Morgunblaðið - 14.06.1994, Blaðsíða 24

24 ÞRIÐJUDAGUR 14. JÚNÍ 1994
LISTIR
MORGUNBLAÐIÐ
Sagaán
samastaðar
Islenska
einsöngslagið
Menningardagskrá í Gerðubergi
MENNINGARMIÐSTÖÐIN Gerðuberg heldur upp á fimmtíu ára
afmæli Lýðveldisins Islands með sérstakri menningardagskrá sem
tileinkuð er íslenska einsöngslaginu. Dagskráin hefst með söng-
skemmtun í Borgarleikhúsinu á afmæli Reykjavíkur 18. ágúst þar
sem flutt verða einsöngslög eftir mörg íslensk tónskáld. Söngvarar
á tónleikunum verða Sólrún Bragadóttir, Garðar Cortes, Rannveig
Bragadóttir, Kolbeinn Ketilsson, Sigrún Hjálmtýsdóttir, Kristinn Sig-
mundsson og Sverrir Guðjónsson. Jónas Ingimundarson leikur undir.
BOKMENNTIR
Skáldsögur
FYRIRGEFNING SYNDANNA
eftir Ólaf Jóhann Ólafsson
RICHARD Eder, bókmenntagagn-
rýnandi bandaríska stórblaðsins
The Los Angeles Times undanfarin
12 ár og Pulitzer-verðlaunahafi
árið 1987 fyrir bókmenntagagnrýni
sína, er mikill íslandsvinur. Hann
er einn þekktasti gagnrýnandi
Bandaríkjanna nú um stundir. Eder
var um 27 ára skeið blaðamaður
The New York Times, til að byrja
með í New York en síðar víða um
heim. Ferli sínum hjá The New
York Times lauk Eder sem leiklist-
ar- og kvikmyndagagnrýnandi
blaðsins áður en hann flutti sig
árið 1982 yfir til L.A. Times og
hóf bókmenntagagnrýni, en fimm
árum síðar hlaut hann helstu víður-
kenningu í bandarískri blaða-
mennsku fyrir þau störf sín - Pu-
litzer-verðlaunin.
Eder kom í fyrsta skipti til ís-
lands árið 1973, þegar Vestmanna-
eyjagosið var. Hann var þá frétta-
maður The New York Times í Lond-
on og var fyrirvaralítið sendur
áleiðis til Vestmannaeyja.
Hann segist sjaldan á löngum
starfsferli hafa orðið fyrir jafn
djúpstæðum áhrifum af náttúruöfl-
um og baráttu mannsins við þau
og þegar hann stóð í miðjum Vest-
mannaeyjabæ og fylgdist með eyð-
ingarmætti iðandi hraunstraumsins
annars vegar og baráttukrafti
mannsins hins vegar, sem með öll-
um tiltækum ráðum barðist hetju-
lega til þess að bjarga ómetanlegri
hafnaraðstöðu Vestmannaeyja.
Eder segir að því hafi ekki þurft
að beita hann nokkrum fortölum,
þegar hann var orðinn yfírmaður
fréttastofu The New York Times í
París, veturinn 1981, að koma
hingað til lands, til þess að vera
gestur og fyrirlesari á ráðstefnu
Blaðamannafélags íslands og
Menningarstofnunar Bandaríkj-
anna.
í þriðja sinn kom Eder til íslands
í ágúst 1986 en þá var hann í efnis-
öflun vegna greinar um ísland fyr-
ir ferðatímarit í New York. Eder
fór víðs vegar um landið í þessari
heimsókn sinni, ræddi við fjölda
fólks, hafði áður kynnt sér, eins
og hann orðar það, „á yfírborðs-
kenndan hátt“ helstu bókmennta-
afrek íslendinga, einkum til forna.
Morgunblaðið taldi því forvitni-
legt að leita til þessa þekkta bók-
menntagagrýnanda og fara þess á
leit við hann, að hann skrifaði rit-
dóm fyrir lesendur Morgunblaðsins
um bók Ólafs Jóhanns Ólafssonar,
Fyrirgefningu syndanna, sem kom
út í Bandaríkjunum fyrr á þessu
ári, undir heitinu Absolution. Eder
varð góðfúslega við þessari beiðni
Morgunblaðsins og fer ritdómur
hans hér á eftir.
Grein Eders
Sköpun heimsins og soufflégerð
byggjast á ákveðnu ferli þar sem
eitt leiðir af öðru — í upphafi var
guð eða mikill hvellur annars vegar
og hins vegar algert eggjaæði —
og smáatriðin spretta fram, tré eða
ostur. Þessu er öfugt farið með
skáldsögur og ljóð. Þar eru lifandi
einstaklingar, einstök efnisatriði,
myndin sjáif eða myndlíkingin fyrst
kynnt til sögunnar og í framhaldi
af því eru stóru drættirnir dregnir.
