Morgunblaðið - 20.04.1999, Blaðsíða 48

48 ÞRIÐJUDAGUR 20. APRÍL 1999
MINNINGAR
MORGUNBLAÐIÐ
Um bók-
mennta-
stofnunina
„Þetta er hin altalaða barátta um valdið
yfir sannleikanum. “
Er til eitthvað sem
heitir opinbert og
viðurkennt viðhorf
til bókmennta? Og ef
svo er: Hvemig
verður það til? Og hvar?
Hér verður því haldið fram að
til sé bókmenntastofnun sem
móti viðhorf til bókmennta og
skilning á þeim. Skilgreina mætti
bókmenntastofnunina með eftir-
farandi hætti: Sú opinbera og við-
urkennda orðræða sem á sér stað
um bókmenntir á hverjum tíma
og þeir sem taka þátt í henni,
hafa vald á henni.
Hið opinbera, viðurkennda
viðhorf myndast í samræðu sem
á sér stað á op-
VIÐHORF inberum vett-
------ vangi en hana
Eftir Þröst má greina í
Helgason nokkur lög.
Þessi samræða
er sýnilegust í fjölmiðlum eins
og dagblöðum, útvarpi og sjón-
varpi. Undir henni liggur svo
akademískari eða fræðilegri um-
ræða sem birtist í bókmennta-
tímaritum á borð við Tímarit
Máls og menningar, Skírni og
Andvara. Slík umræða á sér
einnig stað í bókum um bók-
menntir og á málþingum og ráð-
stefnum af ýmsu tagi. Þessi
fræðilega umræða skilar sér að
vissu marki inn í fjölmiðlana sem
styðja sig að meira eða minna
leyti við hana. Annað lag er síð-
an þarna undir, ef við viljum
skoða þetta á þessum lóðrétta
skala, en það er sú samræða sem
á sér stað inni í háskólastofnun-
um sem vel að merkja mennta
og móta bróðurpartinn af þeim
sem taka þátt í umræðunni á
báðum fyrrnefndum plönum.
Það mætti ef til vill kalla há-
skólastofnanirnar - svo sem Há-
skóla Islands og Kennaraháskóla
Islands - vöggu bókmennta-
stofnunarinnar.
Það er þó einkum HI sem er
uppeldisstöð þeirra sem hafa vald
á hinni viðurkenndu bókmennta-
orðræðu, þar læra menn ákveðið
klíkumál, læra að fara með
ákveðin grunnhugtök og grunn-
hugmyndir sem eru lyklamir að
bókmenntastofnuninni, að hinni
opinberu umræðu um bókmennt-
ir. Þama verða sem sé bók-
menntafræðingamir til sem
verða síðan uppistaðan í orð-
ræðusamfélagi bókmenntanna og
það eru yfirleitt aðeins þeir sem
geta í krafti þekkingar sinnar á
opinbem orðræðunni brotið upp
eða jafnvel umbylt viðteknum
viðhorfum. Ef breyting verður á
viðhorfum þá verður hún yfirleitt
alltaf innan frá.
Það er því hægt að tala um
ákveðnar útilokunaraðferðir sem
orðræðusamfélagið beitir. Þú
þarft til dæmis að kunna skil á
klíkumálinu, orðaforðanum, inn-
anhringsgolfrönskunni eins og
Halldór Laxness kallaði það, til
þess að geta tekið þátt í hinni op-
inbem umræðu um bókmenntir.
Ef þú kannt ekki klíkumálið þá
er ekki tekið mark á þér. Ef þú
hefur ekld vald á hugtökum eins
og metafóra, allegóría eða orð-
ræðusamfélag þá ertu ekki gjald-
gengur í umræðunni og þetta úti-
lokar væntanlega bróðurpartinn
af almenningi. Því má samt halda
fram að til séu lokaðri orðræðu-
samfélög en bókmenntirnar, til
dæmis læknisfræðin þar sem
annars vegar er talað um lækna
og hins vegar skottulækna.
En þá er hægt að spvrja hvort
og þá hvaða áhrif bókmennta-
stofnunin hefur á bókmennta-
sköpun? Við gætum líka spurt:
Þurfa rithöfundar ef til vill að
kunna skil á klíkumáli stofnunar-
innar til þess að vera gjaldgengir
rithöfundar, til að hljóta áheyrn?
Þurfa þeir ekki að kunna að
skrifa í samræmi við hugmyndir
hennar til þess að vera inni?
