Morgunblaðið - 20.08.1991, Blaðsíða 18

18
MORGUNBLAÐIÐ ÞRIÐJUDAGUR 20. ÁGÚST 1991
v ALDARAN !Ð I KREML - Alit Sovétsérf ræðin
Michael Voslensky prófessor;
Allt veltur á viðbrög'ðum hersins
Telur Gorbatsjov ekki eiga afturkvæmt til valda
„FRÉTTIRNAR komu yfir mig
líkt og reiðarslag. Þarna er um
pólitískt, ekki hernaðarlegt valda-
rán að ræða, sem engu að síður
hefur hernaðarlegan bakgrunn,“
sagði Michael Voslensky prófessor
í samtali við Morgunblaðið í gær.
Voslensky er einn helsti sérfræð-
ingur á Vesturlöndum um sovésk
málefni. Hann á ekki von á að
Gorbatsjov forseti muni eiga aft-
urkvæmt að völdum ef vera skyldi
að valdaránið færi út um þúfur.
„Borís Jeltsín er sá maður sem
andstæðingar herstjórnarnefnd-
arinnar binda vonir sinar við, og
hann mun koma til með að gegna
lykilhlutverki í landinu verði
valdaránið brotið á bak aftur,
ásamt mönnum á borð við Edúard
Shevardnadze og Aleksander
Jakovlev,“ sagði hann ennfremur.
Hann telur að viðbrögð hersins
munu ráða mestu um þróun mála
næstu dagana.
„Það er ljóst að gamla miðstjórnin
og nómenklatúran hafa á ný hrifsað
vötdin. Sönnun þess er leiðtogi neyð-
arnefndar ríkisins, Janajev. Ég
kynntist honum þegar við unnum í
sömu byggingunni. Hann er íhalds-
samur harðlínumaður, en hins vegar
ekki sterkur persónuleiki, og líklegt
að hann sé aðeins leppur raunveru-
legra skipuleggjenda og stjórnenda
valdaránsins.“
Voslensky segir auðsjáanlegt að
valdaránið hafi verið skipulagt í mik-
illi kyrrþey. „Þessir menn hafa falið
undirbúninginn geysilega vel. Þeir
komu á kreik sögusögnum er hermdu
að harðlínumenn hyggðust “bola
Gorbatsjov frá völdum á þingi komm-
únistaflokksins í haust. I skugga
þessa skipulögðu þeir hins vegar
raunverulegt valdarán.“
„Jeltsín gegnir gífurlega mikil-
vægu hlutverki á þessari stundu, því
hann er ekki á valdi neyðamefndar-
innar. í honum persónugervist mót-
staða gegn valdaráninu, og líklega
reynist erfitt að ryðja honum úr vegi.
Það verður þó að koma í Ijós hvort
hann hefur afl til að aðhafast eitt-
hvað gegn neyðarnefndinni. Spurn-
ingin er hvaðan hann gæti vænst
stuðnings til þess. Ekki frá KGB.
Hins vegar togast á ólík öfl innan
hersins, þar sem eigast við eldri her-
foringjar, sem eru hátt settir og lifa
við hneykslanleg forréttindi, og
lægra settir hermenn og yngri yfir-
menn, sem hafa vart í sig og á.
Spurningin er hvort þeir síðarnefndu
eru tilbúnir 'til að hundsa fyrirmæli
sín og snúast á sveif með Jeltsín og
öðrum lýðræðissinnum. Slík uppreisn
hermanna gegn yfirmönnum gerði
byltinguna 1917 mögulega."
Gorbatsjov síst saklaus af því
hvernig komið er
Voslensky telur stöðuna í Sov-
étríkjunum enn nokkuð opna. „Neyð-
arnefndin er enn völt í sessi og lýð-
ræðisöflin hafa enn möguleika á að
gera eitthvað í málunum, en þ_að
verður að gerast afar fljótt. Ég
reikna þó ekki með að þau eigi mikla
möguleika á að snúa þróuninni við.
