Morgunblaðið - 09.12.1989, Blaðsíða 30

30
MORGUNBLAÐIÐ LAUGARDAGUR 9. DESEMBER-1989- - -
Dómur Hæstaréttar 1 máli
Magnúsar Thoroddsen
Hinn sérskipaði Hæstiréttur, sem dæmdi í máli Magnúsar Thoroddsen, talið frá vinstri: Ragnar H. Hall, Jón Finnsson, Gunnlaugur Briem,
Gunnar M. Guðmundsson, Sigurður Reynir Pétursson, Ingibjörg Benediktsdóttir og Sveinn Snorrason.
HÉR FER á eftir dómur Hæsta-
réttar, sem kveðinn var upp í
gær, í máli dómsmálaráðherra
vegna ríkisvaldsins gegn Magn-
úsar Thoroddsen fyrrverandi
forseta Hæstaréttar. Málið
dæmdu Gunnar M. Guðmundsson
settur hæstaréttardómari og
varadómararnir Gunnlaugur
Briem yfirsakadómari, Ingibjörg
Benediktsdóttir sakadómari, Jón
Finnsson hrl, Ragnar H. Hall
borgarfógeti, sem skipuðu meiri-
hluta dómsins, og Sigurður
Reynir Pétursson hrl. og Sveinn
Snorrason hrl., en tveir síðast-
nefndu skiluðu sératkvæði og
vildu sýkna Magnús Thorodd-
sen. Sératkvæði dómaranna
tveggja birtist á morgun, sunnu-
dag.
I.
Atvik málsins eru rakin í héraðs-
dómi. Til viðbótar þvi, sem þar kem-
ur fram um heimildir til kaupa á
áfengi hjá Áfengis- og tóbaksversl-
un ríkisins á svone'fndum sérkjörum
eða kostnaðarverði, þykir rétt að
rekja hér efni bréfs forstjóra Áfeng-
isverslunar ríkisins til fjármálaráð-
herra frá 21. október 1947, en til-
efni þess var fyrirspurn, er þá hafði
verið beint til ráðherrans á Alþingi
„um réttindi til áfengis með niður-
settu verði“. Bréf þetta, sem birt er
í Alþingistíðindum 1947, er að lokn-
um inngangsorðum svohljóðandi:
„Fyrsti liður fsp. er svolátandi:
Hvaða trúnaðarstöðum í landinu
fylgir réttur til að fá frá ríkinu
áfengi til kaups með niðursettu
verði? Svar: Þennan rétt hafa nú:
1. Forseti íslands._
2. Stjórnarráð Islands, sam-
kvæmt fyrirlagi einhvers af ráð-
herrunum.
3. Alþingi samkvæmt fyrirlagi
forseta sameinaðs þings.
4. Ráðherrar.
5. Forsetar Alþingis.
6. Forstjóri Áfengisverzlunar
ríkisins.
7. Erlendar sendisveitir og heim-
ansendir konsúlar.
Annar liður fsp. hljóðar þannig:
Hvenær hafa trúnaðarmenn þjóð-
félagsins öðlazt þessi réttindi,
hvaða stjómarvöld veittu réttindin,
óg hvaða ár fékk hver einstök trún-
aðarstaða sinn frumrétt?
Svar: Þegar núverandi forstjóri
verzlunarinnar tók við starfi á miðju
ári 1928, hafði forsætisráðherra
haft þennan rétt og stjómarráðið
samkvæmt hans fyrirlagi. — Enn
fremur Alþingi samkvæmt fyrirlagi
forseta sameinaðs þings.
Í tíð þjóðstjómarinnar, sem sat
að völdum frá 1939-1942, var öllum
ráðherrunum veittur réttur til þess
að kaupa áfengi með niðursettu
verði, en kaupin féllu í framkvæmd-
inni niður, meðan áfengissölu var
hætt, frá því í júlímánuði 1941 til
ársloka, er teknar voru upp undan-
þáguveitingar til kaupa á áfengi.
A þessu tímabili öðluðust einnig
deildarforsetar og síðar varaforset-
ar Alþingis rétt til kaupa á áfengi
með niðursettu verði samkvæmt
fyrirlagi þáverandi forseta samein-
aðs þings. Með bréfi fjármálaráð-
herra, dags. 26. júní 1944, er mælt
fyrir um, að forseti sameinaðs þings
skuli einn af þingforsetum hafa
þennan rétt. En með bréfi frá fjár-
málaráðuneyti, 29. janúar 1946, er
mælt fyrir um, að selja megi forset-
um Alþingis áfenga drykki án
álagningar fyrir allt að 1.000 krón-
um hverjum árlega. En þetta hefur
í framkvæmdinni aðeins verið látið
ná til forseta efri og neðri deildar
Alþingis.
Forstjóri Áfengisverzlunar ríkis-
ins hlaut aðstöðu til þessara áfeng-
iskaupa í júnímánuði 1944.
