Morgunblaðið - 24.12.1992, Page 49

MORGUNBLAÐIÐ FIMMTUDAGUR 24. DESEMBER 1992
49
víni en kunnu vel með að fara.
Nú er þessu öðruvísi farið, því
að víða sér til drukkinna flækinga
sofandi á bekkjum. Götuhom við
torg eitt fyrir ofan hótelið okkar,
Plaza Jacinto Benavente, virtist
vera samastaður eiturlyfjasjúk-
linga og átti maður stundum erfitt
með að hrista af sér dópað kven-
fólk, sumt kornungt, sem falbauð
sig fyrir lítinn skilding.
Þetta vandamál um útigangs-
menn og eiturlyfjasjúklinga eiga
allar stórborgir við að stríða í
Evrópu, og Madrid með sínar þijár
milljónir og tvö hundruð þúsund
íbúa telst auðsjáanlega þar í
flokki.
Madrid er mikil borg og falleg
og þótt hún teljist menningarborg
Evrópu í ár varð ég lítið var við
það, nema hvað ýmsar fram-
kvæmdir snertir. En þær borgir,
sem hljóta þennan titil kappkosta
að fegra ásýnd sína, lagfæra og
endumýja hvers konar söfn og
opinberar byggingar og hefur
mörgum orðið vel ágengt í því til-
liti. Menn grípa tækifærið og gera
ríkið að þátttakanda í fram-
kvæmdunum og helst í eins mikl-
um mæli og unnt er. Margar stór-
borgir eiga við mikinn innri vanda
að stríða og því er þessi titill mjög
þýðingarmikill, því að þá fara öll
hjól að snúast.
Það er athyglisvert, að þær rót-
grónu menningarþjóðir, sem
mynda kjarna Evrópubandalags-
ins hafa lagt langsamlegast mesta
áherslu á að styrkja burðarstoðir
innri menningar t.d. listir, mennt-
un, vísindi og jafnframt málrækt
og þessi mikla menningarvæðing
er jafnvel enn varasamari minni
ríkjunum en fjármagnsvaldið, því
að hætta er á að menning þeirra
sjálfra hreinlega þurrkist út. Þá
er það einnig þannig, að jafnan
er til harður kjarni meðal lista-
manna minni ríkjanna sem beinlín-
is hefur menningu stóru ríkjanna
alfarið að leiðarljósi við listsköpun
sína. Minna má á, að engir eru
jafn iðnir við að prédika alþjóða-
hyggju í listum og þeir sem vilja
drottna í menningarlegu tilliti.
Miðað við efnahag hefur senni-
lega engin þjóð lagt jafn mikla
áherslu á menningarvæðingu á
seinni árum og- Spánveijar, því
þeir gera sér þessar staðreyndir
ljósar. Og því er neyðarlegt að
fylgjast með andvaraleysi minni
þjóða, er sumar virðast algjörlega
blindar fýrir þessum einföldu stað-
reyndum og minnka fjárlög til lista
og menningar!
Spánveijar ætla að verða sterk
þjóð innan kjarna efnahagsbanda-
lagsins og tekst það vafalaust með
sama áframhaldi og framtak
þeirra og stórhugur er aðdáunar-
verður í ljósi þes, að landið á í
miklum efnahagsörðugleikum. Al-
menningur, sem fátt skilur annað
en daglegar þarfir og fótamennt,
er hér ekki með á nótunum og
telur um bruðl að ræða, en það
er þó einmitt þjóðin í heild sem
nýtur góðs af, og ber þetta vott
um hugrekki og framsýni ráða-
manna.
Þótt Madridborg sé stórglæsileg
°g byggingarnar margar íburðar-
miklar telst hún merkilega ung,
en uppbygging hennar hófst fyrst
fyrir alvöru á síðustu öld, en áður
hafði hún verið í hægri þenslu frá
dögum Filips II er ríkti á 16 öld.
Sagt er að hún hafi byggst upp
kringum drottnunarmetnað Filips,
sem var merkur kóngur hvers
ásjónu má sjá í mörgum útgáfum
á Prado, hinu mikla safni og stolti
borgarinnar.
Við vorum vel staðsett í borg-
inni og ég komst strax að því að
frekar stuttur gangur var á Prado,
og gengi maður beint niður hina
mjóu götu Calle Huertas frá fyrr-
nefndu vímuhorni var maður að
nokkurri stund liðinni kominn að
breiðgötunni Paeso de Prado og
sá í endann á safninu, og gengi
maður lítinn spöl til hægri var
komið að miklu torgi sem er til-
einkað Karli V keisara, og þaðan
er örstutt að menningarmiðstöð
Soffíu drottningar við Calle de
Santa Isabél. Rúsínan í pylsuend-
anum má segja, að hafi verið að
rétt fyrir neðan Puerto del Sol,
við Calle de Alcala var svo hinn
víðfrægi fagurlistaskóli, kenndur
við San Fernando „Escuela de
Bellas Artes de San Fernando".