Neyðamefndin gæti þó hrökklast frá
völdum í dag eða á morgun, en slíkar
vangaveltur eru tengdar viðbrögðum
hersins." Voslensky sagði Gorbatsjov
síst saklausan af því hvernig komið
er. „Forsetinn ber mikla ábyrgð í
þessu sambandi. Hann hefur viljað
sigla milli skers og bára í stað þess
að taka ákveðna afstöðu með lýð-
ræðisöflunum. Hann vann vissulega
einhvern tíma með þessari pólitík,
en hitt er ljóst að hún gerði valdarán-
ið mögulegt. Sá sem ætlar að sitja
á skauti tveggja ólíkra manna í einu
fellur að lokum niður á milli þeirra.“
Hvað örlög Gorbatsjovs varðar telur
hann líklegt að innan skamms muni
hann verða neyddur til að senda frá
sér yfirlýsingu þar sem fram komi
að. hann þurfi að segja af sér af
heilsufarsástæðum, og að hann hvetji
fólk til að fara að lögum og reglum
og halda ró sinni. „Þannig munu
þeir losa sig við hann, og síðan verð-
ur honum gefinn kostur á að koma
sér fyrir á rólegum stað þar sem
hann getur eitt dögunum með fjöl-
skyldu sinni í allsnægtum — gegn
því að hann verði til friðs. Neiti hann
hins vegar að verða til friðs er þeim
trúandi til að eitra fyrir honum, og
lýsa því síðan yfir að hann hafi lát-
ist af hjartaslagi.“
Norðurlönd verða að standa
vörð um Eystrasaltsríkin
En hvaða afleiðingar telur Voslen-
sky að valdaránið hafi á innan- og
utanríkisstefnnu Sovétríkjanna?
„Hvað innanríkismál varðar munu
breytingarnar án efa hafa mikil áhrif
á þau lýðveldi sem barist hafa fyrir
sjálfstæði," sagði hann. „Mest verða
áhrifin í Eystrasaltslöndunum. Her-
inn mun loka landamærunum, og
hinir nýju valdhafar í Kremi munu
einbeita sér að því að færa völdin í
★ ★★ STJÓRNKERFISOVÉTRÍKJANNA ★ ★ ★
Kommúnistaflokkurinn
Aðalritari
Kommúnistaflokksins
Stjórnmálaráð:
Valdamesta stofnun
flokksins og kemur
saman í hverri viku.
Eftir seinni heims-
styrjöld hefur fjöldi full-
trúa verið frá 11 til 16.
Skrifstofa flokksins:
Deildir miðstjórnar sem
bera meðal annars
ábyrgð á iðnaði, efna-
hagslífi, menningu
og hugmyndafræði.
Miðstjórn:
Miðstjórnin, yfir 200
fulltrúar með atkvæðis-
rétt, kemur saman
tvisvar á ári, setur
helstu stefnumark-
mið og stjórnar
skrifstofum flokksins.
Flokksþing:
Flokksþingið, um 5.000
fulltrúar frá öllum
stofnunum flokksins, er
venjulega haldið á 5 ára
fresti. Meðal annars
samþykkir það helstu
valdastöður flokksins.
Sem leiðtogi Sovétríkjanna gegndi
Mikhail Gorbatsjov tveimur mikil-
vægum stöðum. Hann hefur verið
aðalritari Kommúnistaflokksins frá
því í mars 1985. í október 1988 var
hann kjörinn formaður Forsætis-
nefndar æðstaráðsins, eða forseti
Sovétríkjanna. í maí 1989 breytti
Fulltrúaþingið hinni áður áhrifalitlu
forsetastöðu í valdamikið embætti
og endurkaus Gorbatsjov
embættisins
Ríkisstjóm Sovétríkjanna
Forseti
Sovét-
ríkjanna:
Höfuð ríkisins
Varnarráðið:
Leynileg stofn-
un sem talin
er fjalla um
varnir út á við.
Forsætisnefnd
æðstaráðsins:
„Innra ráðuneyti“
Sovétríkjanna og
kemur reglulega
saman.
Forsætis-
ráðherra:
Höfuð
ríkisstjórnarinnar.
