Morgunblaðið - 09.12.1989, Blaðsíða 20

20
MORGUNBLAÐIÐ LAUGARDAGUR 9. DESEMBER 1989
Þorsteinn Gylfason:
Hestur, stærðfræði
I
Helgi Hálfdanarson hefur sér-
stakt lag á því að ganga fram af
vinum sínum, og jafnvel ókunnugu
fólki, til dæmis með ógrunduðum
þýðingum sínum á einstökum stöð-
um í Shakespeare, hleypidómum
sínum um Johann Sebastian Bach,
notkun sinni á orðinu huglægurþar
sem það á ekki heima og kenning-
um sínum um stærðfræði. Þó þyk-
ir mörgum sem keyrt hafi um þver-
bak í grein hans „Þorsteinn og
Jóhann Sebastían" sem birtist í
Morgunblaðinu þriðjudaginn 18da
júlí 1989, en þar ræðst hann með
offorsi á löngu látinn hest, sem
ekki getur borið hóf fyrir höfuð
sér, og segir orðagrannt að hafi
hann nokkum tíma hatað lifandi
veru þá hafi það verið þessi hestur
sem hann kallar „klárskratta". Svo
bítur hann höfuðið af skömminni
með því að bera þennan hest sam-
an við Bach „þegar hann tekur til
við dansmúsíkina handa Þorsteini“.
Þar vísar hann til þess að ég hafði
vakið athygli á þeirri staðreynd í
Morgunblaðinu að Bach er fyrst
og fremst glaðvært tónskáld, alveg
eins og Helgi Hálfdanarson er fyrst
og fremst glaðvær maður, og vekur
með köflum ákafa löngun til að
stíga dans í hverri heilbrigðri sál.
Það er meira en Helga hefur tekizt
enn sem komið er, hvað sem verður.
Ég ætla ekki að karpa við Helga
um þennaft hest þótt það væri þarft
verk. í þess stað vildi ég mega
minna á eitt af ágætustu kvæðum
Sigurðar Jónssonar frá Brún — „Að
nýju“ heitir það — þar sem segir
um hross:
Þau ættu ferðum að lýsa.
Þessara orða ætti Helgi að minn-
ast næst þegar hann býst til að
ráðast á hesta í Morgunblaðinu.
II
Um stærðfræði heldur Helgi
fram þeirri kenningu í sömu grein
(og annarri sem birtist föstudag-
inn 21sta júlí) að hún sé ekki list
heldur andstæða allrar listar, og
er hann þar að andmæla hinum
merka enska stærðfræðingi God-
frey Harold Hardy. Hardy styður
það glöggum rökum í bók sinni
Málsvörn stærðfræðings, sem er
eitt af Lærdómsritum Bók-
menntafélagsins í afbragðsþýð-
ingu Reynis Axelssonar, að stærð-
fræði sé list ekki síður en vísindi,
og fyllilega sambærileg sem slík
við tónlist Bachs og leiklist
Shakespeares. Málsvörn stærð-
fræðings kallar Helgi „montbók"
og segir að Hardy reyni þar „að
gera sjálfan sig merkilegan með
því að líkja fræðigrein sinni við
list“.
Helgi virðist iðrast þess ákaf-
lega að hafa með nokkrum hætti
lagt nafn sitt við þessa bók. Hann
segir að ég hafí narrað sig til að
snara fyrir mig „leirburði" sem
birtist í bókinni. Þennan „leir-
burð“ eignar Helgi Hardy sjálfum,
höfundi bókarinnar. Hér skjöplast
Helga heldur en ekki. Það kemur
hvergi fram í bókinni að vísurnar
tvær sem um er að ræða séu eft-
ir Hardy. Þegar bókin kom út á
sínum tíma tókst okkur Reyni
Axelssyni ekki að hafa upp á hver
kveðið hefði, og sagði ég því í
eftirmála bókarinnar höfund
þeirra ókunnan. En síðan höfum
við komizt að raun um að það var
einn starfsbróðir Hardys við Há-
skólann í Cambridge sem kvað.
Sá var fornfræðingurinn Alfred
E. Housman, eitt af höfuðskáldum
Englendinga á 20stu öld. Vísurnar
eru svona í þýðingu Helga:
Ég krota í sjávarsand
meðan sveipast húm yfir land;
þá skrift vil ég eftir skilja
sem skuggamir ekki hylja.
Hafaldan hnígur að landi;
ég hleð mér vígi á sandi
sem aldrei er ætlað að hrynja,
þar sem úthaf og stormar dynja.
Þegar kveðskapur þjóðskálda er
orðinn að leirburði fyrir þá sök
helzta, að því er virðist, að Helgi
telur sér trú um að stærðfræðingur
hafi sett hann saman, er ekki á
góðu von um málflutning um önnur
efni, eins og listareðli stærðfræð-
innar (og annarra vísinda ef út í
það er farið) og tónlist Bachs. Ég
held við ættum, frekar en að taka
mikið mark á þeim málflutningi,
að segja um stærðfræðina og tón-
listina það sama og Sigurður frá
Brún segir um hrossin sín:
Þau ættu ferðum að lýsa.
III
Helgi Hálfdanarson er hatramm-
ur tvíhyggjumaður um list og hvers
konar vísindi, ekki bara um stærð-
fræðina eina. Honum virðist list
af einum heimi og vísindi af öðrum
og hyldýpi staðfest þar á milli.
Allt mat á list virðist honum ein-
staklingsbundið og óhlutlægt, á
meðan vísindin stefni að minnsta
kosti að algildu og hlutlægu mati.
