946. Þar með var talið nægjanlegt
að hér væri vamarstöð með borgara-
legum flugvallarrekstri, en án er-
lendrar hersetu. Var þetta samþykkt
af Bandaríkjamönnum og talið full-
nægjandi fyrir báða aðila vegna ein-
arðrar forystu Ólafs Thors, þáver-
andi forsætis- og utanríkisráðherra.
Fjórða þróunarstig öryggisstefnu
okkar er aðildin að NATO 1949. Þá
áréttuðum við samstöðu okkar með
vestrænu lýðræðisríkjunum, en
bandalagið féllst á aðild íslands með
þeim skilyrðum, að ísland hafi ekki
her, ætli ekki að stofna her, að hér
verði ekki erlendur her á friðartím-
um, en skilningur var um, að banda-
menn myndu óska hér sömu aðstöðu
og í síðari heimsstyijöldinni, ef til
ófriðar kæmi. Staðfesti Dean Ac-
heson, utanríkisráðherra, samþykki
bandalagsins á þessum skilyrðum.
Stefna Olafs Thors um rekstur varn-
arstöðvar með borgaralegum flug-
vallarrekstri en án erlendrar hersetu,
nú að viðbættri NATO-aðild, var
áfram öryggisstefna okkar. Undir
öruggri forystu Ólafs Thors, Eysteins
Jónssonar og Emils Jónssonar lýstu
þingflokkar þeirra yfir því við inn-
gönguna í NATO 1949, að aðildin
fæli í sér, að hér yrði ekki erlendur
her á friðartímum.
Herlaust land sem
sjálfstæðismál
Við þróun öryggisstefnu okkar
komu skýrar í ljós sjónartnið þeirra,
sem vildu herlaust land og sjónarmið
Bandaríkjamanna, sem vildu fá her-
stöðvarsamning til langs tíma.
Samkvæmt þríhliða varnarsamn-
ingnum frá 1. og 8. júlí 1941 skyldi
allt erlent herlið hverfa frá íslandi í
stríðslok. Brátt kom þó í ljós, að
áhugi Bandaríkjanna var fremur rýr
Hermann Jónasson er hug-
myndafræðingurinn að baki
stjórnarstefiiu vinstri stjórnanna
1956 og 1971 um herlaust land,
þar sem íslendingar sjái um
gæslu og viðhald varnarmann-
virkjanna. Hvorug ríkissljórnin
gat framkvæmt þessa stefiiu. í
11 ára stjómartíð Steingríms
Hermannssonar og 10 ára flokks-
formennsku virðist stefhan
reyndar hafa fymst og engir til-
burðir hafðir uppi til að fram-
kvæma hana.
á að fara með herafla sinn frá ís-
landi og 1. október 1945 óskaði
Bandaríkjastjórn eftir viðræðum við
'slensku ríkisstjórnina um gerð
íamnings milli ríkjanna um langtí-
naleigu (99 ár) á landi undir varnar-
stöðvar í Hvalfirði, Skeijafirði (Foss-
/ogi) og Keflavík.
Rikisstjórnin naut þá öruggrar
forystu ðlafs Thors sem afgreiddi
málið af þeirri festur og árvekni sem
honum var lagið. Tryggði hann sér
ekki aðeins stuðning allrar ríkis-
stjórnarinnar áður en hann svaraði
þessari málaleitan, heldur allra þing-'
flokkanna fjögurra. Bað hann þá að
tilnefna þijá menn í nefnd til skrafs
og ráðagerða um málið. Algjör sam-
staða ríkti í 12 manna nefndinni og
ríkisstjórninni. Tilmælum var sam-
kvæmt því hafnað með orðsendingu
Ólafs Thors 6. nóvember 1945.
En bandaríska varnarlið hélt
áfram að dvelja á íslandi og sýndi
engin merki þess að það væri að
Dr. Hannes Jónsson
„Því má ekki gleyma,
að alþjóðasamskipti
ríkja og öryggismál eru
háð stöðugum breyting-
um. Það liggur því í
hlutarins eðli, að ör-
yggisstefha rlkja,
þ. á m. Islands, þarf að
vera í stöðugri þróun
og endurskoðun með
tilliti til breyttra að-
stæðna."
flytja heim veturinn 1945—46, þótt
ófriðnum væri lokið.