Æðstaráðið:
Þing 542 fulltrúa
sem situr í fjóra
mánuði í senn,
tvisvar á ári. Það
undirbýr frumvörp
til afgreiðslu í
Fulltrúaþinginu.
Ráðherraráðið:
Efsta þrep framkvæmdavaldsins
myndað af um 100 ráöherrum og
kemur venjulega saman fjórum
sinnum á ári.
Fulltrúaþing:
Þing 2.250 full-
trúa sem kemur
saman einu sinni
á ári. Meðal
verkefna þingsins
er kjör forsetans
og meðlima
æðstaráðsins.
Michael Voslensky
hendur skjólstæðinga sinna. Líklega
verða stjórnvöld þvinguð til að segja
af sér, og í haust haldnar einhvers
konar kosningar þar sem kommún-
istar munu bera sigur úr býtum.
Svipaða sögu verður eflaust hægt
að segja um t.d. Moldavíu, Georgíu
og Armeníu. Hvað Eystrasaltslöndin
varðar er afar mikilvægt að þjóðir
Norður-Evrópu haldi merki þeirra á
lofti á alþjóðavettvangi, og bregðist
hart við íhlutun herstjómamefndar-
innar í málefni þessarra landa.“
„Öll utanríkisstefna Sovétríkjanna
mun hverfa til fyrri vegar, og þátt
fyrir að flest ríki Austur-Evrópu séu
Sovétmönnum hernaðarlega töpuð
munu þeir leitast við að halda við
og auka efnahagsleg og pólitísk ítök
sín og áhrif þar. Kommúnistastjórnir
era enn við stjómvölinn í Rúmeníu
og Búlgaríu, og þrátt fyrir að banda-
menn Sovétmanna í löndum á borð
við Tékkóslóvakíu og Póllandi hafi
verið komið frá völdum hafa þessir
menn ekki verið dregnir fyrir rétt,
og þeir munu nú taka upp þráðinn
fyrir sína fyrri húsbændur. Þannig
mun verða leitast við að gera þann
hluta Þýskalands sem tilheyrði A-
Þýskalandi að Sovét-vinveittu svæði,
og aftur verður farið að tala um
þýsk-sovésk menningar- og vinasam-
bönd. Þá er enn talsverður fjöldi sov-
éskra hermanna á þessu svæði. Hins
vegar hef ég enga trú á að Sovétrík-
in muni ráðast í hemaðaraðgerðir
gegn Austur-Evrópuþjóðum. Til þess
er efnahagur landsins of bágborinn.
Þó valdaræningjarnir séu ævintýra-
menn eru þeir engir vitleysingar.“
Sjónvarpsstöðvar stöðvaðar
Voslensky fylgdist í gær með út-
sendingum sovéska sjónvarpsins á
heimili sínu í Bonn í Þýskalandi.
Hann sagði að aðeins fyrsta rás þess
sendi út, allar aðrar sjónvarpsstöðvar
hafa verið látnar stöðva útsendingar.
„í dag hafa nær eingöngu verið spil-
uð ættjarðarlög, og fólki af og til
verið tjáð að ástandið í landinu væri
með eðlilegum hætti,“ sagði hann.
Gorbatsjov hefur aldrei haft
aðra stefnu en að halda völdum
- segir dr. Arnór Hannibalsson
„EF nýju valdhafarnir ætla að
berja niður þjóðernishreyfingarn-
ar og ganga í skrokk á sjálfstæðis-
viðleitni í ýmsum lýðveldanna líst
mér ekki á blikuna. Úkraínumenn
segjast reiðubúnir að berjast fyrir
sínu máli til síðasta blóðdropa og
sama máli gegnir víðar,“ sagði
Arnór Hannibalsson prófessor.
Arnór er nýkominn úr ferðalagi
um mörg sovésku lýðveldanna,
Rússlands, Azerbadjan, Kazakst-
an, Úkraínu, Eystrasaltsríki ogÚz-
bekistan. Hann var við nám í Sov-
étríkjunum á 6. áratugnum og
hefur fylgst grannt með fram-
vindu mála þar síðan. „Þoiinmæði
manna var hvarvetna á þrotum.
