Morgunblaðið - 20.09.1996, Blaðsíða 24

24 FÖSTUDAGUR 20. SEPTEMBER 1996
LISTIR
MORGUNELAÐIÐ
Skýrsla um nútímamann
Morgunblaðið/Jón Svavarsson
MARGRÉT heimspekinemi leitar ráða hjá Leopold. „Foreldrar mínir skilja mig ekki, þau eru svodd-
an smáborgarar sem eru alltaf bara að horfa á sjónvarpið, ég á engan kærasta, mér finnst krakk-
arnir í skólanum svo hræðilega yfirborðslegir." María Ellingsen og Þorsteinn Gunnarsson í hlut-
verkum Leopolds og heimspekinemans.
ÞEGAR tveir verkamenn koma til hans og egna hann til að-
gerða segir hann að sér sé ekki ljóst til hvers sé ætlast af sér.
Þetta veiklyndi Leopolds fer í taugarnar á eiginkonu hans og
vinum; þau segja að hann megi ekki láta hugfallast og ávíta
hann fyrir að vera orðið hálfgert linkumenni.
Leikritið Largo desolato
eftir forseta Tékklands,
Václav Havel, fjallar um
andófsmann sem bug-
ast undan þeirri ábyrgð
sem umhverfið leggur
honum á herðar. Havel
var sjálfur í forystusveit
andófsmanna í Tékkó-
slóvakíu fyrir „flauels-
byltingTina“ svokölluðu
en hefur neitað því að
verkið fjalli um sig.
Þröstur Helgason
skoðaði verkið, sem
verður frumsýnt í borg-
arleikhúsinu í kvöld, og
manninn á bak við það.
VAFALAUST þekkja ein-
hveijir þessa sögu, en
hún fer hér á eftir engu
að síður því að hún er
merkileg og skiptir okkur máli.
Václav Havel fæddist 5. október
árið 1936 í Prag í Tékkóslóvakíu,
sonur verkfræðings og eignamanns.
Vegna borgaralegs uppruna fylgd-
ist vökult auga yfirvalda með hon-
um frá fyrstu tíð. Honum var mein-
að að stunda menntaskólanám;
hann réð sig því sem aðstoðarmann
á rannsóknarstofu en lærði til stúd-
ents í kvöldskóla sem hann lauk
árið 1954. Hann hafði hug á að
læra eitthvað frekar um listir en
honum var meinaður aðgangur að
listsögunámi og fékk hvorki inn-
göngu í Kvikmyndaskólann né leik-
listardeild Listaakademíunnar í
Prag. Hann hóf því nám í skipu-
lagningu umferðarmála við Tækni-
háskólann í borginni árið 1955,
sama ár og hann gerði fyrstu til-
raunir til ritstarfa. Hann birti grein-
ar og leikverk í tímaritinu Tváré,-
samt fleirum ungum höfundum en
það var bannað árið 1965.
Havel starfaði í leikhúsum á
þessum árum, bæði sem tjaldamað-
ur, sviðsmaður, ljósamaður, leik-
húsritari og síðast sem dramatúrg.
Fyrsta verk hans var frumflutt í
leikhúsinu sem hann starfaði lengst
í, Leikhúsinu við grindverkið. Verk-
ið hét Garðveisla og var frumsýnt
1963. Síðar á sjöunda áratugnum
tók Havel að vekja athygli fyrir
gagnrýni á ritskoðun og stjórnunar-
aðferðir kommúnista í heimalandi
sínu. Havel var formaður Klúbbs
opna sýningar í Nýhstasafninu,
Vatnsstíg 3b, á laugardag kl. 16.
Þýski listhópurinn Kunstcoop sýnir
í Setustofu safnsins.
Ólöf Nordal sýnir gifsskúlptúra
i neðri sölum safnsins og á efri hæð
málverk unnin úr sandi. Ólöf
stundaði framhaldsnám í Banda-
ríkjunum við Cranbrook listaaka-
demíuna og síðar við Yale háskól-
ann í New Haven. Hún hefur hald-
óháðra rithöfunda en eftir að bund-
inn var blóðugur endir á „vorið í
Prag“ var sett bann á sýningar
hans og alla útgáfu. Eftir það voru
sum verka hans sýnd á laun í
Tékkoslóvakíu.
Havel hélt áfram að taka þátt í
andófi gegn stjórnvöídum þrátt fyr-
ir ýmsar hömlur sem málfrelsi hans
voru settar. Hann var fremstur í
flokki þegar mannréttindayfirlýs-
ingin, „Charta 77“, var gefin út
árið 1977 og brotum stjórnar
Tékkóslóvakíu á mannréttindasátt-
mála Sameinuðu þjóðanna og Hels-
inkisáttmálanum var mótmælt. Fyr-
ir þá sök var hann hnepptur í gæslu-
varðhald í þrjá mánuði og síðan
dæmdur í fjórtán mánaða fangelsi
fyrir „tilraun til að skaða álit lýð-
veldisins meðal þjóða heims“. Hann
skrifaði sviðsverk sem komu ein-
ungis út á Vesturlöndum og voru
sett þar á svið.