Skólinn er öðru fremur frægur
fyrir nemendur sína, en einn þeirra
var sjálfur Goya, svo og fágætlega
gott málverkasafn eldri meistara
m.a. óviðjafnlega myndröð helgra
manna eftir Jusepe de Ribera, en
400 ár eru frá fæðingu hans í ár,
og er þess minnst á margan hátt
m.a. með stórri sýningu, sem nú
stendur yfir á Metropolitan-safn-
inu í New York. Ég tók einmitt
mikil að maður fái ekki notið
myndanna því að safnið er stórt.
Málverkaeign safnsins er eink-
um með ólíkindum og er hér meira
átt við gæði en magn og segja
má að það hýsi t.d. heilt safn verka
Goya jafn mörg herbergi og salir
og eru undirlögð verkum hans ein-
vörðungu. Sá er skoðar þetta safn
hefur í raun séð ígildi margra sér-
sýninga í hinum miklu sýningar-
sölum heimsins, því að það er ekki
aðeins merkilegt hve safnið á
mörg verk efir Spánveija eins og
Velazques, Zurbaran, E1 Greco,
Ribera, Murrillo, heldur einnig ít-
alskra málara eins og Tizian,
Tintoretto, Tiepolo, Veronese, hol-
lenskra og flæmskra málara eins
og Rúbens, van Dyck, Hieronymus
Bosch, Jan og Pieter Breughel auk
ég hjá mér mun ríkari þörf til að
kafa inn í innstu kviku málverk-
anna og frá sumum þeirra gat ég
ekki slitið mig og leitaði þau uppi
aftur og aftur. Er svo er komið
hugsar maður ekki endilega um
hvað sé best, heldur hvað orkar
sterkast á mann hveiju sinni og
það fer eftir ýmsu.
Við skoðun safna kemst maður
að svo mörgu af eigin rammleik
sem manni var kannski alsendis
ókunnugt um áður, og nú var ég
einkum hrifin af því að rannsaka
innileikann í mörgum málverk-
anna eins og t.d. er meistararnir
brugðu á leik og unnu saman að
sömu listaverkunum. Þetta voru
eins og samræður, þar sem hver
og einn gefur það besta sem hann
á til. Ógleymanlegar verða mér
Francisco de Zurbaran (1598-1664); „Kyrralífsmynd“.
eftir því er mig bar að garði að
mikil endurnýjun virðist eiga sér
stað á húsnæðinu og njóta menn
þar vafalítið hins dýrmæta titils
borgarinnar.
Fyrsti dagurinn fór í að hvíla
sig, litast um í borginni og endaði
í jurtagarðinum við hlið Prado, en
ég var mættur snemma á öðrum
degi á safninu, þar sem ég var
viðloðandi næstu daga. Safnið er
eitt hið nafntogaðasta í heimi, svo
sem margur veit, en listaverkafjár-
sjóðir þess eru með eindæmum og
furðar mann helst á því, að ekki
skuli vera mun strangari gæsla
innandyra og vopnaðir verðir hvar-
vetna. Nóg hefur verið um slysin
á söfnum, er geðveikir menn hafa
skvett sýrum á ómetanleg málverk
eða þjófar skorið þau úr römmun-
um, sem hafa kostað margfalda
slíka öryggisgæslu. Auðvitað kann
að vera að gæslan sé betri en hinn
almenni gestur geri sér grein fyrir
og að sumir gestanna séu í raun
öryggisverðir.
Safnið er satt að segja eins og
brautarstöð allan daginn, því að
slík er mannamergðin, en ekki það
ótölulegra verka annarra stór-
meistara málaralistarinnar.
Maður er satt að segja hálf
ringlaður eftir fyrstu yfirferð, því
af svo mörgu er að taka er lagt er
í þá næstu, en einu má slá föstu
sem er, að margra daga verk tek-
ur að skoða safnið vel.
í gamla daga þegar maður var
ungur vissi maður auðvitað upp á
hár hveijir væru mestir og bestir
og afgreiddi aðra og meinta minni
spámenn eins og skot, en maður
hefur Iöngu komist að þeirri niður-
stöðu, að hlutirnir eru ekki svo
einfaldir, og listasagan nokkuð
önnur en maður hélt af bókum og
vísir menn vildu meina. Listasagan
er á stöðugri hreyfingu og best
fer á að sú hreyfing eigi sér stað
í samræmi við þá þekkingu sem
maður aflar sér af eigin hvötum
augliti til augliti við sjálfa heims-
listina.
Ég uppgötvaði þannig fljótlega,
að ég leit allt öðrum augun á
málin en í gamla daga og var ég
þó ekki leiðitamur í skoðunum þá
heldur, en aldurinn þroskar alla
sem hafa augun opin og nú fann
myndir þar sem t.d. Rubens tók í
pensilinn með blóma Breughels
eða fuglamálaranum Franz Snyd-
ers, og samvinna landslagsmálar-
ans óviðjafnlega Joost de Mompers
við ýmsa meistarana. Þetta eru
ekki nein lykilverk, en samvinnan
er mjög áhugaverð fyrir listasög-
una og myndirnar stórmerkilegar,
enda tók ég eftir því, að það voru
fleiri en ég sem skoðuðu þær
gaumgæfilega.
