Morgunblaðið - 26.01.1995, Blaðsíða 26

26 FIMMTUDAGUR 26. JANÚAR 1995
MORGUNBLAÐIÐ
MORGUNBLAÐIÐ
FIMMTUDAGUR 26. JANÚAR 1995 2\
STOFNAÐ 1913
ÚTGEFANDI: Árvakur hf., Reykjavík.
FRAMKVÆMDASTJÓRI: Haraldur Sveinsson.
RITSTJÓRAR: Matthías Johannessen,
Styrmir Gunnarsson.
BYRISEGL
AKUREYRAR
ATVINNUREKSTUR á Akureyri hefur átt við ýmsan
vanda að etja gengin kreppuár. Á fáeinum vikum
hafa veður hins vegar breytzt í lofti. Fyrirtæki og sölu-
samtök, með Sölumiðstöð hraðfrystihúsanna og íslenzkar
sjávarafurðir í fararbroddi, keppast um að gera Akur-
eyringum margs konar kostaboð, sem auka eiga umsvif
norður þar og fjölga störfum. Kveikjan að þessum breyttu
viðhorfum er áhugi stærstu sjávarvöruútflytjendanna á
hlutabréfum Akureyrarkaupstaðar í Útgerðarfélagi Ak-
ureyringa — en þó einkum á því að fá að annast sölu
afurða ÚA í framtíðinni.
Tilboð hagsmunaaðila varða ekki einungis Útgerðarfé-
lag Akureyringa. Þau tengjast einnig ýmiss konar ann-
arri atvinnustarfsemi. Talað er um að auka verulega
hlut Akureyrar sem út- og innflutningshafnar — að
Akureyrarhöfn verði útflutningshöfn Norðurlands með
beinum siglingum til Evrópu. „Það er ánægjulegt að eitt-
hvað er að gerast hér, að við eigum einhverra kosta
völ. Það er ljóst að ef við vinnum vel úr þessu máli á það
að geta eflt mjög atvinnulíf á Akureyri,“ sagði Guðmund-
ur Stefánsson, formaður atvinnumálanefndar Akureyrar,
í viðtali við Morgunblaðið.
Sú byggðastefna, sem hér hefur ráðið ríkjum í ára-
tugi, og byggst hefur meðal annars á miðstýrðum fjár-
veitingum út og suður, hefur ekki haft árangur sem erf-
iði. Landsbyggðin hefur ekki styrkzt. Fólksflóttinn á
suðvesturhornið hefur fremur aukizt en rénað. Það er
því mikilvægt að leita nýrra leiða til að treysta byggða-
jafnvægi. Þar vegur máski þyngst fyrir hvert byggðarlag
að búa atvinnurekstri starfsaðstöðu sem hefur aðdráttar-
afl — og bæta samgöngur milli og innan atvinnusvæða
landsins.
Ljóst er að aðdráttarafl Akureyrar á fjárfesta og fyrir-
tæki hefur aukizt vegna sérstöðu, sem þar hefur orðið
til, og tengizt útflutningshagsmunum og staðbundnum
aðstæðum. Nákvæmlega sama sérstaða er óvíða fyrir
hendi í öðrum byggðarlögum — og verður trúlega ekki
til annars staðar með sama hætti. En sérhver byggð og
landshluti verður að kappkosta að nýta staðbundnar
aðstæður, byggja upp eigin sérstöðu, eigið aðdráttarafl
á umsvif og atvinnustarfsemi. Atvinnureksturinn lýtur
einfaldlega lögmálum samkeppninnar og leitar þangað
sem starfsumhverfið er hagkvæmast og mestar líkur eru
til arðs. Vel má vera, að reynsla Akureyringa nú sé vís-
bending um að byggja megi nýja byggðastefnu á sam-
keppnishæfni einstakra byggðarlaga. Þau eigi að draga
að atvinnurekstur með freistandi starfsskilyrðum en ekki
milligöngu stjórnmálamanna.
