Morgunblaðið - 05.12.1997, Blaðsíða 38

38 FÖSTUDAGUR 5. DESEMBER 1997
LISTIR
MORGUNBLAÐIÐ
BÆKUR
Æ v i s a g a
SPOR EFTIR GÖNGU-
MANN-í SLÓÐ
HJARTAR Á TJÖRN
eftir Ingibjörgu Hjartardóttur og
Þórarin Hjartarson. Bókaútg. Slqald-
borg, Reykjavík, 1997,335 bls.
HJÖRTUR Eldjárn Þórarinsson
bóndi á Tjörn í Svarfaðardal var
löngu þjóðkunnur maður er hann
lést 1. apríl 1996, 76 ára að aldri.
Spor þessa göngumanns má víða
rekja - í samtökum bænda, nátt-
úruverndarmálum, sveitar-
stjórnarmálum, ritstörfum, og svo
kannski fyrst og síðast sem mikil-
virks og gagnvirks bónda og hús-
bónda á miklu menningarheimili.
Síðustu tíu ár ævinnar var
Hjörtur þjáður af vanheilsu sem
ágerðist meir og meir. Honum
tókst þó að rita á þeim tíma
tveggja binda verk, Sögu sýslu-
nefndar Eyjafjarðarsýslu, sem út
kom árið 1994. Þá hugðist hann
taka til við að skrifa endurminn-
ingar sínar. En þá var orðið
skammt til endadægurs og ekki
ráðrúm til að komast langt áleiðis.
Þegar sýnt var að hveiju stefndi
ákváðu tvö barna hans, Ingibjörg
og Þórarinn, að hlaupa undir
bagga, - raunar hjálpaðist öll fjöl-
skyldan að. Þó að Hjörtur ætti
orðið mjög erfitt með að skrifa
undir það síðasta vegna Parkin-
sonveiki var andleg geta hans
óskert. Hann komst því upp á lag
með að tala inn á segulband og
láta í té mikilsverðar upplýsingar
um ævi sína. Þeim systkinum tókst
með þessu móti og talsverðri heim-
ildaöflun (ritgerðir og þættir
Hjartar, sendibréf, viðtöl við kunn-
Ævisaga
Hjartar á Tjörn
uga o.fl.) að ljúka
þessari bók sem nú er
komin á prent rúm-
lega hálfu öðru ári
eftir andlát föður
þeirra.
Að ýmsu leyti er
þetta óvenjuleg bók.
Það er kannski ekki
svo mjög óvenjulegt
að hún skuli vera sam-
bland sjálfsævisögu
og ævisögu, slíkt hef-
ur sést áður. Ein-
kennilegra er að hún
gerist „í tveimur tím-
um“ ef svo má segja.
Hún byijar og endar
á síðustu ævistundum
Hjartar. Að öðru leyti fylgjumst
við ýmist með söguhetjunni í
nútíðinni, líðan hans og þjáningum
eða að horfið er aftur til fortíðar-
innar, ýmist í frásögn hans sjálfs,
endursögn fjölskyldunnar, sendi-
bréfum eða ritverkum. Þessi frá-
sagnarmáti, sem vafalaust er
sprottinn af hinum sérstöku að-
stæðum, gerir ævisöguna óvenju-
lega dramatíska og sjónræna, líkt
og horft sé á kvikmynd. En þó
að áhrifín á lesandann verði sterk
eru þau auðvitað ekkert hjá því
sem þeir sem unnu að bókinni
hafa upplifað þessi tvö síðustu ár.
Löng og viðburðarík ævi er rifjuð
upp í einstökum atriðum, jafnvel
með löngum ferðalögum. Það hlýt-
ur að hafa verið lang-
dregin og sársaukafull
kveðjustund. Það
skynjar lesandinn
raunar afar vel.
Hjörtur E. Þórar-
insson ólst upp á Tjörn
í Svarfaðardal, en þar
höfðu forfeður hans
búið mann fram af
manni. Foreldrar hans
voru vel gert gáfufólk
sem þótti sjálfsagt að
börn þeirra menntuð-
ust vel. Dæturnar
tvær urðu gagnfræð-
ingar eins og þá þótti
hæfilegt fyrir stúlkur
og synirnir tveir stúd-
entar og háskólagengnir, Kristján
fornleifafræðingur og Hjörtur
kandídat í búvísindum frá Skot-
landi.
