Morgunblaðið - 12.10.1999, Blaðsíða 38

38 ÞRIÐJUDAGUR 12. OKTÓBER 1999
MORGUNBLAÐIÐ
MORGUNBLAÐIÐ
ÞRIÐJUDAGUR 12. OKTÓBER 1999 391
STOFNAÐ 1913
ÚTGEFANDI
FRAMKVÆMDASTJÓRI
RITSTJÓRAR
Árvakur hf., Reykjavík.
Hallgrímur B. Geirsson.
Matthías Johannessen,
Styrmir Gunnarsson.
EFTIRMINNILEG
RÁÐSTEFNA
- OG RÆÐA
RÁÐSTEFNAN um konur og lýðræði, sem var haldin
hér um helgina, verður eftirminnileg og á áreiðanlega
eftir að skila umtalsverðum árangri. Það er ekki sízt að
þakka Hillary Rodham Clinton, forsetafrú Bandaríkj-
anna, sem flutti ræðu við lok ráðstefnunnar um hádegisbil
á sunnudag, sem lengi verður í minnum höfð. Ræða for-
setafrúarinnar sýndi að þar fer kona, sem er einlæg í
áhuga á því að berjast fyrir þjóðfélagslegum umbótum og
þá ekki sízt, þegar um er að ræða stöðu kvenna. Látlaus
framkoma Hillary Clinton vakti strax athygli fólks, þegar
hún kom hingað til lands, en ræða hennar á sunnudag er
til marks um, að forsetafrúin stendur á eigin fótum sem
stórathyglisverður stjórnmálamaður.
Hillary Clinton vottaði menningararfleifð okkar Islend-
inga virðingu sína er hún sagði í ræðu sinni: „Við lestur
Islendingasagnanna hef ég meira að segja fundið mér
nýja hetju - Guðríði (Þorbjarnardóttur), sem ólst upp á
íslandi í upphafi síðasta árþúsunds. Þegar hún var ung
kona sigldi hún til Ameríku í einu af þessum opnu vík-
ingaskipum í einni af fyrstu ferðunum. Hún ól fyrsta evr-
ópska barnið, sem vitað er að fæðst hafi í Norður-Amer-
íku, sneri aftur til íslands og ákvað að fara í ferðalag til
að hitta páfann í Róm, sem hún og gerði. Hún sneri aftur
til Islands, þar sem hún náði háum aldri, komst til áhrifa
og er ættmóðir margra, sem enn búa hér á Islandi. Þegar
ég lít í kringum mig í þessum sal þúsund árum síðar sé ég
margar konur, sem lagt hafa í frækilegt ferðalag. Þótt þið
hafið ekki stigið um borð í víkingaskip og siglt yfir hafið
eða lagt að baki þúsundir kílómetra til að hitta páfa hafið
þið sýnt sama hugrekki og við fengum sýnishorn af því í
hringborðsumræðunum í gær.“
Ekki fór á milli mála, að forsetafrú Bandaríkjanna er
mjög með hugann við stöðu og hlutskipti kvenna í Rúss-
landi, Eystrasaltsríkjunum og öðrum fyrrum leppríkjum
Sovétríkjanna. Hvað eftir annað vitnaði hún til samtala
sem hún hefur átt við konur í þessum löndum á undan-
förnum árum og sagði m.a.: „Sérstaklega verður mér
hugsað til Galínu Staravotju frá Pétursborg í Rússlandi,
sem ég hitti síðast á ráðstefnu til að fylgja eftir Mikilvæg-
um röddum í Búlgaríu. Hún kom til mín þegar ég hafði
lokið við að flytja ræðu mína til að segja mér frá því, sem
hún var að gera og aðgerðum til að auka almenna þátt-
töku í stjórnmálum og vinna gegn spillingu í landi sínu.
Það var í síðasta skipti, sem ég sá hana. Skömmu eftir
þetta var hún myrt. Eins og margir aðrir, sem barizt hafa
fyrir réttlæti og lýðræði, fékk hún að gjalda það dýru
verði .. . hér í dag, við dögun nýrrar aldar og við lok
átakamestu og blóðugustu aldar, sem skráð hefur verið í
sögunni, er fólk enn að gefa líf sitt og glata öllu, sem því
er kært til að láta að sér kveða í þágu lýðræðis.“
Ráðstefnan um konur og lýðræði í Reykjavík er ein af
mörgum ráðstefnum, sem haldnar hafa verið víðs vegar
um heim og á eftir að halda. Um markmiðið með þessum
ráðstefnum, sagði Hillary Clinton: „Við vinnum að því að
veita konum um allan heim verkfæri tækifæranna. Því
hvað þýðir vonin um frjálsan markað fyrir þær milljónir
stúlkna, sem hvorki kunna að lesa né skrifa eða fyrir þær
konur, sem geta hvorki lagt á ráðin um eigin fjölskyldur
eða framtíð? ... Nú veltur á okkur að veita hverri stúlku,
sem vex úr grasi á næstu öld, tækifæri til að alast upp í
heimi, þar sem hún getur náð eins langt og draumar
hennar, vinnusemi og hæfileikar koma henni.“
Á því leikur tæpast nokkur vafi, að ráðstefnan um kon-
ur og lýðræði og heimsókn Hillary Clinton hingað til
lands eiga eftir að hleypa nýju lífi í baráttu íslenzkra
kvenna og kvenna í nálægum löndum fyrir jafnri stöðu á
við karlmenn. Það er rétt, sem forsetafrúin bandaríska
sagði, að baráttan fyrir jafnrétti kvenna er barátta fyrir
sjálfsögðum mannréttindum.