Þriðji liður fyrirspurnarinnar er
þessi: Hvaða skilyrði eða takmark-
anir eru settar hinum einstöku not-
endum þessara hlunninda?
Svar: Engin önnur en þau, er að
framan greinir og vita að forsetum
efri og neðri deildar Alþingis um
magn það, er þeim er leyft .,að
kaupa.
Síðasta lið fsp. teljum vér ekki f
vorum verkahring að svara.“
Samkvæmt þeim upplýsingum,
sem fram koma í téðu bréfi, virðast
handhafar forsetavalds a.m.k. ekki
fram til þess tíma, er bréfið var
ritað, hafa notið réttar til kaupa
áfengis á sérkjörum. Heimild þeim
til handa var hins vegar til staðar
12. febrúar 1964 samkvæmt bréfi
forstjóra Áfengis- og tóbaksversl-
unar ríkisins 25. nóvember 1988,
en meginefni þess er rakið í héraðs-
dómi. Gögn málsins veita ekki upp-
lýsingar um, hvenær á tímabilinu
frá 21. október 1947 til 12. febrúar
1964 handhöfum forsetavalds voru
veitt þessi hlunnindi.
Svo sem rakið.er í héraðsdómi
nýtur engra upplýsinga í málinu
um það, með hvaða hætti stofnað
var til þessara hlunninda, hvort ein-
hvetjar reglur voru settar um þau
eða hverjar venjur kunna að hafa
myndast um nýtingu þeirra. Sam-
kvæmt frásögn aðaláfrýjanda
studdist hann um hlunnindi þessi
við upplýsingar frá tveimur af for-
verum sínum í embætti forseta
Hæstaréttar og þó næsta óljósar
að því er virðist.
Gögn málsins leiða í ljós, að
handhafar forsetavalds hafa um
langt árabil notið þeirra fríðinda
að mega kaupa til einkanota áfengi
á kostnaðarverði hjá Áfengis- og
tóbaksverslun ríkisins. Verður ekki
séð, að fríðindi þessi hafi tengst
opinberri risnu við þann embættis-
rekstur, svo sem haldið er fram af
hálfu gagnáfrýjanda.
Þótt engra reglna eða leiðbein-
inga nyti um magn þess áfengis,
er kaupa mætti á þessum sérstöku
kjörum, verður að telja að þeim er
þeirra nutu hafi borið að binda
kaup sín hveiju sinni við eðlileg
hófsemdarmörk og hafa að leiðar-
ljósi í því efni virðingu sjálfra sín
ogþeirra embætta, er þeir gegndu.
I héraðsdómi er gerð grein fyrir
því, hvernig aðaláfrýjandi nýtti
umrædd hlunnindi, er hann gegndi
starfi sem einn af handhöfum for-
setavalds, meðan hann var forseti
Hæstaréttar frá 1. janúar 1987 til
25. nóvember 1988. Áfengismagn
það, er hann keypti, fór langt fram
úr því, sem hæfilegt gat talist og
samboðið var virðingu embættis
hans. Þessi miklu áfengiskaup aðal-
áfrýjanda hlutu að rýra álit hans
siðferðislega og voru fallin til að
skerða virðingu fyrir Hæstarétti
íslands og það traust, sem á miklu
ríður, að borið sé til réttarins.
Mikil áhersla er á það lögð af
hálfu aðaláfrýjanda, að óeðlilegrar
tregðu hafi gætt af hálfu gagn-
áfrýjanda að verða við margítrekuð-
um kröfum hans um framlagningu
gagna í málinu um það, hvernig
aðrir nýttu þau hlunnindi, sem um
ræðir, og þá ekki aðeins á síðari
árum. Þótt gagnáfrýjandi hafi að-
eins að takmörkuðu leyti orðið við
þessum kröfum aðaláfrýjanda, get-
ur það þó ekki eins og máli þessu
er háttað bætt réttarstöðu hans á
grundvelli sönnunarreglna, enda
hljóta úrslit málsins að ráðast fyrst
og fremst af því, hvernig aðaláfrýj-
andi sjálfur nýtti sér umrædd
hlunnindi, en ekki hvernig öðrum,
er þeirra hafa notið, fórst í því efni.
II.
Samkvæmt 1. tl. 5. gr. laga nr.
75/1973 um Hæstarétt íslands er
eitt af skilyrðum þess, að skipa
megi mann hæstaréttardómara, að
hann fullnægi almennum dómara-
skilyrðum. Málsaðila greinir ekki á
um, að hér sé átt við skilyrði þau,
sem tilgreind eru í 32. gr. laga nr.
85/1936 um meðferð einkamála í
héraði.
í 3. mgr. 35. gr. laga nr.
85/1936, sbr. 4. gr. laga nr.
54/1988, segir m.a., að hafi dóm-
ari að áliti dómsmálaráðherra rýrt
svo álit sitt siðferðislega, að hannr
megi ekki lengur gegna dómara-
embætti, víki ráðherra honum frá
embætti um stundarsakir, en síðan
skuli mál höfða á hendur honum
til embættismissis svo fljótt sem
verða má.