Dæmi- eða líkingasögur eru þó
undantekning frá þessu því að þar
er það boðskapurinn, sem kemur
fyrst, og það er kannski þess vegna
sem þær eru margar svo leiðinleg-
ar. Refurinn hans Esóps:og vínber-
in halda hins vegar áfram að kitla
ímyndnnaraflið löngu eftir að boð-
skapurinn er gleymdur. Tökum
dæmi af tveimur fremstu líkinga-
sagnahöfundum nútímabók-
mennta, Kafka og Camus. Eru
Gregor Samsa og Meursauit ekki
dæmigerðir fyrir einsemdina og
vei-uleikafirringuna? Og hvað með
það? Líklega væri öllum sama nema
vegna einlægra en kátlegra lýsing-
anna á manni, sem fínnst hann
vera að breytast í bjöllu. Eða vegna
sálarangistarinnar, _sem skín út úr
meitluðum texta „Útlendingsins“?
Maður og mold
Bók Ólafs Jóhanns Ólafssonar,
„Fyrirgefning syndanna", er
spennusaga um sýndajátningu í
stíl, sem þegið hefur ýmislegt frá
Camus en er ekki fyllilega fær um
að endurgjalda það. Gamall, ríkur
maður skríður loks út úr sjálfs-
elskuskelinni eftir að hafa ráðskast
með meðbræður sína og troðið á
þeim miskunnarlaust um áratuga-
skeið. Hann er varla nema skurnið
eitt, hans eigið eitur er að tæra
hann upp.
Myndin er nokkuð áhrifamikil
en áherslan er á hið almenna en
ekki hið sérstæða. Glæpurinn, sem
gamli maðurinn játar á sig, er
skemmtilega kaldhæðinn og flétta
Ólafs er ekki ófrumleg, en allt ann-
að er af henni leitt eins og í flýti
og til að fylla upp í eyðurnar. Sögu-
manninum, rödd hans og öllu, sem
hann segir okkur um sitt eigið líf,
er einfaldlega mokað á sinn stað.
Einstaka sinnum örlar á atriði, sem
stendur undir sjálfu sér, en oftast
eru efnisþræðirnir óhlutlægir og
allir á yfírborðinu, jafnvel klisju-
kenndir. Guð almáttugur eða rit-
höfundar geta skapað mann úr
mold en Ólafur hefur hugsað sér
mann en útkoman er aðallega mold.
• Þannig horfír þetta við mér sem
gagnrýnanda, sem telur sig ekki
mjög smámunasaman hvað sem
öðrum kann að finnast, og sem
Morgunblaðið hefur, vafalaust í
hugsunarleysi, boðið að láta álit
sitt í Ijós. Rétt er að geta þess, að
„Fyrirgefning syndanna“ fékk vin-
samlega dóma sums staðar þegar
hún kom út í New York fyrr á
árinu, án þess þó að vekja mikla
eftirtekt. Það, sem vakti mesta
athygli, var höfundurinn sjálfur,
kunnur skáldsagnahöfundur á fs-
landi og jafnframt farsæll maður
í fjármálalífinu hér vestra, einn af
forstjórum Sony-samsteypunnar. í
Bandaríkjunum ræður sérhæfingin
ríkjum og Endurreisnarmennirnir
eru fáir þótt nefna megi dæmi um
skáld og rithöfunda, sem stunduðu
einnig aðra iðju; Melville var í toll-
inum, Hawthorne var ræðismaður,
Wallace Stevens tryggingasölu-
maður og T.S. Eliot útgefandi þótt
hann minnti alltaf mest á rauna-
mæddan bankastjóra.
New York ekki alveg rétt
Það vakti líka eftirtekt, að Ólaf-
ur sneri sjálfur bókinni á ensku.
Það þykir mikið afrek í okkar eint-
yngda samfélagi, en var kannski
ekki sérstaklega heppilegt. Enskan
hans er rétt en ekki alveg í sam-
ræmi við málvenju. (í New York,
sem er sögusviðið að miklu leyti,
segja fáir „coffee house“ eins og
Addison og Steele áður og þótt
„swiftly“ sé gott og gilt, þá er það
varla hluti af talmálinu nú á dög-
um). Þetta skiptir þó ekki máli
nema vegna þess, að það eykur enn
á tilfínninguna fyrir því, að sagan
eigi sér hvergi neinn samastað.
