Morgunblaðið - 12.11.1998, Blaðsíða 64

% 64 FIMMTUDAGUR 12. NÓVEMBER 1998
SKOÐUN
MORGUNBLAÐIÐ
HVAÐ ER HÆGT
AÐ GERA?
í TVEIMUR fyrri greinum mín-
um um stöðu byggðamála á Islandi
hef ég lýst búsetuþróuninni og rak-
ið helstu orsakir þeirrar hnignunar
sem nú blasir við á landsbyggðinni.
~s Komið er að því að draga ályktanir
um vænlegar aðgerðir til að breyta
þróuninni.
Vill fólk búa úti á landi?
Fyrst er þó að spyrja, hvort
nokkur ástæða sé til að láta sig
málið varða? Byggðastefna hefur
verið í mikilli ónáð í þjóðmálaum-
ræðunni í nærri 20 ár og oft notuð
sem eins konar samheiti yfir
óskynsamlega stjómarhætti og
bruðl. Eg hef að auki heyrt ein-
staka þingmenn höfuðborgarsvæð-
isins segja í fjölmiðlum að svo virð-
ist sem allir vilji flytja til Reykja-
víkur, og við því sé ekkert að gera.
Þetta sjónarmið kann að vera út-
breitt og því er ástæða til að hafa
nokkur orð um það.
Rannsókn mín á búsetuskilyrð-
um svarar þessum efasemdum með
óyggjandi hætti. Meirihluti íbúa
landsbyggðarkjördæma (frá 52%
til 64% íbúa) segist helst vilja búa
áfram á svipuðu svæði. Frá 11% til
28% þeirra segjast helst vilja búa á
fjölmennara svæði, en aðeins frá
15% til 21% þeirra segjast helst
vilja búa á höfuðborgarsvæðinu.
Þá er einnig athyglisvert að um
* 13% íbúa höfuðborgarsvæðisins
segjast helst vilja búa á fámennara
svæði en höfuðborgarsvæðið er.
Þessi 13% íbúa höfuðborgarsvæð-
isins samsvara um 23.000 manns.
Meðalhlutfall landsbyggðarmanna
sem segjast helst vilja búa á höfuð-
borgarsvæðinu er 17%, en það eru
nálægt 16.000 manns. Þeir einstak-
lingar á höfuðborgarsvæði sem
vilja búa á fámennara svæði eru
því fleiri en þeir landsbyggðarbúar
sem helst vilja búa á höfuðborgar-
svæðinu. Svo notað sé nútímalegt
orðalag, þá þýðir þetta að meira en
nægur markaður er fyrir búsetu á
landsbyggðinni, ef búsetuskilyrðin
mg þar væru ásættanlegri en nú virð-
ist vera. Það er því fráleitt að allir
landsbyggðarmenn vilji umfram
allt flytja til höfuðborgarsvæðisins.
Hnignun landsbyggðar á síðustu
árum er úr takt við búsetuóskir
landsmanna.
Almenn stefnumótun
Á grundvelli niðurstaðna um
helstu orsakir brottflutnings frá
landsbyggðinni má móta almenna
stefnu um aðgerðir
sem líklegar eru til að
hafa áhrif á þróunina.
Slíkar aðgerðir þurfa
einkum að felast í
þrennu:
• Aukinni nýsköpun
atvinnulífs á lands-
byggðinni
• Auknum þekking-
arbúskap á lands-
byggðinni
• Jöfnun
efnalegra
lífskjara milli lands-
hluta
Þingsályktun um
nýja stefnu í byggða-
málum 1998-2001, sem
forsætisráðherra lagði
fram á Alþingi í vor, leggur einmitt
megináherslu á þessa þætti
byggðaþróunaraðgerða, enda til-
lagan byggð á framangreindum
rannsóknum á orsökum bú-
seturöskunar sem Byggðastofnun,
undir forystu Egils Jónssonar, lét
gera.
Eg tel að ástand og horfur í bú-
setuþróuninni séu nú svo háskaleg-
ar að ástæða sé til að skerpa enn
frekar á stefnumótuninni en gert
hefur verið, einkum hvað snertir
jöfnun búsetuskilyrða. Því vil ég
hér fara frekari orðum um áhersl-
ur í stefnumótun.
Nýsköpun í atvinnulífi þyrfti að
fela í sér aukna fjölbreytni atvinnu-
lífsins, með auknum atvinnutæki-
færum fyrir ungt fólk sem lokið
hefur framhalds- eða háskólanámi.