OLÍUÚTG J ÖLD
FLOTANS MINNKA
UR VERINU, sérblað Morgunblaðsins um sjávarútveg,
segir í gær, að samkeppni milli olíufélaga í viðskipt-
um við sjávarútveginn hafi lækkað umtalsvert olíuút-
gjöld fiskiskipaflotans, eða um 300 milljónir króna miðað
við ársnotkun. Lækkunin hefur minni þýðingu fyrir farm-
skipaflotann sem kaupir olíu að stærstum hluta utan
landsteina.
Kristján Ragnarsson, framkvæmdastjóri LÍÚ, kemst
svo að orði um þennan samkeppnisávinning:
„Við vonum bara að framhald verði á því og erum
ekki að hvetja til fjórða dreifingarkerfisins; heldur fyrst
og fremst til þess að það verði virk samkeppni á milli
þeirra aðila sem hér eiga hlut að máli. . .“
Fiskveiðiflotinn á við ærinn vanda að striða vegna
aflatakmarkana og skuldsetningar. Útvegsmönnum er
kappsmál að lækka kostnað. Þeir fagna því vaxandi sam-
keppni olíufélaganna og ávöxtum hennar: lægra olíuverði.
Samkeppnin er bezta trygging fólks og fyrirtækja
fyrir gæðum og sanngjörnu verði vöru og þjónustu. Þann-
ig hefur sú samkeppni, sem stórmarkaðir skópu, fært
heimilum í landinu umtalsverða kjarabót. Meginmálið er
að tryggja sem virkasta samkeppni. Lækkun olíuútgjalda
fiskiskipaflotans er ein áminningin enn um það efni.
Menntamálaráðherra
hefur látið hafa eftir
sér að méðal fjölmiðla-
fólks viðgangist spilling
og gera beri til þess
sömu kröfu um ábyrgð
og siðgæði og til stjóm-
málamanna og emb-
ættismanna. Morgun-
blaðið hefur leitað álits
nokkurra fréttastjóra
og ritstjóra á þessum
ummælum ráðherrans.
INNLENDUM
VETTVANGI
Iræðu á aðventunni og í viðtali í
Morgunblaðinu kom Ólafur G.
Einarsson inn á spillingu sem
hann taldi finnast í fjölmiðla-
stétt eins og meðal stjórnmálamanna
og embættismanna. Hann vísaði til
Reykjavíkurbréfs þar sem látin var í
ljós von um að þetta yrði kveikjan að
meiri umræðu um málið, og saknaði
Ólafur þess að ekki hefði heyrst hljóð
úr horni. Við höfum beðið ráðherrann
um að útlista þetta svolítið frekar.
En Ólafur hafði tekið fram að hann
væri ekki að tala um áramótaskaupið
heldur fréttastofur sem ekki mættu
fara offari.
Ólafur G. Einarsson,
menntamálaráðherra
/
Hvar liggur
ábyrgðin?
■ Fjölmiðlafólk hefur siðareglur sem
mér virðast góðra gjalda verðar svo
langt sem þær ná,“ segir Ólafur G.
Einarsson. „Hinu er ekki að leyna að
ekki er um að ræða kerfisbundna
umræðu um vinnubrögð í þessum efn-
um. í því sambandi má geta þess að
gæðaeftirlit fer stöðugt í vöxt bæði í
fyrirtækjum og stofnunum. Nægir að
benda á að víða í nágrannalöndum
okkar hafa háskólar fyrir löngu tekið
upp slík eftirlitskerfi. Hér á landi
verða slík vinnubrögð æ algengari.
Þar sem hlutlæg vinnubrögð eru hvað
mikilvægust hefur víða verið komið á
innra mati á tiltekinni starfsemi, þ.e.
starfsfólk metur sjálft það starf sem
fram fer innan viðkomandi greinar,
auk þess sem utanaðkomandi aðilar
meta starfið með reglubundnum
hætti. Innan Háskóla íslands er verið
að þróa slíkt kerfi.
Á sama hátt væri mikilvægt að
fyrir hendi væri formlegur vettvangur
faglegrar úttektar og umræðu um
starfsemi fréttamanna. Þjóðfélagið á
rétt á því að fjölmiðlafólk gæti hlut-
lægni í málflutningi. Hlutverk frétta-
manna má ekki einskorðast við það
að fjalla um dægurmál eða þau póli-
tísku mál sem að mati fréttamann-
anna sjálfra skipta mestu máli. Um-
fjöllunin má heldur ekki vera lituð af'
afstöðu þeirra. Þess vegna er nauð-
synlegt að til fréttamennsku veljist
hæft, vel menntað fólk sem aflar sér
þekkingar og fjalli hlutlægt um málið.