í lögum nr. 75/1973 er ekkert
sambærilegt ákvæði um hæstarétt-
ardómara og lögin vísa ekki til laga
nr. 85/1936 í öðru, sem hér skiptir
máli, en um hin almennu dómara-
skilyrði, er áður getur.
Augljóst er, að eigi verða að lög-
um gerðar minni siðferðiskröfur til
hæstaréttardómara en héraðs-
dómara. Þykir því samkvæmt eðli
máls eiga að skýra áðurnefnt
ákvæði 3. mgr. 35. gr. laga nr.
85/1936 svo, að það taki ekki síður
til hæstaréttardómara en héraðs-
dómara. Eigi eru rök til þess vegna
embættisstöðu aðaláfrýjanda og
eins og úrlausnarefni málsins er
háttað að fallast á þá málsástæðu,
að réttarstaða hans í málinu geti
byggst á niðurlagsákvæði 2. mgr.
7. gr laga nr. 38/1954 um réttindi
og skyldur starfsmanna ríkisins.
III.
Eigi eru efni til að fallast á þá
málsástæðu gagnáfrýjanda, að að-
aláfrýjandi fullnægi ekki lengur
skilyrði 4. tl. 32. gr. laga nr.
85/1936.
Þegar það er hins vegar virt, sem
áður sagði um áfengiskaup aðal-
áfrýjanda, verður ekki hjá því kom-
ist að líta svo á, að í þeim hafi
falist slík ávirðing, sem fellur undir
3. mgr. 35. gr. laga nr. 85/1936,
sbr. 4. gr laga nr. 54/1988, og vitn-
að var til hér að framan. Af því
leiðir óhjákvæmilega samkvæmt
lagaákvæði þessu, að taka verður
til greina kröfu gagnáfrýjanda um,
að aðaláfrýjanda verði vikið úr
embætti dómara við Hæstarétt ís-
lands.
IV.
Fallast verður á það með gagn-
áfiýjanda, að heimilt hafi verið að
víkja aðaláfrýjanda úr embætti um
stundarsakir, án þess sú ákvörðun
væri áður borin undir dómstóla. Það
er í samræmi við ákvæði 3. mgr.
35. gr. laga nr. 85/1936, sbr. 4.
gr. laga nr. 54/1988, hefur og stoð
í 3 mgr. 20. gr. stjórnarskrárinnar
og verður eigi talið bijóta gegn
embættishelgi hæstaréttardómara
samkvæmt 61. gr. stjómarskrár-
innar, sem ætlað er að tryggja að
dómurum sem eigi gegna jafnframt
umboðsstörfum, verði aldrei á
grundvelli ákvæða í almennum lög-
um vikið endanlega úr embætti án
undangengins dóms. Á það er og
að líta við mat á þessu álitaefni,
að ýmis vandkvæði hlytu óhjá-
kvæmilega að fylgja því, að hæsta-
réttardómari sæti við svo búið í
embætti, meðan beðið væri dóms í
máli hans.
V.
Ákvæði 61. gr. stjórnarskrárinn-
ar ber að túlka svo, að aðaláfrýj-
andi eigi rétt til óskertra launa
meðan lausn hans úr embætti um
stundarsakir stendur.
VI.
Samkvæmt framanskráðu ber að
staðfesta niðurstöðu héraðsdóms
um annað en málskostnað. Með
hliðsjón af launakröfu aðaláfrýj-
anda, sem tekin er til greina að
fullu, þykir rétt, að gagnáfrýjandi
greiði honum málskostnað í héraði
og fyrir Hæstarétti samtals
200.000,00 krónur að meðtöldum
söluskatti. Að öðru leyti fellur máls-
kostnaður niður.
Gagnaöflun í héraði varð mjög
umfangsmikil. Verulegur hluti
framlagðra gagna er umfjöllun fjöl-
miðla um áfengiskaup aðaláfrýj-
anda. Dijúgur hluti þessa eru end-
urrit af samtölum útvarpsstöðva við
ónafngreint fólk. Fæst af þessari
umfjöllun fjölmiðla átti erindi inn
í málið og var framlagning þessara
ganga andstæð grundvallarreglum
réttarfars um málatilbúnað. Auk
þess er margt af því, sem þar kem-
ur fram, meiðandi fyrir aðaláfrýj-
anda og aðra, sem ekki eru aðilar
máls þessa, og því með öllu óviðeig-
andi. Málatilbúnað þennan af hálfu
ríkisvaldsins ber að átelja harðlega.
Dómsorð
Hinn áfrýjaði dómur er staðfest-
ur um annað en málskostnað.
Gagnáfrýjandi, dómsmálaráð-
herra vegna ríkisvaldsins, greiði
aðaláfrýjanda, Magnúsi Thorodd-
sen, samtals 200.000,00 krónur í
málskostnað í héraði og fyrir
Hæstarétti. Að öðru leyti fellur
málskostnaður niður.