Verða þeir ekki að kunna að
brjóta upp á réttan hátt? Verða
þeir ekki, eins og fræðimennirnir,
að vera inni í stofnuninni og hafa
vald á hugtökum hennar og hug-
myndum til þess að geta bylt við-
teknum viðhorfum, skrifað eitt-
hvað nýstárlegt? Er skýringanna
á misjöfnum viðtökum nýstár-
legra verka ef til vill að leita í því
að höfundar þeirra eru ekki allir
innan stofnunarinnar?
I sumum tilfellum er reyndar
hægt að tala um að bókmennta-
stofnunin sé hreinlega ekki í
stakk búin til þess að taka við ný-
stárlegum verkum. Þannig er oft
talsverður vandræðagangur á rit-
dómurum við að útskýra hvað er
á ferðinni þegar fjallað er um ný-
stárleg verk sem ekki falla full-
komlega að skilgreiningu stofn-
unarinnar á hefðbundnum bók-
menntaformum - skáldsögu, Ijóði,
ritgerð. Sagt er að hér sé um að
ræða sambræðslu skáldsögu og
ljóðs, eða að skáldsagnaformið sé
brotið upp með heimspekilegum
ritgerðum eða eitthvað slíkt. Fyr-
ir vikið dettur verkið, sem er
kannski eitthvað alveg nýtt, upp
á milli stóru hefðbundnu hugtak-
anna og liggur þar óskýrt, það
týnist kannski alveg, hlýtur ekki
viðhlítandi umræðu. Þetta lýsir
ákveðnum takmörkunum bók-
menntastofnunarinnar, orðræðu-
hefðin er svo sterk að hún yfir-
gnæfir eða kæfir sjálfa bók-
menntasköpunina, nýjabrumið.
Umræðan um þetta nýstárlega
verk fer jafnvel að snúast meira
um orðaforða stofnunarinnar,
þessar takmarkanir hennar en
bókmenntaverkið sjálft. Skýrt
dæmi um þetta var umræðan
sem átti sér stað um bækur
þeirra Sigfúsar Bjartmarssonar,
Huldars Breiðfjörðs, Haraldar
Jónssonar og fleiri um síðustu
jól.
Þessi vandræðagangur er hluti
af þeim vanda að ný bókmennta-
fræðileg hugtök eiga oft erfitt
uppdráttar, ekki síst hér á landi.
Þá eru gömlu mennimir í stofn-
uninni eða fulltrúar hefðarinnar
innan hennar, sem kunna orðið
góð skil á sinni golfrönsku, að
verja sína stöðu, sín fræðilegu
vígi með því að haida uppi harðri
gagnrýni á allt sem ógnar stöðu
þeirra og þekkingargrundvelli.
Þetta er hin altalaða barátta um
valdið yfir sannleikanum. Þessi
valdabarátta innan stofnunarinn-
ar birtist með ýmsum hætti og er
oft frjó en stundum h'ka
hamlandi, hún getur komið í veg
fyrir eðlilega endurnýjun í fræð-
unum. En það er jú alltaf undir
þeim komið sem hafa fengið inn-
göngu í stofnunina að bylta og
breyta þegar þarf, en ekki sam-
lagast.
INGVAR KRISTINN
ÞÓRARINSSON
+ Ingvar Kristinn
Þórarinsson
fæddist á Húsavík
5. mai 1924. Hann
lést á Sjúkrahúsi
Þingeyinga 7. apríl
síðastliðinn og fór
útför hans fram frá
Húsavíkurkirkju 17.
apríl.
Ingvar Þórarinsson
ólst upp við ástríki og
öryggi á heimili for-
eldra sinna í Þórarins-
húsi á Húsavík á þeim
dögum þegar hjólbörur
voru helstu flutningatæki almenn-
ings og fólk gaf sér tíma til að leysa
snærishnúta í stað þess að skera á
tauma utan af pinklum og pökkum.