Ég hef undanfarið vakið athygli á
því mikla valdi sem fjölmiðlar hafa í
nútímaþjóðfélagi, raunar talið þá eitt
valdamesta aflið. Öllu valdi fylgir
ábyrgð. Nauðsynlegt er að ljóst sé
hvar sú ábyrgð liggur. í hinni hefð-
bundnu þrískiptingu valdsins, löggjaf-
arvaldi, dómsvaldi og framkvæmda-
valdi, er því þannig farið. Það er að
mínu mat öllu óljósara hvar ábyrgð
fréttaflutnings liggur, sem er töluvert
alvörumál. Ráðherrar bera t.d. ábyrgð
gagnvart þjóðfélaginu á störfum sín-
um, þeir bera ábyrgð á verkum emb-
Er spilling í
fjölmiðlastétt?
ættismanna sinna og gætu þurft að
víkja ef þeir bijóta af sér í embættis-
færslum. Þá eru verk þeirra t.d. lögð
undir dóm þjóðfélagsins á minnst fjög-
urra ára fresti. Ekkert slíkt er fyrir
hendi hjá yfirmönnum íjölmiðla enda
sumir æviráðnir. Fyrsta skrefið, að
mínu mati, væri að halda málþing um
fréttaflutning þar sem fjallað væri um
þessi mál í víðu samhengi, faglega
og af hreinskilni. Það er álíka sjálf-
sagt að slíkt sé gert og að halda
málþing um starf háskóla. Á slíku
málþingi mætti t.d. varpa þeirri spurn-
ingu fram hver beri ábyrgð á frétta-
flutningi,“ segir ráðþerrann ennfrem-
ur.
Jónas Kristjánsson,
ritstjóri DV
Dæmin vantar
■ Ekki er unnt að ræða af viti um
spillingu, nema byggja á dæmum.
Þannig hefur umræðan um stjórn-
málaspillingu verið grundvölluð á af-
mörkuðum tilvikum, sem deilt er um,
hvort séu á svokölluðu gráu svæði eða
handan þess.
Menntamálaráðherra hefur ekki
lagt fram nein slík dæmi til grundvall-
ar umræðu um meinta spillingu í fjöl-
miðlum. Hann hefur ekki unnið neina
heimavinnu í málinu. Þess vegna eru
ummæli hans ekki annað en kunnug-
legt ráðherrablaður.
Þegar hann hefur unnið heimavinn-
una sína, er hægt að taka þátt í
umræðu um þetta áhugamál hans, en
fyrr ekki. Þátttaka Morgunblaðsins í
þessari umræðu er ótímabær kurteisi
við ráðherrann.
Fjölmiðlar eiga við ýmis siðavanda-
mála að stríða, þótt leifamar af
flokkspólitískt litaðri fjölmiðlun hafi
lengi verið á hröðu undanhaldi. Eink-
um hefur aukizt kostun af hálfu selj-
enda vöru og þjónustu, svo og annað
vændi milli þeirra og sumra fjölmiðla.
Brýnt er að ræða slík siðavanda-
mál. En það eru ekki þau, sem hafa
valdið menntamálaráðherra áhyggj-
um. Hann hefur ekkert til málanna
að Ieggja um siði fjölmiðla. Hann er
bara flóttamaður að reyna að varpa
ryki í augu eftirreiðarmanna."
Kári Jónasson,
fréttastjóri Útvarps
Ahugavert
, umræðuefni
■ Menntamálaráðherra hefur hér
brotið upp á áhugaverðu umræðuefni,
og einhverntíma hefði nú verið efnt
til málþings eða annarra umræðna
af minna tilefni.
Almennt tel ég að siðgæði fjöl-
miðlamanna sé gott. Menn verða að
hafa í huga að ijölmiðlar eru misjafn-
ir og gerðar misjafnar kröfur fil
þeirra.