Svo er að sjá sem aldrei hafi
annað komið til greina en að Hjört-
ur yrði bóndi á Tjörn. Ég gat ekki
varist þeirri hugsun við lestur bók-
arinnar að jörðin Tjörn og dalurinn
fagri hafi alla tíð átt Hjört og aldr-
ei hafi staðið til að sleppa honum.
Raunar er ekkert erfitt að skilja
þetta hafi maður átt þess kost að
skoða sveitina vel.
Félagsmál og búskapur urðu
aðalviðfangsefni Hjartar og á báð-
um sviðum var hann mikilvirkur.
Af hvoru tveggja er löng saga
sögð í þessari bók. Þar kemur
Hjörtur Eldjárn
Þórarinsson
persónuleiki hans vel fram. At-
hafnasamur röskleikamaður, hug-
kvæmur og áræðinn, en jafnframt
glaður á góðri stund og bráðvel
skáldmæltur. Um allt þetta fræð-
ist lesandinn vel. Mig langar til
að staldra aðeins við náttúruunn-
andann og náttúruverndarmann-
inn Hjört. Enda þótt Hjörtur kæmi
talsvert við sögu náttúruverndar
á landsvísu var náttúruvernd á
heimaslóðum honum líklega hug-
stæðust. Fyrir hans tilverknað var
dalbotninn utanverður gerður að
friðlandi, en þar mun vera einstakt
gróðurfar, fugla- og skordýralíf.
Með þessu framtaki gaf Hjörtur
gott fordæmi. Fáir ef nokkrir,
þekktu betur flóru Svarfaðardals.
Hann vissi víst upp á hár hvaða
plöntur uxu í dalnum og gladdist
eins og barn þegar ný planta
fannst. Öllum mönnum var hann
kunnugri fjalllendi Svarfaðardals
eins og ljóst má vera af ágætri
bók hans um það efni.
Eitt þykir mér mikilsvert um
náttúruunnandann Hjört á Tjörn.
Hann hafði mikið dálæti á sauðfé
og hefði áreiðanlega lagt sig
fram um að rækta gott sauðfjár-
kyn ef friður hefði gefist fyrir
riðuveiki. Engar andstæður virt-
ist hann sjá í náttúruvernd og
sauðfjáreign. Hann var nefnilega
einn af þessum heilbrigðu og
skynsömu náttúruverndarmönn-
um sem telja að saman eigi að
fara landvernd og landnýting.
Þeir mættu vera fleiri.
Ævisaga Hjartar á Tjörn er
saga merkrar og athafnasamrar
ævi. Hún er líka saga gæfumanns
í einkalífi og góðs Islendings.
Vel hefur verið að útgáfu bókar-
innar staðið og fjölmargar myndir
prýða hana.
Sigurjón Björnsson
BÓKMENNTIR
Vísnasafn
í FJÓRUM LÍNUM
Vísna- og ljóðasafn III. Auðunn Bragi
Sveinsson safnaði og valdi. Vest-
firskaforlagið, Hrafnseyri, 1997,213
bls.
ÞETTA er þriðja hefti af vísna-
safni Auðuns Braga Sveinssonar.
Tvö hin fyrri komu út árin 1980
og 1982.
í undirtitli þessa heftis segir
að vísur séu 830 og höfundar
212. Það er mikil fylking liðinna
og lifandi hagyrðinga víðs vegar
að af landinu. Margt er hér vita-
skuld bráðsnjallra lausavísna, en
þegar haft er í huga að vafalaust
ber að líta á þetta safn sem úrval
eru perlurnar færri en búast hefði
mátt við. Þar getur varla verið
öðru um að kenna en vali eða
smekk safnandans. Enda þótt tvö
hefti séu þegar komin er vissulega
hægt að fylla þriðja heftið með
úrvalsvísum. Satt að segja á ég
erfitt með að skilja hvað lagt
hefur verið til grund-
vallar valinu. Hér fær
Auðunn Bragi sjálfur
um það bil tíundu
hveija vísu og Sveinn
faðir hans litlu færri.
Aðrir bráðsnjallir
hagyrðingar fá aðeins
örfáar vísur, kannski
aðeins eina. Og suma
vantar alveg. Hér er
auðsæ slagsíða, sem
ég er svo sem ekkert
að fárast yfir. En
hefði ekki verið
ástæða til að útskýra
eitthvað?
Vissulega hefur sá
sem hér heldur um
penna alltaf gaman af vel kveðn-
um vísum og hér er
enginn skortur á
þeim. En ekki finnst
mér nógu vel hafa
verið staðið að út-
gáfumálunum.