Nánast engu var hent. Hver varð að
búa að sínu og snæristaumur gat
komið í góðar þarfir í eigin þágu eða
annarra. Olafsgerðisnýtni, orðaði
heimilisvinm- í Þórarinshúsi slíka að-
haldssemi, og Ingvar vitnaði löngum
til og henti gaman að. Og var þetta
þó engan veginn einstakt á þeim
tíma. Skáld og rithöfundar á ferð svo
og bændur í kaupstaðarerindum
lögðu leið sína í bókaverslun Þórar-
ins Stefánssonar til að ræða við hús-
bóndann, hreppstjórann og bóksal-
ann, sem var fróður og vel heima í
bókmenntum íslenskum, nýjum og
fornum. A skrifstofu hans var skraf-
að og skeggrætt um nýútkomnar
bækur. Síðan var boðið upp á loft í
Þórarinshúsi þar sem húsmóðirin
fyrirmannleg í fasi, ljósmyndarinn
og félagsmálamanneskjan, sem löng-
um sópaði að, bar gestum kaffi og
enn var skrafað um stund. Osjaldan
var lagið tekið í Þórarinshúsi enda
hjónin bæði söngvin vel og höfðu
yncfi af tónlist.
Ur þessum jarðvegi var Ingvar
sprottinn og í slíku andrúmslofti ólst
hann upp ásamt yngri systkinum
sínum tveim, Stefáni og Margréti,
svo og Hermanni Jónssyni, systur-
syni Sigríðar Ingvarsdóttur, sem
fóstraður var hjá þeim hjónum frá
sjö ára aldri. Sá andi sem á heimilinu
ríkti átti eftir að móta Ingvar um
langa framtíð. I glöðum hópi vina
var leikið og lagið tekið, fátt sem
skyggði á. Þróun öll hægfara og
mátti segja nokkuð fyrir um hvað
næsti dagur bæri í skauti sér. En
skyndilega dró ský fyrir sólu. Systir-
in eina lést í blóma lífsins um ferm-
ingaraldur og á sama sólarhring dó
og móðurafinn í sama húsi. Litlu fyrr
en þessi atburður varð í Þórarins-
húsi var nýhafinn sá hildarleikur
sem breytti heiminum svo að hann
varð ekki samur eftir. Síðari heims-
styrjöldin skollin á.
Ingvar hóf snemma að starfa í
bókaverslun föður síns. Síðan lá leið-
in í Menntaskólann á Akureyri með
stúdentsprófi 1945. A þeim árum var
söngkennsla að nafninu til í skólan-
um og fámennur kór nemenda starf-
andi. Hins vegar söng þorri nem-
enda kröftuglega við ýmis tækifæri.
Fyrir gráglettni örlaganna varð
Ingvar ekki þeirrar náðar njótandi
að vera í skólakómum. Honum sárn-
aði og hann söng ekki næstu árin en
það átti heldur betur eftir að breyt-
ast.
Að loknu stúdentsprófi gerðist
Ingvar kennari við nýstofnaðan
gagnfræðaskóla á Húsavík og
gegndi þar fullu starfi til ársins 1966.
Varð síðan stundakennari til ársins
1973. Kenndi löngum stærðfræði og
eðlisfræði sem oft reyndi á kennar-
ann enda fóg sem mörgum nemend-
um hafa orðið þung í skauti. Starf
sitt rækti Ingvar af elju og sam-
viskusemi. Hann reyndist skólanum
ávallt vel, vildi veg hans sem mestan
og vék góðum gjöfum að honum
löngu eftir að hann lét þar af störf-
um. Hjá Ingvari áttu skólarnir á
Húsavík löngum hauk í homi.
Bókaverslun Þórarins Stefánsson-
ar var stofnuð árið 1909 og er nú
elsta bókaverslun starfandi á landinu
utan Reykjavíkur. Ingvar tók við
rekstri hennar 1945. Og í eigu hans
og konu hans Bjargar var hún rekin
til hans hinsta dags.
Breyttir tímar vom
orðnir er Ingvar tók við
stjórnartaumum. Hann
vildi rýma til og jafn-
framt færa út kvíamar.
Þeir bræður, Stefán og
hann, hugðust fleygja á
hauga ýmsu sem safn-
ast hafði í áranna rás
og höfðu borið út úr
húsi þegar að bar karl
föður þeirra sem fylgst
hafði grannt með
rekstri verslunarinnar
þótt dregið hefði sig í
hlé. „Ég er ekki dauður
enn, drengir mínir,“
mælti hann til sona sinna. „Látið þið
þetta inn aftur.“ Boðinu var hlýtt.
Eftir lát fóður síns byggði Ingvar
á ámnum 1966-1968 nýtt verslunar-
húsnæði við Þórarinshús og tók að
versla með fleira en bækur.