Fjölmiðlar vinna fyrir opnum tjöld-
um, allt það sem við berum á borð
fyrir hlustendur okkar og lesendur er
fyrir opnum tjöldum, svo hver og einn
getur dæmt fyrir sig um verk okkar.
Auk þess gilda um störf þeirra sem
vinna á Útvarpi og Sjónvarpi sérstök
lög og reglugerðir og á fréttastofum
RUV er unnið samkvæmt sérstökum
fréttareglum, auk þess ákveðnar hefð-
ir eru þar í heiðri hafðar. Hjá okkur
á líka að liggja ljóst fyrir hvar ábyrgð-
in liggur. Ef það er eitthvað óljóst er
löggjafans að bæta úr því. Það gilda
hinsvegar ekki sömu reglur um alla
fjölmiðla í landi hér, og það er mál
sem er umræðuvert.
Starfandi er siðanefnd blaðamanna,
en hún hefur ekki lögsögu í öllum
málum varðandi fjölmiðla. Þá hefur
þingkjörið útvarpsráð, sem á fyrst og
fremst að fjalla um skipulag dag-
skrár, stundum sest í dómarasæti og
unnið eins og einskonar fréttadóm-
stóll, sem er algjörlega fráleitt. í ná-
grannalöndunum víða eru sérstakar
nefndir að störfum sem taka til um-
fjöllunar ágreiningsmál margskonar
varðandi fjölmiðla. Það væri til mik-
illa bóta að slík nefnd væri einnig hér
á landi, sem ijallaði um víðara svið
en núverandi siðanefnd. Það er rétt
sem menntamálaráðherra segir, að
vald fjölmiðla er mikið, ekki aðeins
hér á landi heldur víðast hvar í hinum
siðmenntaða heimi. Hér á landi þar
sem lýðræðishefðin er rótgróin, held
ég að fjölmiðlamenn almennt geri sér
grein fyrir valdi fjölmiðla, og auðvitað
eiga borgarar þessa lands að gera
ríkar kröfur til fjölmiðla.
Eg var á ráðstefnu evrópskra út-
varpsmanna nú í haust og þar var
einmitt verið að ræða m.a. frelsi fjöl-
miðla í þeim löndum, þar sem áður
réðu kommúnískir einræðisherrar. Þar
kom fram hjá framsögumanni frá
Rúmeníu, að mörgum fjölmiðlamönn-
um þar í landi reyndist erfitt að höndla
frelsið, sem þeir búa nú við í þessum
málum. Þar fyndist sumum að allt
mætti segja og skrifa um náungann
í fjölmiðlum. Það er langt í frá að
þannig sé ástandið hér. En tíðarand-
inn hefur sitt að segja í þessum efnum
sem öðrum og því getur verið hollt
fyrir alla að við fjölmiðlamenn setj-
umst niður og ræðum málin í eigin
hópi, eða. með öðrum, sem til verða
kvaddir.
Páll Magnússon, ritstjóri
Morgunpóstsins
Abyrgðin er
skilmerkileg
■ Það er ákaflega erfitt að henda
reiður á hvað ráðherrann á við, þar
sem hann tekur engin dæmi. Hann
talar um að óljóst sé hvar ábyrgð
fréttamanna liggi öfugt við það að
ráðherrar taki ábyrgð á verkum emb-
ættismanna sinna. Mér finnst það
óheppilegur samanburður, því þessi
ábyrgð er mjög skilmerkileg. Hún
liggur hjá tilteknum og nafngreindum
ábyrgðarmönnum fjölmiðlanna, hvort
sem er ljósvakamiðla eða prentmiðla,
en hins vegar óljós hjá stjórnvöldum,
þar sem afar sjaldgæft er að ráðherra
gangist við ábyrgð, t.d. á mistökum
embættismanna sinna.
Varðandi spurninguna um spillingu
í fjölmiðlastéttinni, er alveg ljóst að
blöð og fréttamenn eru hvorki betri
né verri en almennt gerist í þjóðfélag-
inu. Má vera að finna megi dæmi í
starfi frétta- og blaðamanna gegn um
tíðina þar sem draga mætti í efa sið-
ferði sem að baki liggur. En þeir sömu
frétta- og blaðamenn eiga þó starf
sitt undir því að verða ekki hált á
svellinu í þessu efni. Auðvitað gera
allir fréttamenn mistök í sínu starfí
án þess að um siðspillinu sé að ræða.