Þar er fyrst til að
taka að efni bókar-
innar er allt í belg og
biðu, án nokkurra
kaflaskila og án þess
að höfundum sé raðað
á nokkurn hátt (ald-
ur, stafrófsröð, hérað
o.s.frv.) Þá eru höf-
undar býsna ein-
kennilega kynntir á
stundum. Sami mað-
urinn er t.a.m. ýmist
kynntur sem Sveinn frá Elivog-
um, Sveinn á Sneis eða Sveinn á
Refsstöðum. Það er engu líkara
en safnandinn hafi talið sjálfsagt
að lesendur vissu á hvaða bæjum
faðir hans dvaldist. Stundum er
vísuhöfundur kynntur sem Auð-
unn Bragi Sveinsson, „undirritað-
ur“ eða „sá sem þetta ritar“.
Óþarft finnst mér að gefa höfund-
um umsagnir, s.s. „hagmæltur
vel, hagyrðingur góður, orti
margt vel“ o.s.frv. þegar það ligg-
ur í hlutarins eðli að allir sem
vísu eiga í bókinni hljóta að vera
góðir hagyrðingar. Ekki er heldur
ljóst hvers vegna sumir fá umsögn
sem þessa en aðrir ekki. Klúðurs-
legt er að sjá nöfn höfunda undir-
strikuð í stað þess að vera feit-
eða skáletruð eins og venja er í
prentuðum bókum.
Verði framhald á þessum bók-
um - sem raunar væri æskilegt
- þyrfti úr mörgu að bæta: vali
vísna og höfunda, skipulagi í upp-
setningu og samræmi í umsögn-
um. Það á að vera tiltölulega ein-
föld handavinna, sem lausavísan
á fyllilega skilið.
Sigurjón Björnsson
Vísnasafn
Auðuns Braga
Auðunn Bragi
Sveinsson
Þjóðfræði Þórð-
ar í Skógum
BOKMENNTIR
1> j ó ð f r æ ð i
SETIÐ VIÐ SAGNABRUNN
eftir Þórð Tómasson í Skógum. Lif-
andi þjóðfræði. Frásagnir af huldu-
fólki og horfnu mannlífi. Mál og
mynd, 1997,247 bls.
ÞAÐ þarf víst ekki að kynna
sagnaþuiinn og minjasafnandann
Þórð í Skógum fyrir lesendum.
Allir sem áhuga hafa á þjóðlegum
fróðleik og þjóðminjum vita að
hann er óumdeildur Nestor þeirra
fræða. Mörg mikilsverð ritverk
hafa komið frá hans hendi, „perl-
ur“ segir á kápu þessarar bókar
og má taka undir það.
I þessari bók er að finna fimm
efnisþætti. Sá fyrsti fjallar um
huldufólk. Þar er bæði almennt
yfirlit um það hvað felst í trú á
tilvist huldufólks og síðan koma
margar huldufólkssögur og eru
þær flestar af Suðurlandi (Mýrdal-
ur, undir Eyjafjöllum). Þessi þáttur
er einstaklega vel
gerður og svo sann-
færandi á köflum að
maður má stórlega
vara sig að verða ekki
einn af hinum sanntrú-
uðu. Næsti þáttur
nefnist Líf og dauði.
Þar segir frá ýmsum
siðum, venjum og hjá-
trú viðkomandi, kvikn-
un lífs, fæðingu,
nafngjöf, feigð, svip-
um dauðra manna, lík-
vöku, nábrennu, kistu-
lagningu, líkför, erfi-
drykkju, legsteinum
og vökumanni í kirkju-
garði ásamt fleiru.
Þetta er afar fróðleg ritgerð og
gott innlegg í þjóðháttafræði.
Þriðji þátturinn er tiltölulega
stuttur. Molar frá mannlífi nefnist
hann og íjallar um trú-
ariðkun og helgihald
af ýmsu tagi. í fjórða
þætti, Sögnum af öðr-
um toga, kveður við
nokkuð annan tón,
eins og nafnið bendir
raunar til. Þar koma
margar sögur ýmis-
legs eðlis, sumar gam-
ansögur um menn og
málefni. Er það býsna
skemmtilegur lestur.
Loks eru fáeinar sagn-
ir um hinn sérkenni-
lega flökkumann Guð-
mund kíki.