Ástæðan fyrir þaulsetu Banda-
ríkjamanna í landinu virðist fyrst og
fremst hafa verið sú, að bandaríska
yfirherráðið hafði árið 1943 samið
áætlun um framtíðarherstöðvar
Bandaríkjanna erlendis. Þar var m.a.
gert ráð fyrir, að ísland væri á ytra
varnarsvæði vesturálfu og að Banda-
ríkin ættu að hafa hér herstöðvar í
félagi við aðra bandamenn. Hefur
prófessor Þór Whitehead m.a. rakið
þessi mál í ágætri grein sinni um
lýðveldi og herstöðvar í Skírni 1976,
þar sem segir m.a. „í árslok 1943
höfðu Roosevelt, yfirherráðið og
valdamiklir þingmenn ákveðið, að
Bandaríkin þyrftu að hafa herstöðvar
á íslandi eftir stríð" og það var enn-
fremur ljóst, að „í bandaríska utan-
ríkisráðuneytinu var talið æskilegast,
að Bandaríkin tælqu að sér vamir
íslands að eilífu“.
Tregða Bandaríkjamanna við að
fara úr landi að stríði loknu skapaði
töluverða ólgu og miklar umræður
hér á landi. Tveir þingmenn Sjálf-
stæðisflokksins, Gunnar Thoroddsen
og Sigurður Bjarnason, héldu t.d.
ræður l.'desember 1945 og kröfðust
m.a. brottfarar hersins. Sagði Gunn-
ar Thoroddsen þá m.a. „að herstöðv-
ar erlends ríkis í landi annarrar þjóð-
ar höggvi stórt skarð í umráðarétt
hennar yfír landi sínu“. Málfærslu
sína gegn hernum rak hann sem
sjálfstæðismál og sagði: „Frelsi voru
viljum vér ekki farga. Landsréttind-
um viljum vér ekki afsala." Talaði
Sigurður Bjarnason nokkuð í sama
dúr.
Lagatúlkun Bandaríkjamanna á
herverndarsamningnum frá 1941 var
sú, að orðalagið „strax að ófriðnum
loknum" þýddi í raun „eftir að friðar-
samningar hefðu verið gerðir“. Gæfi
samningurinn þeim því fullan rétt til
að framlengja hersetuna í landinu
um óákveðinn tíma meðan allsheijar-
friðarsamningar hefðu ekki verið
gerðir við Þýskaland.
Bretar ónýttu þessa lagatúlkun
Bandaríkjamanna með því að pakka
saman og fara frá Reykjavíkurflug-
velli 1946. Sýndu þeir þannig í verki,
að í þeirra augum þýddu orðin „strax
að ófriðnum loknum" nákvæmlega
það sem þau sögðu okkur og ekkert
annað. Bandaríkjamenn töldu sig
hins vegar eiga fullan rétt á að fram-
lengja hersetuna þar til friðarsamn-
ingar hefðu verið undirritaðir við
Þýskaland. í krafti þessa „réttar"
töldu þeir sig geta sett íslendingum
þau skilyrði fyrir að fella úr gildi
herverndarsamninginn frá 1941, að
íslendingar gerðu við þá annan
samning um herstöð í landinu.
Leiddu viðræðurnar til samkomulags
um Keflavíkursamninginn. Sam-
kvæmt honum var varnarsamningur-
inn frá 1941 lýstur ógildur; Banda-
ríkin samþykktu að fara með allan
sinn herafla frá íslandi innan 6 mán-
aða; þeir skuldbundu sig til að af-
henda Islendingum Keflavíkurflug-
völl til fullrar eignar og notkunar.
Gegn þessu var Bandaríkjunum
veitt leyfi til þess að nota áfram
Keflavíkurflugvöll um tíma til þess
að geta fullnægt varnarskyldum
þeim, sem þeir höfðu í sambandi við
herstjórnina í Þýskalandi.
Samningurinn var samþykktur á
Alþingi 5. október 1946 með 32 at-
kvæðum gegn 19. Tók Ólafur Thors
25. október 1946 formlega við eign-
ar- og umráðarétti Keflavíkurflug-
vailar af Bandaríkjamönnum fyrir
hönd ríkisstjórnarinnar. Á grundvelli
heimildar í Keflavíkursamningnum
um takmörkuð afnot af honum vegna
hersetunnar í Þýskalandi samdi
Bandaríkjastjórn við flugfélagið
American Óverseas Airways um
starfrækslu vallarins fyrst um sinn.