Þetta er sambærileg kenning í fag-
urfræði við siðfræðilega tvíhyggju
sem er aftrr stofninn í kenning-
o g list
unni um hlutleysi vísindanna sem
svo er nefnd. Samkvæmt þeirri
tvíhyggju er hyldýpi staðfest milli
staðreynda sem vísindi geta lýst
og skýrt, og verðmæta sem mann-
legt siðferði á að þjóna. Af því flýt-
ur að það verður aldrei komizt að
vísindalegri niðurstöðu um siðferði-
legt efni frekar en að siðferðilegri
niðurstöðu um vísindalegt efni.
Hinni fagurfræðilegu tvíhyggju
Helga ætla ég að þessu sinni að-
eins að andmæla með einföldu og
augljósu dæmi. Ég held því fram
sem hverri annarri staðhæfingu um
blákalda staðreynd að vísur Hous-
mans, jafnt í hinni ensku frumgerð
sem í þýðingu Helga, séu ekki leir-
burður. Þetta er ekki smekksatriði
eða álitamál af neinu tæi heldur
sannindi. Sá sem neitar þessu, eins
og Helgi gerir, er ekki að leggja
einstaklingsbundið mat á afstætt
efni heldur er hann haldinn list-
blindu.
IV
Það er ekki Godfrey Harold
Hardy einn sem heldur því fram
að stærðfræði sé list. í Morgun-
blaðinu hinn 20sta júlí 1989 vakti
Þórir Kr. Þórðarson guðfræðingur
athygli á merku viðtali við hinn
mikla stærðfræðing, og náfrænda
Helga Hálfdanarsonar, Sigurð
Helgason prófessor við Massach-
usetts Institute of Technology. Við-
talið birtist í helgarblaði Tímans
4ða október 1987. Þar segir Sig-
urður: „Við stærðfræðingar teljum
stærðfræðina fyrst og fremst vera
list, að sumu leyti skylda tónlist
og málaralist." Hann getur þess
sérstaklega, er hann lýsir starfi
stærðfræðings ofurlítið nánar, að
þar sem stærðfræðingur reynir að
geta sér til um hver sannleikurinn
kunni að vera um einhver við-
fangsefni sín þá „styðjist hann
mjög við samlíkingar eftir fagur-
fræðilegum sjónarmiðum". Síðar
kemur til sögunnar sú viðleitni
stærðfræðings að sanna tilgátú
sína eftir ströngustu kröfum rök-
fræðinnar þar sem hvert skref
verður að vera rökrétt afleiðing
þess sem á undan er komið.
„Stundum," segir Sigurður í við-
talinu, „verður sönnunin sjálf full-
komið listaverk.“
Helgi Hálfdanarson er vís til að
vilja afgreiða þessi ummæli frænda
síns, eins og Málsvörn stærðfræð-
ings eftir Hardy, sem tómt mont
og merkilegheit. En áður en hann
gerir það mætti hann staldra við
um stund og hyggja að ofurlitlu
dæmi um stærðfræðilega sönnun
sem Sigurður Helgason kenndi
mér. Hún er sönnun þess að í hvaða
samkvæmi sem vera skal séu að
minnsta kosti tveir gestir sem eiga
jafnmarga vini meðal gestanna.
Og hún er á þessa leið. Segjum til
dæmis að 10 manns séu í hópnum.
Skrifum á enni hvers manns hversu
marga vini hann á í boðinu. Tölurn-
ar sem koma til álita í fyrstu eru
þá á milli 0 og 9 sem eru 10 töl-
ur. En nú er augljóst að tölurnar
0 og 9 geta ekki báðar komið fyr-
ir, þvi að ef einhver í boðinu á þar
engan vin þá getur enginn átt þar
9 vini. Svo að við höfum aðeins 9
tölur til að skrifa á 10 enni, og þar
með þarf að nota eina töluna að
minnsta kosti tvisvar.
Hér er komið einfalt og auðskilj-
anlegt dæmi um stærðfræðilega
sönnun. Sönnunin er engu miður
snjöll en vel kveðin vísa eða fallegt
lag. Og hún virðist meira að segja
vera snjöll með alveg sambærileg-
um hætti. Þetta eru óbrotnar stað-
reyndir máls, og það þarf stærð-
blindu til að sjá þær ekki. Hvor-
tveggja - listblindan og stærð-
blindan - er skæð fötlun. Sem
betur fer hefur dregið mjög úr
báðum á síðustu árum.
THOR
VILHJAIMSSON
SEE31
NÁTTVÍG EFTIR THOR VILHJÁLMS-
SON. Náttvíg er áhrifamikil og viðburðarík saga
úr undirheimum Reykjavíkur. Hún greinir frá
tveimur sólarhringum í lífi leigubílstjóra nokkurs
sem dregst nauðugur inn í atburðarás óhugnaðar
og ofbeldis.
ÍSLENSK ORÐSIFJABÓK. ÁSGEIR
BLÖNDAL MAGNÚSSON grefst hér fyrir
um uppruna 40.000 íslenskra orða. Þessi bók er
ómetanlegur fengur öllum þeim sem láta sér annt
um íslenska tungu og vilja þekkja sögu hennar.
Útgefandi er Orðabók Háskólans.
Kynningarverð er aðeins 8.700 kr.
FYRIRHEITNA LANDID EFTIR EINAR
KÁRASON. Sjálfstætt framhald Djöflaeyj-
unnar og Gulleyjunnar. Lifandi mannlýsingar, hröð x
frásögn, skrautlegt baksvið og góður húmor,-
Skemmtileg bók.