Bókinni lýkur með
tilvísana- og nafna-
skrá. Margar skemmtilegar myndir
eru í bókinni. Hún er vel útgefin
og höfundi og útgefanda til sóma.
Sigurjón Björnsson
Þórður
Tómasson
Nýjar bækur
• MEÐ ósk um bjarta framtíð
er ljóðabók eftir Sverri Stormsker.
I kynningu segir að titillinn sé
árnaðarósk til reifabarnsins, sem
liggi ekki lengur í jötu, heldur fæð-
ist í blóðugt gin
úlfsinssem Storm-
skertúlkijafn-
framt í málverki
og forsíðumynd,
sláandi tákn um
þann ógnarheim
sem við höfum
skapað börnum
okkar.
Sverrir hefur
áður gefið út tvær
ljóðabækur: Kveðið í Kútnum og
Vizkustykki. í nýju bókinni skreytir
hann ljóðin með nokkrum málverk-
um og fjölda blýantsteikninga eftir
Jón Ara Helgason.
Fjölvi gefur út. í bókinni eru um
það bil 150 ljóð. Hún erprentuð
hjá Grafíkhf. Verðkr. 2.480.
• BRODDFL UGUR er eftir Vil-
hjálm Árnason heimspeking.
Broddflugur er safn þijátíu greina
sem fela í sér siðferðilegar ádeilur
og samfélagsgagnrýni. beinast eink-
um að þeim þáttum
í samtímanum sem
ógna mennskunni,
frelsi og ábyrgð
einstaklinga. Á
skeleggan og skýr-
an hátt tekst höf-
undur á við marg-
vísleg álitamál sem
hver manneskja
hlýtur að láta sig
varða, segir í kynn-
ingu.
Jafnframt segir að í umfjöllun
sinni sé höfundur í gagnrýnni sam-
ræðu við þá heimspekinga að fornu
og nýju sem lagt hafa mest af mörk-
umj.il skilnings á þessu viðfangsefni.
Áður hafa komið út eftir Vilhjálm
ritin Siðfræði lífs og dauða og Þætt-
ir úr sögu siðfræðinnar.
Bókin er360 bls. og kostar 3.500
kr. innbundin en 2.900 íkilju.
• BAKKABRÆÐUR er um þá
bræður Gísla, Eirík og Helga sem
kenndir eru við bæinn Bakka í Fljót-
um.
I kynningu segir: „I bókinni er
að finna sögur sem ekki hafa áður
birst í bókum um Bakkabræður auk
annarra þekktari sagna af heimsku-
pörum þeirra."
Útgefandi er Mál og mynd. Bókin
er ríkulega skreytt með vatnslita-
myndum Kristínar Arngrímsdóttur.
Leiðbeinandi verð: 1.490.
• KARLMENN eru bara karl-
menn - Viðhorf og væntingar
íslenskra karla er eftir Ingólf V.
Gíslason.
Bókin byggist á viðtölum sem
Ingólfur átti við karia á aldrinum
20-35 ára og varpar ljósi á viðhorf
þeirra til ýmissa þátta lífsins og tii-
verunnar. Meðal þeirra atriða sem
skoðuð eru er viðhorf til jafnréttis
kynja, staða þeirra á heimilinu, sam-
skiptin við maka og börn, mikilvægi
vinnunnar og hvað þeir líti á sem
helsta einkenni karlmennsku.
Jafnframt umfjöllun um viðhorf
þessara karla er fléttað inn erlend-
um rannsóknum og ýmsum íslensk-
um viðhorfskönnunum.
• KARLAR ogjafnrétti er fram-
kvæmdaáætlun sú sem norrænu
jafnréttisráðherrarnir samþykktu í
sumar varðandi karla og jafnrétti
kynja. Áætlunin er í fímmtán liðum
og tekur meðal annars á þáttum
eins og afleiðingum skilnaðar á
karla, fæðingarorlofi feðra, vinnu-
menningukarla og þróun föðurhlut-
verksins. Áætluninni fylgir greinar-
gerð þar sem þær hugmyndir sem
liggja að baki áætlun um karla og
jafnrétti kynja eru settar í sögulegt
og félagslegt samhengi og ítarlega
rakið hvar skórinn einna helst
kreppir varðandi stöðu karla í kynj-
uðusamfélagi.
Útgefandi bókanna er Skrifstofa
jafnréttismála. Karlmenn eru bara
karlmenn kostar 1.000 kr. en Karlar
og jafnrétti kostar 500 kr.