Hér var þá komin til framkvæmda
öryggisstefna um varnarstöðvar
með borgaralegum flugvallar-
rekstri, en án hersetu.
Gerð Keflavíkursamningsins frá
1946 undirstrikar mikilvægi þess
fyrir Islendinga, að standa fast á
fullveldi sínu og sjálfstæði í sam-
skiptum við önnur ríki og iíða eng-
um, hvorki bandamönnum né öðrum,
að lítilsvirða fullveldi og sjálfstæði
ríkisins með því að gera hernaðará-
ætlanir um ísland að eigin geðþótta
og ætlast svo til þess, að við sam-
þykkjum þær sjálfkrafa. Eigum við
Islendingar Ólafi Thors meira að
þakka í þessu sambandi en almennt
er vitað og viðurkennt. Er Keflavík-
ursamingurinn vafalítið eitt mesta
þrekvirki, sem ísland hefur afrekað
í milliríkjasamningum, þegar tillit er
tekið til allra aðstæðna.
Samning'ar um varnarlið
álslandi 1951
Ný hlið kom upp á öryggismálum
okkar á árinu 1951. Þá óskuðu
Bandaríkjamenn eindregið eftir að
fá að senda varnarlið til íslands
vegna Kóreustyijaldarinnar. Is-
lenska ríkisstjórnin samþykkti að
gera varnarsamning við Bandaríkin
eftir að höfuðstöðvar Atlantshafs-
bandalagsins höfðu látið í té upplýs-
ingar um, að það gæti verið hættu-
legt að hafa svo hernaðarlega mikil-
vægan stað sem Keflavík óvarinn á
þessum viðsjárverðu tímum.
Ljóst er af leyniskjölum um ut-
anríkismál frá 1951, sem birt voru
í Washington 1985, að í raun og
veru höfðu sjónarmið Bandaríkja-
manna ekkert breyst að því er varð-
ar ásókn þeirra í að hafa varanlegar
herstöðvar á íslandi. Þeir mótuðu
markmið sín til samningaviðræðn-
anna við íslendinga á fundi í Was-
hington 20. janúar 1951 og töldu
þá, að lágmarksfjöldi varnarliðs-
manna á Islandi á friðartímum væri
2.700-3.900 manns og gerðu ráð
fyrir, að liðið yrði aðallega í Keflavík.
Jafnframt töluðu þeir um, að fyrir-
varalítið þyrfti að vera hægt að auka
liðið upp í 7800, ef ófriðlega horfði.
Annað markmið, sem Bandaríkja-
menn settu sér fyrir viðræðurnar,
var að fara fram á sama gildistímá
vamarsamningsins og gilti um aðild-
ina að NATO, þ.e. langtímasamning
sem gilti til 20 ára og framlengdist
af sjálfu sér ef ekki væri sagt upp.
Þeir voru því búnir að varpa fyrir
borð yfirlýsingu fá Dean Ácheson,
utanríkisráðherra, fyrir inngönguna
í NATO um, að eitt bandalagsríki
mundi ekki óska eftir að hafa her í
öðru bandalagsríki á friðartímum og
að viðurkennd væri sú sérstaða ís-
lands um að hafa ekki eigin her og
leyfa ekki erlendan her í landinu á
friðartímum. Nú var umbúðalaust
stefnt að samningum um varanlega
hersetu á íslandi eða a.m.k.
langtímasamningi, sem hafði reynd-
ar verið á óskalista yfirherráðsins í
Washington síðan 1943.
Minnir þessi viðhorfsbreyting
nokkuð á sjónarmið rómverska hers-
höfðingjans, sem sagði: „Guð hjálpi
mér að veijast vinum mínum, en
sjálfur get ég varið mig fyrir óvinum
mínurn." Við áttum enga óvini, sem
ógnuðu okkur og sjálfstæði okkar,
en gat nokkur nema við sjálf varið
okkur gegn ásælni vina okkar? Engri
þjóð verður bjargað úr aðsteðjandi
hættu nema hún bjargi sér sjálf.
Mikið samningsþóf varð um gild-
istíma vamarsamningsins. Lawson
sendiherra hefur það m.a. eftir
Bjarna Benediktssyni, þáverandi ut-
anríkisráðherra, í skýrslu til Wash-
ington 3. mars, að hann hefði sagt