Morgunblaðið - 27.09.1998, Blaðsíða 11

MORGUNBLAÐIÐ
SUNNUDAGUR 27. SEPTEMBER 1998 11
LITIÐ UM ÖXL
EÐLILEGT er að líta til baka
og rekja í fáum orðum hvaða
breytingar hafa orðið á starfs-
umhverfi bænda frá því um
miðja öldina. Eftir síðari
heimsstyijöldina var upp-
gangur í íslenskum landbún-
aði. Bændur voru styrktir til
framfara og framleiðsla jókst
ár frá ári. Smám saman varð
mettun innanlandsmarkaðar-
ins fyrirsjáanleg svo að eðli-
legt framhald virtist vera að
sækja á erlenda markaði. Rík-
issjóður reið á vaðið og hóf
greiðslu útflutningsbóta í
tengslum við útflutning á
kindakjöti seint á sjötta ára-
tugnum. Framleiðslan hélt
áfram að aukast og náði há-
marki árið 1978. Arsfram-
leiðsla kindakjöts var komin
upp í um 15.400 tonn og fram-
leiðsla mjólkur upp í 120 millj-
ón lítra. Ekki þurfti hins veg-
ar nema 9.800 tonn af kinda-
kjöti og um 100 milljón lítra
af mjólk til að metta innan-
landsmarkaðinn. Afgangurinn
fór til útflutnings og
stóð útflutningsverð-
ið vart undir
vinnslukostnaði.
Nú var illt í efni
og ljóst að grípa
þyrfti til róttækra
aðgerða. Með laga-
breytingu var svo-
kallað búmarkskerfi
í því skyni að draga úr fram-
leiðslu tekið upp árið 1979.
Hið nýja kerfi byggðist upp á
því að bændum var úthlutað
ákveðnu viðmiði, búmarki, á
grundvelli framleiðslu býlisins
á árunum 1976 til 1978.
Stjórnvöld ábyrgðust á móti
að greiða fullt verð fyrir
ákveðið hlutfall búmarksins
og var miðað við uppgjör á
innanlandsmarkaði. Með
ákveðnu viðmiði var tryggt að
greiðslur færu ekki niður fyr-
ir lágmark. Eins og við var að
búast voru bændur ekki of
hrifnir af breytingunni og al-
veg sérstaklega stórbændur
enda var skerðingin hlutfalls-
lega mest þar sem bústofninn
var stærstur. Bændur þrýstu
á um breytingu og farið var
að úthluta viðbótarbúmarki
eftir ákveðnum reglum, t.d.
við stofnun félagsbúa.
Smám saman varð ljóst að
búmarkið ásamt 200% kjarn-
fóðursskatti væri ekki lengur
nægilega árangursríkt stjóra-
tæki. Framleiðslan var enn of
mikil og hægt er að nefna að
mjólkurframleiðsla var rúm-
lega 111 milljónir lítra en sala
mjólkurvara innan við 100
milljónir lítra verðlagsárun-
um 1984 til 1985 og 1985 til
1986. Kindakjöts-
framleiðsla var rúm-
lega 12.200 tonn
hvort ár á meðan
salan var 9.400 tonn
fyrra verðlagsárið
og 9.200 tonn síðara
verðlagsárið. I
mj ólkurframleiðslu
var því umfram-
framleiðsla 10-13% og í kinda-
kjötsframleiðslu um 30%.
Ekki var annað til ráða en að
gera aðra tilraun til að reyna
að draga úr framleiðslunni og
var búmarkið leyst af hólmi
með svokölluðu fullvirðisrétt-
arkerfí árið 1985. Eins og hið
fyrra byggðist síðara kerfið á
því að bændum var úthlutað
ákveðnu viðmiði, fullvirðisrétti,
á grundvelli framleiðslu fyrri
ára og var miðað við mjólkur-
framleiðslu áranna 1984 og
1985 og kjötframleiðslu áranna
1983 til 1985. Þó mátti fullvirð-
isrétturinn aldrei fara yfir bú-
markið. Aðalmunurinn á bú-
marks- og fullvirðisréttarkerf-
inu fólst svo í því að bændum
var tryggt fullt verð fyrir
framleiðslu innan fullvirðis-
réttarins.
Eftir að fullvirðisréttar-
kerfinu var komið á fót fór
framleiðslustýringin að skila
umtalsverðum árangri. Enn
vantaði þó nokkuð á að tak-
markinu yrði náð og er talað
um að tímamót hafi orðið við
gildistöku búvörusamnings
frá árinu 1991. Samningurinn
snýst um sauðfjárframleiðslu
og er ætlað að stuðla að hag-
kvæmum og öfluguin land-
búnaði í sem bestu samræmi
við landkosti og æskileg land-
nýtingarsjónarmið, lækka
vöruverð til neytenda, koma á
og viðhalda jafnvægi í fram-
leiðslu og sölu mjólkur- og
sauðfjárafurða og lækka opin-
ber útgjöld til framleiðslu-
greinarinnar.