Þá getur hver og einn komist í
raun um að súrrealistar fyrri alda
voru fleiri en Hieronemyus Bosch
og hér er mér einkum minnisstæð-
ur Joachim Patenier (1485—1524),
en hann fléttar hugaróra og
ímyndaðar veraldir inn í raunveru-
legt landslag og myndir hans telj-
ast mikilsverður hlekkur í þróun
landslagsmálverksins.
Mörg meistaraverkin gagntóku
mig og einkum var ég hrifinn af
hinu einstæða málverki Gianbatt-
ista Tiepolo (1696—1770), sem
hann málaði á árunum 1767-9
„Hin óflekkaða móttaka" Hér er
um að ræða trúarlega mynd, sem
er laus við alla helgislepju, en býr
yfír einhverri yfimáttúrulegri hug-
Ijómun. Heilög María er hér í líki
þroskaðrar konu og hún er svo
óhagganlega staðsett á myndflöt-
inn að minnir á höggmynd. Þá er
litasamræmið einstakt og blæ-
brigðaríkdómurinn magnaður. Öll
myndin er líkust synfóníu tóna og
litahljóma.
Þessi mikli málari hafð enda
mikil áhrif á samtíð sína m.a. suð-
urþýska list, og Goya lærði mikið
af litanotkun hans.
Tiepolo var ásamt mági sínum
Giovanni Antonio Guardi (1699-
1770) einn hinna síðustu svoköll-
uðu Éeneyjameistara og hann brú-
ar bil síðbarrokks og rókókó. Með
þeim leið dýrðartími Feneyjamál-
verksins undir lok, er reis hæst
með þeim Tizian, Tintoretto og
Veronese. Þótt ég væri lengi lítið
hrifinn af barrokk og enn síður
rókókó hef ég einhverra hluta
vegna frá fyrstu kynnum dáð Tiep-
olo.
Tiepolo þessi kom til Madrid í
boði Karls þriðja 4. júní 1762, með
tveim sonum sínum Domenico og
Lorenzo og tók strax að skreyta
konungshöllina með freskum og
lauk verkinu 1766. Árið eftir tók
hann að sér að skreyta altaris-
veggi Franzískanaklaustursins
San Pascual í sumaraðsetri hirðar-
innar Aranjuez, og var málverkið
„Hin óflekkaða móttaka" hluti
skreytingarinnar" og um leið var
það svanasöngur málarans, því að
hann lést skömmu eftir að hann
fullgerði hana. En tímar breytast
og smekkur manna einnig og fyrr
en varði voru málverkin tekin nið-
ur. Þeim var einfaldlega hafnað
og komið fyrir i einhverri geymslu
og sum þeirra vor meira að segja
bútuð niður. Samkeppnin var hörð
í listinni og hinn klassíski stíll
málverka Anton Rafael Mengs var
tekinn fram fyrir verk hans.
En þrátt fyrir illa meðferð, raka
og kulda, hélst þessi eina mynd
alveg óskemmd og er nú tákn um
undur málunartækninnar og frá-
bært dæmi um hátind rókókólist-
arinnar. Báðir synir Tiepolo voru
ágætir málarar og eru líkur á því
að þeir hafi aðstoðað hann við
gerð málverksins. Þeir héldu uppi
merki föðursins að honum gengn-
um um hreina, klára og ómengaða
túlkun trúarlegra viðfangsefna.
Annað málverk, sem einnig var
ætlað að prýða altarisveggina en
af öðrum toga er hin mikilfenglega
riddaramynd „Hinn heilagi Jakob-
us frá CompostIe“ sem á að hafa
verið máluð á árunum 1757-58
og er nú ein af perlum listasafns-
ins í Búdapest Magyar
Szépmuvézeti Múseum.
Prado-safnið eitt og sér verð-
skuldar heila grein, sem ég vonast
eftir að geta sett saman innan
skamms.
Ég hafði hlakkað mikið til að
skoða menningarsetur Soffíu
drottningar og varð ekki fyrir von-
brigðum þótt það sé fljótskoðað.
Safnið er einkum byggt fyrir nú-
tíma spánska list og er Guemica
eftir Picasso perla þess. Hann arf-
leiddi raunar Prado-safnið að
myndinni og hékk hún áður í bygg-
ingu er tilheyrði safninu, en þó
ekki í nágrenni Goya, Greco og
Velazques né annarra sígildra
meistara eins og hann hefði helst
óskað. Mikill styr hefur staðið út
af þessum flutningum og menn
rifist heiftarlega á opinberum vett-
vangi.
Aðkoman að safninu er
skemmtileg en lyftutumum úr
gleri hefur verið komið fyrir fram-
an gamla höll og er hér um mjög
snjalla hugmynd arkitektsins að
ræða. Bæði gerir hún aðkomuna
ævintýralega og lyftir upp þung-
lamalegu svipmóti gömlu bygging-
arinnar.
Margt skemmtilegt gerðist á
skoðunarferðum mínum í Madrid
en farsælast er rýmisins vegna að
flétta því inn í sérgreinar um
Prado og menningarsetur Soffíu
drottningar.