Sem kaupmaður var Ingvar fyrir-
greiðslusamur í besta lagi. Lagði
metnað sinn í að verða við óskum
viðskiptavina sinna. Hringt var á
augabragði til Reykjavíkur eftir því
sem viðskiptavininn vanhagaði um
og fast var ýtt á eftir að sent yrði um
hæl. Þessarar greiðasemi sinnar
naut Ingvar hjá viðskiptavinum sín-
um. Og ýmsum sem raun var að búð-
arrápi þótti þægilegt, þegar velja
þurfti gjöf, að fá góðar ábendingar
frá Ingvari og skjóta afgreiðslu af
hans hendi.
Þórarinn, faðir Ingvars, hafði um
árabil verið formaður Húsavíkur-
sóknar og jafnframt gjaldkeri, síðar
safnaðarfulltrúi. Hafði kirkjulykill-
inn því löngum verið í fóram Þórar-
ins og þangað leituðu þvi gestir sem
skoða vildu kirkjuna. Éftir að Þórar-
inn hætti afskiptum af kirkjulegum
málum var lykillinn geymdur í versl-
uninni og kom í hlut Ingvars um ára-
tugaskeið að sýna kirkjuna gestum,
innlendum sem erlendum. Kunni
flestum betur að segja sögu hennar.
Kvað það eitt ánægjulegasta vek
sem hann innti af höndum. Oft varð
hann um helgar að sinna slíku
kvabbi og taldi ekki eftir sér. Þegar
hann hætti þeim starfa reyndist ekki
auðvelt að Ieysa þann vanda sem þá
varð til.
Ingvar fékk að heyra að þama
væri um hagsmuni að ræða er ferða-
menn versluðu hjá honum, jafnframt
því sem þeir skoðuðu kirkjuna. Átti
hann til að opna verslun sína fyrir
slíkum gestum þegar aðrar verslanir
vom lokaðar. Vegna þessa var hann
eitt sinn kallaður fyrir sýslumann
Þingeyinga. Ingvar gerði grein fyrir
máli sínu, taldi hneisu íyrir Húsavík
þegar ferðamenn úr fjarlægum lönd-
um kæmu í fyrsta og eina sinn til
Húsavíkur, oft í leiðindaveðri, og
hefðu þá sögu eina að segja frá þeim
stað að þar væri lítil fyrirgreiðsla og
naumast hægt að komast á snyrt-
ingu. Þetta kvaðst Ingvar ekki þola
samvisku sinnar vegna og staðarins
hvað sem öllum reglum liði. Stund-
um bryti nauðsyn lög. Sýslumaður
hlýddi á, stóð síðan upp úr sæti sínu,
gekk til Ingvars, tók í hönd honum,
þakkaði honum komuna og ámaði
honum heilla með vel rekið fyrirtæki
í eigin þágu og staðarins. Þar með
lauk því máli. Var þó ekki eðli Ingv-
ars að misvirða lög og reglur. En sú
tíð kom að afgreiðslutími verslana
var rýmkaður.
Vegna þjónustulipurðar Ingvars,
m.a. vð erlenda ferðamenn sem leið
áttu um Húsavík, fékk hann iðulega
bréf og kort frá þeim þar sem látið
var í Ijós þakklæti fyrir veitta fyrir-
greiðslu. Éitt sinn sem oftar sat ég á
skrifstofu hans er hann tók upp póst
sem borist hafði. Rétti hann mér þá
úrklippu úr spönsku blaði þar sem
sagði frá fór ferðamanns til Islands
og hann hvatti þá sem þangað legðu
leið sína að koma við í bókaverslun á
Húsavík á Norðurlandi þar sem þeir
fengju einstaka fyrirgreiðslu. Slik
vinsemd var Ingvari ánægjuefni sem
ekki varð til fjár metin.
Það olli Ingvari nokkrum sárind-
um er hann á sínum tíma þótti ekki
hæfur til að syngja í kór. Það var
ekki fyrr en mörgum ámm seinna
að hánn áræddi að syngja með
karlakórnum Þrym á Húsavík og
þótti þar ekki lakari en svo að hann
var látinn syngja einsöng með kórn-
um. Það jók honum sjálfsöryggi á
þessum vettvangi. Hann söng með
kirkjukór Húsavíkur áratugum sam-
an. Og loks stofnaði hann ásamt
Stefáni bróður sínum og tveim fé-
lögum þeirra kvartett sem hlaut
nafnið Tónakvartettinn á Húsavík,
starfaði í nokkur ár og yljaði mörg-
um sem á hann hlýddu því allvíða
fór kvartettinn og hélt söngskemmt-
anir. Ingvar söng ætíð 1. tenór.