Með samningnum víkur full-
virðisréttarkerfíð fyrir
greiðslumarki og
heimiluð eru við-
skipti með hið síðara
eða eins konar
kvóta. Beingreiðslur
miðað við ákveðið
sölumagn voru tekn-
ar upp og útflutn-
ingsbótum var hætt.
Bændur þurftu sam-
kvæmt samningnum að upp-
fylla hagræðingarkröfu í
tveimur áföngum. Samhliða
gerð samningsins bauð ríkið
upp á stórfelld uppkaup fram-
leiðsluréttar og lagði fram
rúma tvo milljarða í því skyni
að auðvelda hraða aðlögun
sauðíjárframleiðslunnar að
innanlandsmarkaði. Mjólkur-
samningur með nánari út-
færslu á ákvæðum um mólkur-
framleiðslu var gerður árið
eftir. f þessum samningi voru
teknar upp beingi-eiðslur í
mjólkurframleiðslu, viðskipti
með greiðslumark heimiluð og
starfsskilyrði mjólkurfram-
Ieiðslunnar að flestu leyti færð
til sama horfs og í sauðfjár-
ræktinni.
Enn var stuðlað að hagræð-
ingu með samningi um fram-
Ieiðslu sauðfjárafurða árið
1995. Samningurinn gerði ráð
fyrir að framleiðslukvóti í
sauðfjárrækt væri að hluta af-
numinn og beingreiðslur mið-
aðar við ákveðna upphæð eða
svokallað beingreiðslumark.
Bændur fá óskertar bein-
greiðslur ef þeir hafa sex
ásettar kindur fyrir hver tíu
ærgildi í greiðslumarki. Ein
helsta breytingin felst hins
vegar í því að gert er ráð fyr-
ir að opinberri verð-
lagningu til bænda í
verðlagsnefnd verði
hætt og verðlagning
gefin fijáls þegar
verðlagsárið 1997 til
1998 rennur út.
Svipað ferli á sér
stað í mjólkurfram-
leiðslunni. Áfram er
gert ráð fyrir opinberri verð-
lagningu mjólkur til bænda.
Nú er hins vegar ákvarðað
lágmarksverð til bænda sem
mjólkursamlagi beri að
greiða. Þó sé ekkert því til
fyrirstöðu að mjólkursamlag
greiði hærra verð.
Bændur hafa því verið að
aðlaga sig breyttu starfsum-
hverfí síðustu áratugi. Ekki er
enn séð fyrir endann á því
enda aukast stöðugt kröfur
um gæði, Iægra verð og fjöl-
breytni og eiga breyttar
neysluvenjur þar ekki síst
hlut að máli.
„Bændur þrýstu
á um breytingu
og farið var að
úthiuta viðbót-
arbúmarki eftir
ákveðnum regl-
um“
Eftir að fullvirð-
isréttarkerfinu
var komið á fót
fór framieiðslu-
stýringin að
skila umtals-
verðum árangri
MJÓLK
Fjöldi mjólkurbúa
KINDAKJÖT
Bústærð
3.286
1717
16 16
S141414
1987 1990
1212
1997
Fjöldi bænda
2 þús.— -----—
Vinnslu og
heildsölukostnaður
40 kr.--------------Hi
1 Jii iltill
llllllflll
1987 1990 1997
Iff Bústærð
100þus. Iftrar---
80———-------i * i
60 j í í ji
40i | U <
2o°{rf'
1987 1990
70kr Mjólkurverð til
bænda
1987 1990
1997
Fjöldi mjólkurkúa
34þús. kýr—:——
Mjólkur framleiðsla
108 þús. lítrar _
104
100
Írtt

m
ií-t
1987 1990
1997
1987 1990
Ulilllillpí'-
1997
Ekki eru til sambærilegar uppi.
um tjölda bænda og bústærð i
sauðtjirrækt árin 1987-1995.
Verð til bænda
600 kr.
500
400
300
200
100
0
1987 1990
þús.
600
400
200
Fjöldi sauðfjár
1987 1990
1997
þús. tonn
12
1987 1990
Kindakjöts
framleiðsla
ur heldur fækkað og framleiðsla
dregist saman. Aðalsteinn Jónsson,
formaður Landssambands sauðfjár-
bænda, segir að breyttar neyslu-
venjur hafi þar ráðið mestu. Neysla
á kindakjöti hafi farið úr 38 kg í 24,8
kg á íbúa á ári frá 1987 til 1997.