Þetta þarf að vinnast í samvinnu
við heimamenn og atvinnuþróunar-
félög svæðanna. Nýsköpun at-
vinnulífs er hins vegar erfið í fram-
kvæmd og tekur að öðru jöfnu
langan tíma. Að henni ber samt að
stefna.
Aukinn þekkingarbúskapur á
landsbyggðinni getur í senn falist í
eflingu framhaldsskólakerfisins á
landsbyggðinni, eða nýsköpun at-
vinnulífsins sem skilar sérstaklega
störfum fyrir menntað fólk, svo
sem í hugbúnaðariðnaði, ferðaþjón-
ustu eða almennum iðnaði. Fram-
haldsskólar og háskólar verða hins
vegar einkum byggðir á stæni
þéttbýlisstöðum, ef vel á að vera.
Þótt rétt sé að stuðla að eflingu
menntakerfisins á landsbyggðinni
eru þeirri viðleitni takmörk sett, og
áhrifanna af slíkum aðgerðum gæt-
ir ekki í bráð. Þar er oftar um lang-
tímaáhrif að ræða.
Hins vegar er hægt að ná fram
jöfnun lífskjara og bú-
setuskilyrða með mun
skjótari hætti, með af-
gerandi aðgerðum
stjórnvalda er beinast
að íbúum jaðarsvæð-
anna. Oánægja með
núverandi lífskjör er
einmitt ríkur þáttur í
hnignun búsetunnar á
jaðarsvæðunum.
Framfærslukostn-
aður er hærri á sum-
um svæðum lands-
byggðarinnar og tvö-
falt fleiri eru þar með
Stefán tekjur undir fátæktar-
Ólafsson mörkum en er á höfuð-
borgarsvæðinu. Tilefni
til lífskjarajöfnunar milli lands-
hluta eru því fyrir hendi. Slíkum
aðgerðum hefur í umtalsverðum
mæli verið beitt bæði á Norður-
löndum og í Evrópusambandinu.
En hvernig kemur þetta heim og
saman við það sem oft er nefnt í
þessu sambandi, að meðaltekjur
séu háar á Vestfjörðum og atvinnu-
leysi lítið þar? Samt sé mikill brott-
flutningur þaðan.
Nýsköpun í atvinnulífi,
-------------------■»---------
segir Stefán Olafsson,
þyrfti að fela í sér
aukna fjölbreytni.
Svarið við þessari þversögn er
það, að meðaltekjur eru háar á
Vestfjörðum vegna þess að sjó-
menn eru stór hluti íbúa þar, og
meðaltekjur sjómanna eru almennt
háar. Fiskvinnslufólk og bændur
eru hins vegar með lágar tekjur og
það er einkum fiskvinnslufólk og
fólk úr öðrum greinum sem flytur
brott. Atvinnuleysi er lítið á Vest-
fjörðum meðal annars vegna hins
óvenjumikla brottflutnings þaðan.
Þróunin í sjávarútvegi á síðustu
árum kallar að mínu viti einnig á
aðgerðir til jöfnunar búsetuskil-
yi-ða strax. Um þetta vil ég fjalla
nánar.
Markaðsvæðing
sjávarútvegsins
Það sem gerst hefur í sjávarút-
vegi með tilkomu kvótakerfisins og
heimildum til frjáls framsals veiði-
heimilda er gífurleg skipulags-
breyting, sem fært hefur greinina
Öllum nýjum úlpum fylgir par af ________
® PHOENIX ^MQgo 4ZB33> götuskóm
30
ÍEQlFi
afsláttur
á eldri gcrbum af.\cillgO
úlpum.
SEGLAGERÐIN
Eyjaslóð 7 Reykjavík sími 511 2200
frá beinu ríkisforræði til markaðs-
búskapar. Búinn hefur verið til
einkaeignarréttur á fiskimiðunum,
sem gengur kaupum og sölum, líkt
og hver annar vamingur á mark-
aði. Akvæði laga um sameign þjóð-
arinnar á fiskimiðunum eru orðin
marklaus. Miðin sem áður voru al-
menningur, til frjálsra afnota fyrir
alla þegna landsins, eru það ekki
lengur. Breytingin gæti þó verið
skynsamleg, þrátt fyrir að henni
fylgi erfið þjóðfélagsleg aðlögun.
Gamla skipanin var í öllu falli af-
leit.