New York Ólafs Jóhanns Ólafs-
sonar er ekki alveg rétt. Peterson,
gamla söguhetjan hans, kom þang-
að 40 árum áður en virðist þó ekki
Ólafur Jóhann Ólafsson
almennilega lentur. Þótt þessum
gamla þrjóti hafi tekist að sanka
að sér offjár, er heldur ólíklegt, án
frekari útskýringa, að hann hafi
verið helsta „umræðuefni" borgar-
búa. New York, þessi glymjandi
fólks, sem er fyrst og fremst upp-
tekið af sjálfu sér, er allt of hávaða-
söm til þess. Það er líka fáránlegt,
að fastagestir í óperunni hafí verið
að slúðra um hann á karlaklósett-
inu. Þeir, sem þekkja til ástandsins
þar í hléum, vita, að reyni einhver
að setja á ræður þar inni, er honum
óðara bolað burt af herskörum
manna í spreng.
Gömul tugga og þvæld
Verra er, að stór hluti af ævi-
sögu sögumannsins er gömul tugga
og þvæld. Frásögnin af því þegar
hann sem barn kemur að föður sín-
um í áköfum ástaleik með þjónustu-
stúlkunni er gatslitin klisja og svo
er einnig um kynlífsvígslu hans
með vændiskonu og vonbrigðin,
sem hann varð fyrir. Þetta heitir
að skrifa eftir númerum.
Burtséð frá þessu er ekkert sér-
lega eftirtektarvert við æskuminn-
ingarnar. Hjá -hinum sögupersón-
unum — eiginkonum Petersons,
ungu konunni, sem hann elskaði
áður og framdi glæp fyrir, hans
eigin börnum og kunningjum —
örlar varla á sjálfstæðum persónu-
einkennum og til að bæta gráu
ofan á svart þá eru þær lausar við
allan táknrænan tilgang. Ætla
mætti þó, að eitthvað væri um að
vera í lífi þessa fólks þótt sögumað-
urinn sé of upptekinn af sjálfum
sér til að koma auga á það. Unga
Kóreustúlkan, förunautur Peter-
sons undir það síðasta, er ráðgáta
en alveg spennulaus; undir fáguðu
yfirborðinu er ekkert annað að
finna.
Meira en frumleg írónía
Vissulega hefur „Fyrirgefning
syndanna" sína kosti til að bera.
Klaufalegar tilraunir Petersons til
að vinna ástir ungrar, íslenskrar
stúlku í Kaupmannahöfn fá aula-
bárðinn, sem býr í hjarta allra
manna, til að engjast sundur og
saman og þegar hann sér hana
með keppinautnum gæti Iíðan hans
og tilfinning fyrir því, að heimurinn
sé ein klakahöll, fengið hjörtun til
að springa. Kaldhæðnin í hefndinni
er meira en frumleg og það er
skemmtilegur fáránleikablær yfír
því þegar tvö uppkomin börn hans,
sem er meinaður aðgangur að íbúð-
inni hans, verða að nota innanhúss-
kallkerfið til að segja honum, að
móðir þeirra, fyrsta eiginkona
hans, sé að deyja.
Þessir ljósu punktar eru þó fáir.
Það, sem stendur „Fyrirgefningu
syndanna“ fyrir þrifum er almenn
flatneskja hvað varðar atburði,
sögupersónur og það, sem þarf til
að vekja lesandann. Sem dæmisaga
um sjálfselsku ellinnar vantar hana
þá sálrænu dýpt, sem þarf til að
komast hjá predikunaráráttu slíkra
sagna. Ólafur lýsir ástandi Peter-
sons af skáldlegri viðkvæmni ef við
Ieggjum þann skilning í hana, að
vilji höfundarins komi í stað ímynd-
unaraflsins.
Richard Eder
í október verður opnuð yfirlits-
sýning um Islenska einsöngslagið í
Gerðubergi. Á sýningunni verða
ljósmyndir af tónskáldum og flytj-
endum íslenskra einsöngslaga,
nótnahandrit, söngskrár og aðrar
myndir sem segja sögu íslenskra
einsöngslaga frá því um miðja 19.
öld.