„Sauðfjárbændur hafa verið svo
uppteknir við að berjast fyrir lífi
sínu að lítill tími hefur gefist til eðli-
legrar þróunar og hagræðingar i
greininni. Algengast hefur verið að
sauðfjárbændur hafi brugðist við
vandanum með tvennum hætti.
Annars vegar hafa bændur valið að
sækja vinnu utan heimilis og oft
hefur vinnan komið niður á bú-
skapnum. Hins vegar hafa bændur
verið að koma sér upp hliðarbú-
greinum, t.d. var loðdýraræktin
gripin fegins hendi á sínum tíma.
Nú er hópur bænda að hasla sér völl
í ferðaþjónustu, smáiðnaði og öðr-
um greinum."
Heldur léttara er yfir sauðfjár-
bændum eins og kúabændum nú en
fyrr á tímabilinu. Ef miðað er við
bráðabirgðauppgjör Hagþjónustu
landbúnaðarins jókst hagnaður fyr-
ir laun eigenda sauðfjárbúa um 38%
frá 1996 til 1997. Bú með tæplega
300 kindur á fóðrum skiluðu að
meðaltali 681.000 kr. hagnaði fyrir
laun fyrra árið en 940.000 kr. síðara
árið. Aðalástæðan er falin í um
11,6% hækkun á sauðfjárafurðum á
innan- og utanlandsmarkaði.
Ekki stefnir þó allt verð upp á við
og er í því sambandi ástæða til að
nefna allt að 80% verðfall á skinnum
á heimsmarkaði í ár. Hluti ástæð-
unnar verður rakinn til efnahag-
skreppunnar í Rússlandi. Ekki er
heldur gott útlit í ullinni því að
heimsmarkaðsverð hefur lækkað
um 25% á árinu.
Aðalsteinn segir að stígandi í út-
flutningsverði á lambakjöti gefí
vonir um að hagkvæmt geti orðið að
framleiða lambakjöt til útflutnings í
framtíðinni. „Eðlilegt er að stefna
að því að selja íslenska lambakjötið
sem vottaða gæðavöru á mörkuðum
sem gefa betra skilaverð en margir
keppinautar okkar eru að fá. Fyrsta
skrefið er í mínum huga svokölluð
vistvæn vottun. Fjölmargir íslensk-
ir bændur hafa tækifæri til að afla
sér slíkrar vottunar og sanna með
því að hvorki séu notuð lyf né önnur
aukaefni við framleiðsluna. Lömbin
séu alin upp við bestu hugsanleg
skilyrði og landnýting sé með eðli-
legum hætti. Sláturleyfishafar eru
smám saman að búa sig undir að
taka á móti vistvænt og lífrænt vott-
uðu kjöti. Eftir að þeir hafa gengið
til liðs við okkur verður þess ekki
langt að bíða að vottunin verði mun
almennari."
Ekkert hámark
á llfrænt lambakjöt
Hjá Bergþóru Þorkelsdóttur hjá
Kjötumboðinu kom fram að fljót-
lega yrðu kynnt áform um fimm ára
framkvæmdaáætlun í tengslum við
útflutning á lífrænt ræktuðu lamba-
kjöti til Bretlands. „Við komumst í
samband við áhugasaman breskan
innflytjanda á dögunum. Eftir að
hugmyndir höfðu verið reifaðar
kom í ljós að áhuginn var fyrst og
fremst fyrir lífrænt ræktaða lamba-
kjötinu. Munurinn á Bretanum og
öðrum áhugasömum innflytjendum
fólst svo í því að hann var tilbúinn
að fara með okkur í áætlun til að
auka framleiðslu á lífrænt ræktuðu
lambakjöti ár frá ári í fimm ár.
Kjötumboðið kynnti hugmyndina
fyrir Bændasamtökunum og
Honda Civic 1.5 LSi VTEC
1.550.000,-
HONDA
Traustur bíll fyrir ungt fólk á öllum aldri
Verð á götuna: 1.455.000.-
Sjálfskipting kostar 1 00.000,-
1400cc 16 ventta vél með tötvustýrðri innsprautunf
Loftpúðar fyrir ökumann og farþega €
Rafdrifnar rúður og speglaM
ABS bremsukerfiI
SamlæsingaM
14" dekkf
Honda teppasettf
Ryðvörn og skráningf
Útvarp og kassettutæki €
115 hestöfl
Fjarstýröar samlæsingar
4 hátalarar
Hæöarstillanlegt ökumannssæti
Sjálfskipting 100.000,-
Umboðsaðilar:
Akureyri: Höldur, s: 461 3014 • Akranes: Bílver, s: 431 1985 • ísafjörður: Bilasala Jóels, s: 456 4712
Keflavík: B.G. Bílakringtan, s: 421 1200 • Egilsstaðir: Bíta og Búvélasalan, s: 471 2011
H)
HONDA
Síml: 520 1100