Fólk var langþreytt á skorti og
stefnuleysi og óttaðist átök þó
ekki gerðu menn sér grein fyrir
hvernig þau hæfust né hvert þau
myndu leiða.“
„Sovétríkin era tveir heimar. Þar
er yfírstéttin, 10% þjóðarinnar og svo
óbreyttur almúginn sem hefur varla
málungi matar og sér ekki fram á
breytingar. Inn í þetta blandast einn-
ig vaxandi þjóðernisbarátta í mörg-
um lýðveldanna sem verður ekki
brotin á bak aftur. Úkraínumenn
sögðu að ástandið lagaðist ekki fyrr
en þeir fengju yfírráð eigin atvinnu-
vega en öll lykilfyrirtæki heyra beint
undir ráðuneytin í Moskvu. Kreppan
í Sovétríkjunum er ekki aðeins af
efnahagslegum toga, hún er einnig
menningarleg og siðferðileg. í 70 ár
hefur öllum verið kennt að til sé ein
siðaregla; að þjóna flokknum. Þegar
niður á botn í örbirgð og allsleysi
er komið þá hljóta að vakna efasemd-
ir um hvort slíkt er sæmandi siðaðri
þjóð. Gorbatsjov hefur verið fulltrúi
Flokksins og yfirstéttarinnar. Hann
hefur aldrei haft aðra stefnu en halda
völdum. Hann hefur gripið í skott
atburðanna fremur en ráða þeim.
Hans hugmynd var að sýna að gamla
kerfið stæðist með ákveðnum breyt-
ingum. En hann dró úr valdi ritskoð-
unar og orðið varð fijálsara og fjölm-
iðlar tóku stakkaskiptum. í kjölfar
þess kom ýmislegt upp úr dúmum
og menn tóku að viðra kröfur þegar
losnaði um agann. En það kom ekk-
ert í staðinn. Atvinnulífið hefur ekki
skánað. Gorbatsjov átti engin úrræði
í iðnaðinum. Tæki og búnaður eru
haugamatur og þar sem kerfínu var
ekki breytt urðu allar endurbætur
óframkvæmanlegur. Gorbatsjov átti
heldur engin úrræði í landbúnaðin-
um. Gamla samyrkjubúa-kerfið er
enn við lýði. Áður máttu bændur
ekki fara af jörðum, en þegar því
var breytt flýðu allir til bæjanna og
sveitir tæmdust. Enginn hafði hag
af gangi búsins og menn fengu bara
sitt lága kaup. Það gerði allt flókn-
ara að höfuðgreinum kornframleiðsl-
unnar var stýrt frá Moskvu. Sl. haust
fóra akrar undir snjó án þess að
uppskera væri hirt, og í vor var látið
hjá líða að plægja. Því er fyrirsjáan-
leg hungursneyð. Samtfmis fræddist
fólkið meira um ástandið og gerði
kröfur í samræmi við það. Við þeim
átti flokksforystan ekkert svar.“
Arnór sagði að atburðirnir nú
minntu mjög á valdarán hersins í
Póllandi 1981; röksemdirnar væru
mjög áþekkar en skipulag Pólvetj-
anna verið miklu „betra.“
„Ástæðan fyrir því að Gorbatsjov
hefur verið nánast dýrkaður á Vest-
urlöndum er tvíþætt," sagði Arnór.
„Hann tók upp aðra utanríkisstefnu
Arnór Hannibalsson
sem má þakka Shevardnaze. Fyrir
bragðið hylltu fréttamenn og margir
aðrir hann. Alþjóðlegar fréttastofur
fluttu sáralitlar fréttir af innanlands-
ástandinu, öll áherslan beindist að
utanríkisstefnunni og þar hefur orðið
gerbreyting á bæði hvað varðar vest-
urlönd og þriðja heimsríki."
Arnór sagðist ekki hafa trú á að
Gorbatsjov yrði settur til valda á ný
eins og sagt var í Moskvufréttum.