Sjö sýningar á
liðnu leikári
LEIKHÚSIÐ Frú Emilía hefur sent
frá sér eftirfarandi fréttatilkynn-
ingu: Menntamálaráðuneytið og
leikhúsið Frú Emilía hafa gert
starfssamning sem undirritaður var
í mars 1993. Af hálfu ráðuneytisins
felst í samkomulagi þessu að það
veitir leikhúsinu fjárhagslegan
styrk í tvö ár að upphæð samtals
tuttugu milljónir sem greiddar eru
í íjórum áföngum, 1. ágúst 1993,
1. janúar og 1. ágúst 1994 og 1.
janúar 1995. Frú Emilía setur upp
sex til sjö leiksýningar og smærri
verkefni (upplestra o.þ.h.) þessi tvö
ár. Leikhúsið tók á leigu til tveggja
ára myndarlegt húsnæði á Seljavegi
2 og innréttaði þar leikhús fyrir
starfsemi sína en einnig hafa ýmsir
leikhópar fengið inni hjá ieikhúsinu
til æfinga og sýninga. Fyrsta leik-
sýningin var á vegum leikflokksins
Augnablik, bamasýningin „Júlía og
Mánafólkið", sem sýnt var fímmtíu
sinnum fyrir fullu húri. „Afturgöng-
ur“ eftir Henrik Ibsen var fyrsta
sýning Frú Emilíu. Einnig var sýnt
barnaleikritið Trítill og urðu sýning-
Á meðan á sýningunni stendur
verður fjölbreytt kynningar- og
skemmtidagskrá og mun kunnáttu-
fólk flytja tónlist og halda fyrir-
lestra með tóndæmum, hljóðfæra-
leik og ljóðasöng síðdegis á sunnu-
dögum í október og nóvember og í
byrjun október verður haldið söng-
námskeið í Gerðubergi.
ar um níutíu í leikhúsinu en einkum
í leikskólum. Óperustúdíó Eugeníu
Ratti sýndi smáóperuna „Öndin frá
Karíó“ eftir Wolfgang Amadeiis
Mozart tvisvar sinnum og Kvenna-
kór Reykjavíkur hélt tónleika. Nem-
endaleikhúsið sýndi „Konur og
stríð“ eftir áramótin og Jóhanna
Jónas sýndi „Dónalegu dúkkuna",
Tíu fingur sýndu brúðuleiksýning-
una „Englaspil" og Sigurður Hall-
dórsson hélt emleikstónleika.
Áhugamannaleikhópurinn Leik-
smiðja Reykjavíkur, sem haft hefur
aðstöðu í húsakynnum Frú Emilíu
í allan vetur, sýndi afrakstur vetrar-
starfsins með spunasýningunni
„Frá kyrrstöðu til hagvaxtar". Auk
þessa hafa ýmsir leik- og sönghóp-
ar fengið inni til æfinga. Leikárinu
lauk með þremur forsýningum á
Macbeth en frumsýningin verður í
bytjun september. Auk Macbeths
mun Frú Emilía setja upp t.vær
sýningar með lækkandi sól í haust
og ljúka samkomulaginu við
menntamálaráðuneytið fyrir 30.
júní 1995.
Samtals hafa því verið æfðar og
sýndar sjö leiksýningar í leikhúsinu
sl. vetur og þar af þijár á vegum
Frú Emilíu auk hinna smærri verk-
• efna sem áður voru talin.
Heimildarmynd um Jón Sigurðsson
Maður og
foringi
LEIKIN heimildarmynd um
ævi Jóns Sigurðssonar verður
sýnd í Sjónvarpinu á þjóðhá-
tíðardaginn 17. júní. Það er
kvikmyndafélagið Saga Film
sem framleiðir myndina, Jón
Sigurðsson — maður og for-
ingi, í tilefni 50 ára afmælis
Lýðveldisins íslands. í mynd-
inni er reynt að gefa innsýn
í persónu Jóns, samtíð hans
og einkahagi.
Mikið var gert til að reyna
að fanga andrúmsloft 19. ald-
ar við gerð myndarinnar.
Kvikmyndað var bæði á Is-
landi og í Danmörku. Þar sem
því var hægt að koma við voru
atriði tekin á þeim stöðum
sem atburðir gerðust í raun
og veru. Þjóðfundurinn var
t.d. tekinn upp í Menntaskól-
anum í Reykjavik og gifting
Jóns og Ingibjargar Einars-
dóttur í Dómkirkjunni.
Það er Egill Ólafsson sem
fer með hlutverk Jóns en
Margrét Ákadóttir fer með
hlutverk Ingibjargar. Leik-
Jón Sigurðsson
stjóri myndarinnar er Þór-
hallur Sigurðsson. Þórunn
Valdimarsdóttir, rithöfundur
og sagnfræðingur, skrifaði
handritið en Björn G. Björns-
son og Guðmundur Magnús-
son unnu einnig að undirbún-
ingi þess.
Allmargar leikmyndir voru
reistar í myndveri Saga Film.
Heimili Jóns var endurbyggt
að hluta og hornstofan er nú
á sýningu Þjóðminjasafns og
Þjóðskjalasafns, Leiðinni til
lýðveldis, í Aðalstræti 6.
Verkefni Frú Emilíu