Árið 1979 var hann handtekinn
enn á ný ásamt öðrum baráttu:
mönnum fyrir mannréttindum. í
október var hann ákærður fyrir
„stofnun ólöglegs félagsskapar og
sífelld samskipti við landflótta
Tékka erlendis“. Dómsorð hljóðaði
upp á fangelsi í fjögur og hálft ár
en árið 1983 var honum sleppt úr
haldi eftir mótmæli fjölda alþjóða-
samtaka og rithöfunda enda var
hann fársjúkur. Hann var settur á
almennt sjúkrahús og skömmu síðar
féll dómurinn úr gildi af heilsufars-
ástæðum.
En í janúar árið 1989 er Havel
handtekinn aftur eftir að hafa ætlað
að taka þátt í minningarathöfn á
ið nokkrar einkasýningar og tekið
þátt í samsýningum. Gunnar Karls-
son sýnir málverk á efstu hæðinni
unnin á þessu ári. Gunnar stundaði
framhaldsnám við Konunglegu
listaakademíuna í Stokkhólmi.
Hann á að baki nokkrar einkasýn-
ingar ásamt samsýningum.
Kunstcoop setja upp internetverk
Váchlavstorginu í Prag um Jan
Palach sem hafði brennt sig til bana
í mótmælaskyni réttum tuttugu
árum áður. Og enn þarf hann að
afplána fangelsisvist, í þetta sinn í
fjóra mánuði. Síðar á árinu er gerð
bylting í landinu, sem kennd hefur
verið við „flauel", og verður sam-
hliða miklum breytingum í allri
Austur-Evrópu. Eftir hana er Havel
gerður að forseta Tékkóslóvakíu 29.
desember. Hann er svo endurkjör-
inn forseti Tékklands eftir aðskilnað
gömlu Tékkóslóvakíu í tvö lýðveldi.
Á árunum frá því hann losnar
í Setustofunni og er yfirskrfit þess
„ARTWARPEACE sculpture plan“
Verk þeirra er einnig aðgengilegt,
gegnum netið á heimasíðunni:
http://www.foebud.org/kco-
opawp/1 island/isla.htm.
Sýningarnar eru opnar daglega
frá kl. 14-18 og þeim lýkur sunnu-
daginn 6. október.
úr fangelsi árið 1983 þar til hann
er aftur hnepptur í varðhald árið
1989 skrifar Havel tvö leikverk.
Annað þeirra, Endurbyggingin, var
frumflutt í september árið 1986 í
Zurich. Þjóðleikhús íslendinga
frumsýndi síðan verkið 16. febrúar
árið 1990, aðeins hálfum mánuði
eftir að Havel varð forseti. Þrátt
fyrir það þáði hann boð Þjóðleik-
hússins um að koma og sjá sýning-
una enda hafði hann þá ekki séð
eigið verk á sviði í ein tuttugu ár.
Brynja Benediktsdóttir var leik-
stjóri verksins: „Það gerðist bara á
æfingatímabilinu að Havel breyttist
úr andófsmanni í forseta. Það var
stórkostlegt að fá hann hingað á
þessum tímamótum og sjá viðbrögð
hans við sýningunni okkar sem var
sú fyrsta sem hann sá á sínu verki
í svo langan tíma.“
Hitt verkið sem hann skrifaði á
þessu fimm ára tímaskeiði var
Largo desolato sem frumsýnt verð-
ur á litla sviði Borgarleikhússins í
kvöld, einnig í leikstjórn Brynju.
Verkið var frumflutt í Vínarborg
sama ár og Havel skrifaði það,
1985. Nafn verksins er komið úr
síðasta þætti hljómsveitarverks Ai-
bans Berg, Lyrische suite, og gæti
þýtt „Hægfara tortíming". Nafnið
hæfir verkinu vel því það fjallar
öðrum þræði um mann sem smátt
og smátt verður að engu, sem bug-
ast hægt og hægt undan utanað-
komandi þrýstingi og kröfuhörku,
undan ábyrgðinni sem lögð er á
herðar hans af umhverfinu. Verkið
er þó ekki hægt að kalla harmleik
því Ilavel segir hryggilega örlaga-
Ólöf o g
Gunnar
sýna í Ný-
listasafninu
ÓLÖF Nordal og Gunnar Karlsson
EITT af verkum Gunnars á efstu hæðinni.
sögu aðalpersónunnar á afar skop-
legan hátt þar sem aðferðum abs-
úrdismans er beitt af þekkingu og
hófsemi.