Ekki ber að gera lítið úr því að
rétturinn til umræðu um siðferði
frétta- og blaðamanna er fyrir hendi
í siðanefnd Blaðamannafélagins og í
þeim tilvikum sem siðferði þessara
starfstétta er dregið í efa geta þolend-
ur vísað sínu máli þangað. Ég get
hins vegar verið sammála ráðherran-
um um það að full þörf sé á lifandi
umræðu um siðferði frétta- og blaða-
manna og annarra stétta í þjóðfélag-
inu.“
Bogi Ágústsson, frétta-
stjóri Ríkissjónvarpsins
Eigin siðá- og
vinnureglur
■ Ég fagna hugmyndum Ólafs G.
Einarssonar, menntamálaráðherra,
um að ræða þessi mál þó að ég sé
honum ósammála um margt varðandi
fjölmiðla. Ég tel til dæmis að ekki sé
hægt að líta á fjölmiðla sem „fjórða
valdið“, sem sé í spillingarhættu
vegna þess að ekki sé Ijóst hvar
ábyrgð liggur, hver taki ákvarðanir.
Ég tel ekki að fjölmiðlar séu sam-
bærilegir við löggjafarvald, dómsvald
og framkvæmdavald. Þar er um að
ræða stjórnarskrárbundið valdakerfi,
sem lýtur lögum og reglum, sem
mótast hafa í tímans rás. I þeim lög-
um og reglum er að finna siðferðileg-
ar viðmiðanir og mælikvarða þótt
ýmsum þyki ef til vill sem þær mættu
vera ákveðnari.
Ekkert slíkt gildir um fjölmiðlun,
þar gilda almennir siðferðilegir mæli-
kvarðar og almenn lög og reglur.
Þeir eru mjög ólíkir, frá flokksmál-
gögnum í einstöku sveitarfélögurh,
sem hafa að markmiði að halda fram
hlut sinna manna og að stóru blöðun-
um og ljósvakamiðlunum sem annað-
hvort setja sér eigin markmið og sið-
ferðisviðmiðanir eða lúta lögum og
reglum eins og Ríkisútvarpið, sem
starfar á grundvelli útvarpslaga. í
þeim hefur alþingi sett Ríkisútvarpinu
mjög ákveðnar reglur að fylgja og
þar er kveðið á um að útvarpsráð,
kosið af alþingi, fari með æðstu dag-
skrárstjórn Ríkisútvarpsins. Útvarps-
ráð er þannig að mínu mati fulltrúi
eigenda stofnunarinnar, almennings í
landinu.
Á flestum stórum fjölmiðlum sem
vilja vera óháðir stjórnmálaöflum og
hagsmunaaðilum starfa menn sam-
kvæmt siðareglum, skráðum og
óskráðum. Þekktastar eru sennilega
siðareglur Blaðamannafélagsins, en á
fréttastofu sjónvarps höfum við að
auki fréttareglur Ríkisútvarpsins og
okkar eigin skráðu vinnureglur, sem
að hluta eru byggðar á sambærilegum
reglum frá BBC, CBS í Bandaríkjun-
um og Danmarks Radio.
Aðrir ljósvakafjölmiðlar á íslandi
eru ólíkir erlendum Ijósvakamiðlum
að því leyti að hér gilda engin sérstök
lög eða reglur um þá nema að efnið
sé á íslensku og þýtt á íslensku. Út-
varpsleyfum er úthlutan án annarra
skilyrða svo sem um dagskrárstefnu,
innihald eða eigin dagskrárgerð. Alls
staðar þar sem ég þekki til eru sett
ströng skilyrði og mörg dæmi um að
útvarpsleyfi hafi verið afturkölluð eða
ekki endurnýjuð ef talið hefur verið
skorta á að handhafar leyfanna hafí
uppfyllt skilyrðin.