Undirleikari kvartettsins var Björg
Friðriksdóttir, eiginkona Ingvars.
Hún var dóttir sr. Friðriks A. Frið-
rikssonar og Gertmd Friðriksson.
Og má nærri geta að kynni Ingvars
af tengdaforeldrunum hafa glætt
tónlistaráhuga hans, jafnáhrifamikil
og ötul og þau hjón voru í tónlistar-
lífi Húsvíkinga um árabil.
En víðar lét Ingvar að sér kveða
en syngja í kómm og sitja þar í
stjórn, hann var og einn af hvata-
mönnum þess að tónlistarskóli var
stofnaður á Húsavík og í kjölfarið
var hann driffjöður þess að ýmsum
kunnum tónlistarmönnum var boðið
til Húsavíkur til að halda þar tón-
leika. Þar mæddi mest á Ingvari þar
sem hann m.a. annaðist það van-
þakkláta verk að selja miða að tón-
leikunum, koma þeim til styrktar-
manna, hljóp þá gjarnan út úr búð
sinni væri einhver líklegur úti fyrir
sem selja mætti miða. En með þessu
móti fékkst oft trygging fyrir góðri
aðsókn og listafólkið var himinlif-
andi yfir aðsókninni. Eftir slíka tón-
leika var þessum góðu gestum
ásamt nokkrum heimamönnum
gjarnan boðið til kaffidrykkju á
heimili þeirra Ingvars og Bjargar og
setið og spjallað þar í góðum fagn-
aði.
Stundum henti að aðgangseyrir
dugði ekki fyrir kostnaði við komu
þessa listafólks og greiddi Ingvar þá
úr eigin vasa. Þannig átti Olafsgerð-
isnýtnin sér ýmsar hliðar sem ekki
vora alltaf tíundaðar enda ekki til
þess ætlast.
En maðurinn einn er ei nema
hálfur, með öðmm meiri en hann
sjálfur. Það sannaðist og hér. Árið
1947 gekk Ingvar að eiga Björgu
Friðriksdóttur. Saman unnu þau við
fyrirtækið og óþreytandi hefur hún
verið að styðja við bakið á manni
sínum að tónlistarmálum, m.a. með
undirleik og þrotlausum raddæfing-
um árum saman á heimili þeúra
hjóna. Ætíð reiðubúin að taka á móti
gestum, oft með litlum fyrirvara. Og
hefir henni þá komið vel að þekkja
eitthvað svipað frá uppvaxtarárum
sínum á heimili foreldra sinna. Að
tónlistar- og félagsmálum hafa Ingv-
ar og Björg unnið um langt árabil,
notið þess starfs en jafnframt auðg-
að mannlíf á staðnum með framlagi
sínu. Sem þakklætisvott vora tón-
leikar haldnir til heiðurs þeim hjón-
um í Húsavíkurkirkju í nóv. 1995
þar sem kunnir listamenn komu
fram og fjöldi Húsvíkinga var við-
staddur.
Ingvar var félagslyndur maður og
gegndi mörgum trúnaðarstörfum um
ævina, starfsamur hvar sem hann
gekk að verki og lét ekki sitt eftir
liggja, drattaðist aldrei með. Hann
var vinfastur, hreinskiptinn, glað-
lyndur jafnan, ör á stundum og sagði
mönnum til syndanna mislíkaði hon-
um eitthvað. En jafnan hvarf sú
gremja fljótt.
Fyrir nokkmm ámm kenndi Ingv-
ar sjúkleika sem ölli því að hægt og
bítandi hvarf honum heimurinn og
hann heiminum. I því stríði mæddi
mest á hans nánustu, ekki síst eigin-
konunni sem studdi hann og styrkti
sem fyrr, allt til hinstu stundar.
Erfiður endir á lífi sem um margt
hafði verið ánægjuríkt.
Húsavíkurkirkju unni Ingvar, hús-
inu tignarlega sem stóð handan göt-
unnar þar sem hann ólst upp og
starfaði um ævina. Því húsi hafði
hann þjónað um langt árabil, verið
formaður sóknarnefndar, haft þar
lyklavöld, átt þar margar gleðiríkar
stundir, sungið og sagt ótölulegum
fjölda sögu hennar. Þar kveður hann
í dag.
Góður vinur er genginn. Blessuð
sé minning hans.
Sigurjón Jóhannesson.