Meðvituð uppgjöf
Brynja Benediktsdóttir segir þetta
verk afar margslungið og vandmeð-
farið. „Mitt hlutverk hefur aðallega
verið fólgið í því að halda ýmsu til
haga sem að vísu liggur í augum
uppi en auðvelt er samt að láta sér
yfirsjást vegna hins sérstaka bak-
grunns og einstaka veruleika höf-
undarins þegar hann skrifaði verkið.
En höfundur vill síst af öllu að litið
sé á verkið sem sagnfræði um hann
og baráttu hans við fáránleika ein-
ræðisstjórnar Tékkóslóvakíu. Áhorf-
endur okkar hér á íslandi verða að
fínna að verkið og persónur þess
kallist á við þeirra eigin veruleika.
Þetta er galdurinn sem ég verð að
glíma við sem leikstjóri."
Aðalpersónan heitir Leopold og
er heimspekingur og forystumaður
andófsmanna í landi þar sem stjórn-
völd kúga og ráðskast með mann-
eskjurnar. Litið er á Leopold sem
bjargvætt þessarar þjóðar, hann
hefur talað og skrifað leynt og ljóst
á móti ríkjandi stjórnarfari en nú
er farið að krefjast þess að hann
Iáti ekki standa við orðin tóm, held-
ur geri eitthvað. Allir virðast vilja
kasta ábyrgðinni á hann en sjálfur
vill hann ekki gangast við henni —
og veit í raun ekki hvernig eða
hvers vegna hann ætti að geta það.
Þegar tveir verkamenn koma til
hans og egna hann til aðgerða seg-
ir hann að sér sé ekki Ijóst til hvers
sé ætlast af sér. Þetta veiklyndi
Leopolds fer í taugarnar á eigin-
konu hans og vinum; þau segja að
hann megi ekki láta hugfallast og
ávíta hann fyrir að vera orðið hálf-
gert linkumenni. Og hann tekur að
trúa því að svo sé: „Ég get bara
ekki varist þeirri þrúgandi tilhugs-
un, að eitthvað í mér sé upp á síð-
kastið farið að gefa sig“. En um
leið er þetta undankomuleið, með-
vituð uppgjöf.
„Já, og hann er jafnvel svolítið
fáfengilegur í þessari kreppu sinni“,
segir Brynja. „Hégómleiki hans
endurspeglast til dæmis oftlega í
samskiþtum hans við hitt kynið.
Það er styrkur verksins að það er
enginn maður í því einfaldur; 'það
er engin annað hvort góður eða
vondur. Leopold er í senn hugrakk-
ur og huglaus, bæði hetja og and-
hetja. Kringumstæðurnar sem
koma upp vegna þessa eru grát-
broslegar; áhorfandinn sér báðar
hliðarnar í senn, sér í gegnum per-
sónuna, skilur misskilninginn sem
hún annars veldur — og vill stund-
um valda."
Kíkt inn um skráargatið
„Það má einmitt segja að verkið
Ijalli um manninn á bak við hina
opinberu mynd hans“, heldur Þor-
steinn Gunnarsson, sem leikur Leo-
pold, áfram, „það er til einhver
opinber mynd af Leopold því hann
er þekktur, skrifar bækur og er
fulltrúi einhvers málstaðar. Og fólk
ætlast til þess að hann standi undir
þessari opinberu ímynd sinni. En
það er hann ekki fær um að gera
og við fáum þá mynd af honum líka,
við fáum að kíkja inn um skráargat-
ið hjá honum, sjá hina hliðina á
honum. Líkt og Havel sagði sjálfur
er þetta verk eins konar skýrsla um
mann sem gerðar eru miklar kröfur
til, um nútímamann í kröfuhörðum
heimi. Við sjáum hvernig Leopold
bregst við þessum kröfum og vænt-
anlega munu margir finna sjálfan
sig í honurn."
Iæikritið er í sjö atriðum og er
þýtt af Baldri Sigurðssyni og Olgu
Maríu Franzdóttur, með aðstoð
Brynju Benediktsdóttur. Leikendur
ásamt Þorsteini Gunnarssyni eru
Jón Hjartarson, Valgerður Dan,
Theodór Júlíusson, Ari Matthías-
son, Ragnheiður Elfa Arnardóttir,
Ellert A. Ingimundarson, Árni Pét-
ur Guðjónsson, Björn Ingi Hilmars-
son, María Ellingsen, Jón S. Þórðar-
son og Ólafur Örn Thoroddsen.
Lýsingu annast Ögmundur Þór Jó-
hannesson. Leikmynd og búninga
hannar Helga I. Stefánsdóttir.