Markaðsvæðing í sjávarútvegi
ætti að geta aukið hagræðingu í
greininni og leitt til skynsamlegri
nýtingar fiskistofna, þegar til
lengri tíma er litið og þegar alvar-
legustu gallarnir hafa verið sniðnir
af skipulaginu. Hagræðingin mun
meðal annars felast í því að útgerð-
araðilum mun fækka, enda hafa
þeir verið of margir og sóknargeta
þein-a of mikil. Veiðiflotinn ætti
þannig að geta orðið í betra sam-
ræmi við afkastagetu fiskistofna og
útgerðaraðilum ættu að gefast
fleiri kostir til að haga veiðum á
hagkvæman hátt.
Eftir að frjálst framsal veiði-
heimilda var heimilað hefur sam-
þjöppun á eignarhaldi þeirra auk-
ist, útgerðaraðilum hefur fækkað
og þeir stækkað, eins og við var að
búast. Þessi þróun hefur orðið í
góðærinu, og að öllum líkindum
mun hún verða meira afgerandi í
næsta samdráttarskeiði sem verð-
ur í sjávarútvegi. Þá munu fallvalt-
ari útgerðimar í ríkari mæli leggja
upp laupana og selja frá sér kvót-
ann. Sjómönnum gæti fækkað og
verst settu byggðarlögin komist á
vonarvöl, ef kreppan yrði slæm.
Eigendur kvótans hafa við nú-
verandi skipan fengið vænlega út-
gönguleið úr greininni með þvi að
selja frá sér kvótann, en með því er
lífsbjörgin hins vegar seld frá land-
vinnslufólkinu, þ.e. fiskvinnslufólk-
inu og öðrum íbúum minni sjávar-
byggðanna. Það fólk á um fátt ann-
að að velja en að flytja brott þegar
svo er komið, og jafnvel skilja eftir
afrakstur ævistarfsins í verðlausu
húsnæði, ef fólkið þarf þá ekki að
taka með sér skuldir af því að auki.
Ibúar sjávarbyggðanna skynja
þegar þetta aukna óöryggi um lífs-
björg í framtíðinni og eru farnir að
bregðast við því með brottflutn-
ingi, eins og sýnt var í síðustu
grein minni.
Markaðsvæðingin í sjávarútveg-
inum ætti samt að geta verið skyn-
samleg og aukið hagkvæmni, ef
hún er farsællega útfærð. Þjóðfé-
lagslegur kostnaður hennar er hins
vegar orðinn mikill, og á að öllum
líkindum eftir að aukast á næstu
ámm, að öllu óbreyttu. Stjórnvöld
þurfa að horfast í augu við þær
þjóðfélagslegu afleiðingar sem
gætu orðið af þeirri þróun sem
þegar er hafin og bregðast við með
markvissum hætti.
Lokun almenninga
Til fróðleiks er athyglisvert að
líta til sögunnar og skoða lítillega
sambærilega þróun í Englandi og
víðar í Evrópu, við upphaf nútíma-
þjóðfélagsins. Markaðsvæðingin í
sjávarútveginum, með tilheyi-andi
lokun almenninganna á fiskimiðun-
um, á sér samsvömn í því sem
gerðist við upphaf iðnvæðingar og
útbreiðslu mai’kaðsbúskapar í
Englandi. Eftirfarandi ívitnun í
sagnfræðilega heimild sýnir sam-
svörunina:
,Á Englandi komst aðallinn yfir
nýjan auð fyrir tilstilli lokunar al-
menninganna (the enclosure
movements), sem náði hámarki á
tímabilinu frá 1760 til 1820. Lokun
almenninga fól í sér það að íbúum
sveitaþorpa var ekki lengur heimilt
að nýta sér víðfeðm landsvæði til
framfærslu [með sjálfþurftai-bú-
skap], eins og áður hafði tíðkast.
Landeigendur, einkum aðalsmenn,
bönnuðu smábændum ekki aðeins
not af landi sínu, heldur keyptu
þeir einnig upp mikið af landi fá-
tækra smábænda. Kröfur ríkis-
stjórnarinnar um að bændur girtu
til fulls land sitt neyddu að auki
marga smábændur til að selja frá
sér landið, því þeir höfðu ekki efni
á að girða sitt land. Um miðja 19.
öldina var svo komið að um 67% af
bresku ræktarlandi tilheyrðu stór-
um óðalssetnim (large estates)...