Ég hefi ekki fyrr orðið var við neinn
áhuga löggjafans á að breyta þessu
í gildandi lögum og í því frumvarpi
til útvarpslaga sem gert var að frum-
kvæði Ólafs G. Einarssonar er heldur
ekki gert ráð fyrir að ljósvakamiðlum,
öðrum en Ríkisútvarpinu, séu settar
slíkar leikreglur eða að tilraun sé
gerð til að búa þeim til siðferðilegar
viðmiðanir. Umræða um hvort slíkt
sé æskilegt gæti átt vel heima á
málþingi.
Ég vil og bæta við að mér finnst
vanta sárlega einn þátt í íslenska
fjölmiðlun; akademískar rannsóknir
og aðhald. Þó að Háskóli íslands kenni
fjölmiðlun hafa ekki verið sköpuð skil-
yrði fyrir að þar fari fram kerfis-
bundnar rannsóknir á fjölmiðlunum,
stefnu þeirra, meginafstöðu, eignar-
haldi og hugsanlega hagsmunaá-
rekstrum sem því tengjast."
Hugleiðingar.
á nýju ári
Fyrri grein
i.
Á síðastliðnu ári fögnuðu íslend-
ingar 50 ára afmæli lýðveldis síns
með veglegum hætti. Þá voru einnig
liðin 90 ár frá því að þjóðin fékk
heimastjóm og þingræði var komið
á í landinu. Með heimastjóminni
vom í raun og vem stigin stærstu
sporin í þeirri sjálfstæðisbaráttu,
sem hófst um miðja síðustu öld og
lauk með stofnun lýðveldis árið
1944. í landinu bjuggu um aldamót-
in tæp 80 þúsund manns. íslending-
ar vom fáir, fátækir, smáir. En
þeir höfðu varðveitt tungu sína í
þúsund ár. Þeir höfðu staðið vörð
um þjóðerni sitt. íslenzkt þjóðfélag
var að vísu sárfátækt. En það var
menningarþjóðfélag. Það var fyrst
og fremst þess vegna, sem þjóðin
öðlaðist heimastjóm, síðan fullveldi
og lýðveldi var stofnað.
Um svipað leyti og landið fékk
heimastjórn náði iðnbyltingin loks-
ins til íslands, í mynd botnvörpunga
og vélbáta, um 150 ámm síðar en
hún hafði tekið að umbreyta þjóðfé-
lögum nálægra landa. Og landið
varð sjálfstæð efnahagsheild, fyrir
tilstilli nýs banka, sem komið var á
fót með erlendu fjármagni, gaf út
gulltryggða seðla óg tryggði frelsi
í viðskiptum.
í kjölfar alls þessa sigldu nýir
tímar á íslandi. Bjartsýni jókst, og
framfarir urðu miklar. Fram til
þessa tíma hafði íslenzkt þjóðfélag
verið fátækt bændasamfélag. En á
fyrstu áratugum aldarinnar lagði
ný tækni og nýir viðskiptahættir í
sjávarútvegi grundvöll að ger-
breyttum atvinnuháttum og bætt-
um lífskjörum. Landbúnaðarþjóðfé-
lagið varð að sjávarútvegsþjóðfé-
lagi. íslendingar komust í fremstu
röð þeirra þjóða, sem stunda sjávar-
útveg, bæði að því er snertir tækni
og afköst. Sú ótrúlega breyting,
sem orðið hefur á íslenzku þjóð-
félagi og lífskjörum á íslandi síðan
um aldamót og er líklega gagnger-
ari en dæmi eru um í nálægum
löndum, byggist fyrst og fremst á
framförum í hagnýtingu auðlinda
sjávarins.
En upp úr miðbiki þessarar ald-
ar, á fyrstu áratugum lýðveldisins,
tók þetta að breytast. Á íslandi er
lífið ekki lengur saltfískur. Iðnaður
hefur komið til skjalanna. Og hvers
konar þjónustustarfsemi hefur dafn-
að, verzlun, siglingar, flug, ferðaút-
vegur. Eins og í nálægum löndum
hefur íslenzkt þjóðfélag breytzt í
iðnaðar- og þjónustuþjóðfélag. Þessi
breyting er þjóðinni ekki nógu ljós.
Það er of algengt að lesa það í blöð-
um og hlusta á það í ræðum, að
80% af þjóðartekjum íslendinga eigi
rót sína að rekja til sjávarútvegs.