Grunntónninn í málflutningi Hillary Clinton, hvort sem
hún er að tala um stöðu kvenna um víða veröld eða gagn-
rýna ranglátt og ófullkomið heilbrigðiskerfi í Bandaríkj-
unum, er sterkur áhugi á málefnum og umbótum. Þessi
kraftmikli umbótavilji hefur ekki sést í bandarískum
stjórnmálum frá því á dögum Kennedy-bræðranna og
Lyndons B. Johnsons.
Kynjasamskipti og stjórnarfarsbreytingar í löndum Austur-Evrópu
Kynjamisrétti nær til
allra þátta samfélagsins
Þjóðfélagsbyltingin sem átti sér stað eftir
hrun kommúnismans í lok síðasta áratugar
hefur haft mikil áhrif á stöðu og líf kvenna.
I tilefni af þátttöku kvenna frá Austur-
Evrópu á ráðstefnunni um konur og lýðræði
í Reykjavík kynnti Rósa Erlingsdóttir
sér hlutskipti kvenna fyrir og eftir
stjórnarbyltinguna 1989.
Morgunblaðið/Kristinn
UPPHAF þjóðfélagsbylt-
inganna í Áustur-Evrópu
var meðal annars mark-
að af mótmælum verka-
lýðsfélaga, kirkju og
pólitískra andófshópa sem unnu skipu-
lega gegn ríkjandi stjórnarfyi-irkomu-
lagi á áttunda áratugnum. I rannsókn-
um á stjórnarfarsbreytingunum er al-
mennt fullyrt að samtök eins og Sam-
staða í Póllandi hafí leikið lykilhlut-
verk í að koma þeirri þróun af stað
sem að lokum leiddi til þess að járn-
tjaldið hrundi. Þessar hreyfíngar eru
jafnan skilgreindar sem mannrétt-
indahreyfingar, sem börðust fyrir
jafnrétti og mannhyggju og kröfur um
borgaraleg og pólitísk réttindi þegn-
anna voru hafðar í fyriirúmi. Mai’k-
mið þeirra var að koma á lýðræðislegu
þegnasamfélagi að vestrænni fýrir-
mynd. Þar sem konur voru fjölmennar
í pólitískum andhófshópum beindist
athygli femíniskra fræðikvenna að
þessum hreyfingum og þeim hugtök-
um sem þær höfðu haft í hávegum.
Mikil þátttaka kvenna svo og jafnrétt-
isstefna sósíalismans, kveikti von með-
al þeirra kvenna, sem fylgdust grannt
með atburðunum austan tjalds, um að
lýðræðislegir stjórnarhættir í Austur-
Evrópu myndu jafnvel frá upphafí
bjóða konum og körlum sömu tæki-
færi og taka þar með aðra stefnu en
þekkist úr sögu kvenfrelsisbaráttu
vestrænna kvenna. En þrátt fyrir
mikla þátttöku kvenna er athyglisvert
að innan hreyfínganna var ekki tekist
á við vandamál þjóðfélagslegra kynja-
samskipta. Þau viku fyrir málstaðnum
sem var að berjast gegn kúgun stjórn-
valda. Samkvæmt hugmyndum and-
ófshópanna átti þegnasamfélagið, sem
var sterkasta lýðræðislega aflið á bylt-
ingartímanum að viðhalda krafti og
margbreytileika þjóðfélagsins eftir
breytingarnar. Háleitar hugmyndir
um vald fólksins fölnuðu þó fljótt og
mótun lýðræðislegra stjórnarhátta
endaði í höndum þröngs hóps karl-
manna, með þeim afleiðingum að kröf-
ur kvenna um lýðræðisleg réttindi
hlutu ekki áheyrn stjómvalda. Konur
frá austur-evrópskum löndum telja af-
skiptaleysi stjórnvalda og lítil sem
engin þátttaka kvenna í stjórnmálum
sé ein af meginástæðum þess að staða
kvenna í þessum hluta álfunnar hafí
verið jafn bágborin á þessum áratug
og raun ber vitni. En með tilkomu lýð-
ræðislegra stjórnarhátta myndaðist
hins vegar pólitískur vettvangur fyrir
baráttumál kvenna sem þær hafa síð-
astliðin ár nýtt sér á margvísiegan
hátt.