Þeir sem ekkert eða lítið land
áttu lifðu við mjög kröpp kjör, og
næringarástand versnaði í sumum
tilvikum... Ofaglært verkafólk
streymdi í sívaxandi mæli til stór-
borganna."1
Svipuð mynd blasir við á Islandi
nú. Sterku aðilarnir í sjávarútvegi
geta lagt undir sig smærri og veik-
ari aðilana og sölsað þannig undir
sig stærstan hluta auðlindarinnar.
Ef þeim tekst að auka framleiðni
geta þeir fækkað sjómönnum.
Landvinnslufólk mun hins vegar
þurfa að flýja til borganna, þar sem
þetta fer á versta veg.
Markaðsvæðing landbúnaðarins,
vöxtur iðnaðar og þéttbýlismyndun
reyndust mikil framfaraspor í sögu
Evrópu eftir að mesta umrótið var
að baki. Mannlegur fórnarkostnað-
ur breytinganna varð hins vegar
mikill um áratuga skeið. Stjórnvöld
í mörgum Evrópulöndum lærðu af
þessu þá lexíu að óheftum mark-
aðsbúskap fylgir of mikið óöryggi
um lífsbjörg og einnig of mikil
þjóðfélagsátök. Af þeirri lexíu eru
sprottin velferðarríki nútímans.
Þar er víðtækum kerfum almanna-
trygginga og félagslegrar þjónustu
ætlað að berja í brestina sem fylgja
markaðsbúskap, með afkomuör-
yggi og lífskjarajöfnun. Velferðar-
ríkið gerir lífið bærilegra fyrir
þorra almennings í markaðsþjóðfé-
lögum og tryggir stöðugleika.
í þessu samhengi ber að skoða
byggðaþróunaraðgerðir hins opin-
bera, þ.e. sem hluta af velferðar-
ríkinu. Á hinum Norðurlöndunum
hafa stjómvöld haft í hávegum það
markmið að viðhalda byggð á jað-
arsvæðum, ásamt því markmiði að
jafna lífskjör þegnanna í ólíkum
landshlutum. Þetta eru hin félags-
legu markmið byggðastefnunnar.
En byggðastefna hefur einnig
efnahagsleg markmið og getur ver-
ið hagkvæm fyrir þjóðfélagið. Þar
er til dæmis um að ræða að nýta
fjárfestingu sem fyrir er á jaðar-
svæðum, í samgöngumannvirkjum,
atvinnutækjum, íbúðarhúsnæði,
þjónustustofnunum o.fl. Einnig
hefur það efnahagslegt gildi að
stuðla að nýtingu náttúruauðlinda
sem víðast í landinu og rækta fjöl-
breyttara atvinnulíf og fjölbreytt-
ari menningu.
Eg tel að styrkja þurfi þjóðfé-
lagslegar stoðir markaðsbúskapar-
ins í sjávarútvegi á íslandi í anda
velferðarríkisins, með beinum að-
gerðum til jöfnunar lífskjara milli
landshluta, svo aftra megi því að
fórnarkostnaður íbúa landsbyggð-
arinnar verði alltof mikill. Þá er
einnig ástæða til að sníða helstu
gallana af kvótakerfinu, til dæmis
hvað snertir stöðu smábátaútgerða
og einyrkjaútgerða, eins og Jón
Sigurðsson, fv. forstjóri, hefur bent
á hér í Morgunblaðinu að undan-
fömu.
Aðgerðir til skemmri tíma
I framkominni þingsályktun for-
sætisráðherra um nýja byggða-
stefnu eru ágætlega rakin áherslu-
atriði sem tengjast markmiðum um
aukna nýsköpun í atvinnulífinu og
aukinn þekkingarbúskap á lands-
byggðinni. Þær áherslur eru afar
mikilvægar. Aðgerðirnar sem næi'-
tækastar eru á þeim sviðum eru
hins vegar ekki líklegar til að skila
nægum árangri í bráð, en þær
treysta grundvöll búsetunnar til
lengri tíma.
Til að bregðast kröftuglega við
því ástandi sem nú ríkir á lands-
byggðinni þurfa stjórnvöld að
giípa til beinnar lífskjarajöfnunar
milli landshluta strax. Ríkið styrkir
nú fólk sem kaupir hlutabréf með
skattafslætti. Ríkið styður barna-
fjölskyldur með greiðslu barna-
bóta. Ríkið styður fólk sem fjár-
festir í íbúðarhúsnæði með