Þetta hundraðstöluhlutfall, 80%, á
við um það, að af vöruútflutningi
þjóðarinnar eru 80% sjávarafurðir.
En íslendingar afla sér tekna með
mörgu öðru en framleiðslu sjávaraf-
urða. Af gjaldeyristekjum þjóðar-
innar er liðlega helmingur vegna
útflutnings sjávarútvegs. Hins
helmingsins afla íslendingar sér
með öðrum hætti. Nú starfar nokkru
fleira fólk á íslandi við iðnað en
sjávarútveg, og enn fleira fólk við
verzlun, veitinga- og hótelrekstur,
að ógleymdum þeim, sem starfa við
heilbrigðisþjónustu, kennslu og
stjómsýslu. Við nútíma íslendingar
lifum ekki í sams konar þjóðfélagi
og forfeður okkar. Landbúnaðar-
þjóðfélagið er löngu horfið. Sjávar-
útvegur er tvímælalaust
afkastamesti atvinnu-
vegur þjóðarinnar. En
hann er ekki lengur sá
megingrundvöllur, sem
hann var fyrr á öldinni.
Iðnaður og hvers konar
þjónusta skipta sívax-
andi máli, hér eins og í
öllum nálægum lönd-
um. Sú spurning, sem
hlýtur að vakna í þessu
sambandi, er, hver
áhrifin verði á framtíð-
arþróunina, hvort þetta
kalli á ný viðhorf, breytt
viðhorf við nýjum að-
stæðum.
II.
Þegar horft er til framtíðar, er
hyggilegt að líta yfir farinn veg.
Þróun efnahagsmála og stjórnmála
á íslandi hefur verið skrykkjótt á
þessari öld. Örastar urðu framfarir
á fyrstu áratugum aldarinnar, þegar
fijálsræði ríkti í framkvæmdum og
viðskiptum. í kjölfar heimskrepp-
unnar miklu sigldu hins vegar þrjá-
tíu haftaár, sem töfðu hagkvæma
þróun framleiðslu og viðskiptalífs.
Meginmarkmið fiskveiði-
stjórnunarinnar hefur
ekki náðst, segir
Gylfi Þ. Gíslason — að
minnka alltof stóran
fiskveiðiflota.
Stærstu framfaraspor þess tímabils
fólust í því, að lagður var grundvölL
ur velferðarþjóðfélags á íslandi. Í
kjölfar heimsstyijaldarinnar síðari
sigldi næstum hálfrar aldar verð-
bólga, sem var ekki aðeins hemill á
hagvöxt, heldur olli einnig miklu
misrétti. Stefnan í málefnum elzta
atvinnuvegar þjóðarinnar, landbún-
aðar, var áratugúm saman óhag-
kvæm og lagði þungar byrðar á
neytendur og ríkissjóð. Þótt ýmsar
breytingar hafi verið gerðar í land-
búnaðarmálum á undanförnum
árum, er stefnan enn mjög óhag-
kvæm og þjóðarbúskapnum of dýr.
Stækkun fiskveiðilögsögunnar var
að sjálfsögðu mikil búbót. En samf-
ara henni átti sér stað mikil offjár-
festing í sjávarútvegi. Sú stjórn á
fiskveiðum; sem nauðsynlegt var að
taka upp og komið var á fyrir ára-
tug, hefur hvorki verið hagkvæm
né réttlát. Heimild til framsals á
veittum veiðiheimildum hefur að
vísu stuðlað að ýmiss konar hagræð-
ingu í útgerð. En það meginmark-
mið fiskveiðistjórnarinnar, að
minnka alltof stóran fiskveiðiflota,
hefur ekki náðst. Flotinn hélt áfram
að stækka. Auk þess hefur þorsk-
veiði farið verulega fram úr ráðgjöf
Hafrannsóknastofnunarinnar.
Helzti sérfræðingur þjóðarinnar
varðandi þorskveiðar, Sigfús A.
Schopka, hefur í grein hér í Morgun-
blaðinu talið, að raunveruleg þors-
kveiði hafi á tíma núverandi kvóta-
kerfis farið 37—50% fram úr ráðg-
jöfinni. Þorskstofninum hefur verið
stofnað í alvarlega hættu. Þetta lýt-
ur að óhagkvæmni í tengslum við
fiskveiðistjórnina.
Ranglætið kemur fram í því, að
takmörkuðum hópi útgerðarmanna,
þeim, sem áttu skip á vissum tíma,
hefur verið afhentur því sem næst
einkaréttur til veiða og
þar með hagnýtingar á
aðalauðlind þjóðarinn-
ar. Og þótti veiðirétt-
indin séu augljóslega
mjög verðmæt — eins
og raunar kemur auð-
vitað fram í söluverði
aflaheimildanna — eru
þær afhentar ókeypis.
Af þessum sökum hefur
verið og er að safnast
auður á hendur ein-
stakra útgerðarfyrir-
tækja. Þetta gerist
þrátt fyrir að Alþingi
hefur einróma kveðið
svo á í lögum, að fiski-
stofnarnir við landið séu
sameigin þjóðarinnar.
Sá arður, sem hagnýting fiskir^
miðanna skilar auðvitað af sér, þeg-
ar til lengri tíma er litið, fellur að
óbreyttu í skaut ákveðnum út-
gerðarfyrirtækjum, en ekki eiganda
fiskimiðanna, þjóðarheildinni. Hug-
myndin um veiðigjald fyrir afla-
heimildir, sem í raun réttri hefði átt
að vera þáttur fiskveiðistjórnarinnar
frá upphafi, hefur mætt hatrammri
mótstöðu hagsmunaaðila í sjávarút-
vegi. Nýleg lagaákvæði um, að lítils-
háttar gjald muni verða lagt á eftir
nokkurn tíma og nota eigi til þe^af
að stuðla að úreldingu flotans, eru
ófullnægjandi.
En hugmyndinni um, að fisk-
veiðistjórn sé ófullkomin án veiði-
gjalds, vex fylgi úti um heim. í
grein í hinu virta brezka tímariti,
The Economist, hefur nýlega verið
sagt, að kannske sé bezta lausnin
á ofveiðivandamálinu að leigja eða
selja veiðikvóta. Athyglisvert er,
að The Economist setur hugmynd-
ina fram út frá hagkvæmnissjón-
armiði, þ.e. til þess að stuðla að
minnkun veiðiflotans og koma í veg
fyrir ofveiði. En við þau bætast
síðan réttlætissjónarmiðin, sem
skipta auðvitað þeim mun meira
máli sem sjávarútvegur er mikiF''
vægari í búskap þjóðar.
En ranglætið í þeirri fiskveiði-
stjórn, sem hefur ekki veiðigjald að
einum meginþætti sínum, er ekki
aðeins fólgið í því, að þjóðarheildin i
er svipt réttmætum arði af eign "
sinni, heldur veitir hún vissum aðil-
um verulegan einokunarrétt á hag-
nýtingu auðliridarinnar og kemur
þá um leið í veg fyrir, að nýir aðilar
með nýjar hugmyndir geti hafið
útgerðarrekstur. Slík skipan er j,
hvort tveggja í senn, óhagkvæm og
ranglát. Og síðast en ekki sízt er
þess að geta, að meðan útgerðar-
aðilar fá afnotarétt af fiskimiðunum
án endurgjalds, er hallað alvarlega -
á aðrar útflutningsgreinar, sem
þurfa að greiða verð fyrir öll aðföng
sín, svo sem á við um iðnað og hvers
konar þjónustu, sem afla um helm-
ings af gjaldeyristekjum þjóðarinn-
ar.
Varanleg innheimta veiðigjalds
mundi að sjálfsögðu kalla á breyt-
ingu á skráðu gengi krónunnar,
enda væri hagsbót annarra útflutn-
ingsgreina en sjávarútvegs einmitt
fólgin i því, að slíkt ætti sér stað.
En sýnt hefur verið fram á með
vönduðum útreikningum, að slík
gengisbreyting þyrfti ekki að auka
•framfærslukostnað, einkum og sér
í lagi ef skilyrði þau, sem felast í
nýgerðum milliríkjasamningum,
EES-samningnum og GATT-samn-
ingnum, eru hagnýtt skynsamlega.
Höfundur er fyrrverandi '
menntaniálaráðherra og prófessor.
Gylfi Þ.
Gíslason