I málflutningi kvenna frá löndum
Austur-Evrópu á ráðstefnunni um
konur og lýðræði nú um helgina kom
fram að jafnréttisstefna sósíalismans
hefði styrkt stoðir karlaveldisins
fremur en að hún hefði upprætt
kynjaskiptingu eins og stjórnvöld
landanna höfðu fullyrt. Af efnahags-
legri nauðsyn var konum beint inn á
vinnumarkaðinn en þær voru jafn-
framt ábyrgar fyrii- heimilsstörfum og
því litu margar konur til launavinnu
sem aukna byrði. Kynjaskiptur vinnu-
markaður, veikt þegnasamfélag og
ríkiskerfi sem glæpsamlegan hátt
bannaði hvers kyns gagnrýni á stjórn-
arhætti sína urðu til þess að konum
gafst lítið svigrúm til að ræða sameig-
inlega reynslu sína og hagsmunamál,
enda höfðu þær engan pólitískan vett-
vang fyrir baráttumál sín.
Nú þegar lýðræðislegir stjórnar-
hættir eru í þann mund að festa sig í
sessi eftir „táradal“ efnahagslegra
sviptinga verður austur-evrópski
markaðurinn óðum samkeppnishæfur
á alþjóða vettvangi. Og rétt eins og
farið hefði verið eftir uppskrift hurfu
konur af vinnumarkaði og úr pólitísk-
um embættum. Kvenfjandsamlegt við-
horf ráðandi valdakjarna sem og al-
mennings hindraði jafnframt myndun
kvenfrelsishreyfinga og þróun póli-
tískrar sjálfsmyndar kvenna er, að
sögn ráðstefnugesta frá Austur-Evr-
ópu, enn stutt á veg kominn. Á ráð-
stefnunni um helgina bentu konur frá
Austur-Evrópu einnig á að eftir
stjórnarfarsbreytingarnar hefði vændi
aukist tú muna í heimalöndum þeirra
og sökuðu alþjóða glæpahringi um að
gera út á neyð kvenna, sem flestar
leiðast út í vændi í vestrænum löndum
undir fölskum forsendum.
Staða kvenna
í ríkissósíalisma
í femínískum ritum um jafnréttismál í
Austur-Evrópu er oft talað um konur
sem fórnarlömb stjórnarfarsbreyting-
anna. I fyrsta lagi verði þær frekar
fyrir barðinu á neikvæðum fylgifisk-
um frjáls markaðshagkerfís en karl-
kyns landar þeirra. I öðru lagi séu
þær í mun lakari stöðu til að verja
réttindi sín en vestrænar kynsystur
þeirra, þar sem kvennahreyfmgar
hafa átt erfitt uppdráttar og séu enn
vanmáttugar. Þessar fullyi’ðingar,
burtséð frá réttmæti þeirra, eru vill-
andi því þær fela í sér rangar upplýs-
ingar um stöðu kvenna í sósíalískum
ríkjum.
Hin svokallaða „frelsun konunnar"
sem fólst í innlimun hennar í fram-
leiðsluferlið var þungamiðja jafnrétt-
isstefnu ríkissósíalískra stjórnarkerfa.
Þrátt fyrir jákvæð viðhorf til atvinnu-
þátttöku kvenna reyndi þessi stefna
ekki að uppræta hefðbundin kynhlut-
verk eða kynskiptingu almennt.
En goðsögnin sem ríkti um stöðu
kvenna í Austur-Evrópu á tímum rík-
issósíalismans á sér margþættar
ástæður. Lagalega séð höfðu þær allt
frá 1950 sama aðgang að menntun og
að vinnumarkaðinum og karlmenn.
Sósíalískar konur voru sterkbyggðar,
keyrðu traktor, voru verkfræðingar,
þingmenn eða jafnvel geimfarar; fóst-
ureyðingalöggjöf var frjálslynd og of-
an á allt saman var þeim tryggð heil-
dags dagvistun fyrir börn sín.
I kennisetningum sósíalismans
gegndi konan þremur hlutverkum;
þær voru allt í senn mæður, verka-
menn og duglegir sósíalistar. Konur
voru einfaldlega ekki í þeirri aðstöðu
að geta valið og jafnréttisstefna ríkis-
flokkanna einskorðaðist við það að
tryggja skilyrði sem auðvelduðu kon-
unni að sinna öllum þessum hlutverk-
um.
Aukin þörf á verkafólki vegna út-
þenslu þungaiðnaðar og stórfelldrar
iðnaðarframleiðslu miðstýrðs hagkerf-
is í löndum sósíalismans var
svo til eingöngu mætt með
varaforða þjóðfélagsins þ.e.
húsmæðrum. Innlimun
kvenna í framleiðsluferlið á
eftirstríðsárunum var því
fyrst og fremst efnahagsleg nauðsyn
og var framfylgt með þrýstingi stjórn-
valda gegn vilja meirihluta kvenna.
Atvinnuhættir sósíalismans kröfðust
mikils fjölda verkafólks og ein laun
nægðu ekki fyrir framfærslu fjöl-
skyldunnar. Konum var í orðsins
fyllstu merkingu beint út á vinnu-
markaðinn. Þær héldu áfram að bera
ábyrgð á heimilisstörfum og unnu því
tvöfaldan eða jafnvel þrefaldan vinnu-
dag.
Kommúnísku ríkisflokkarnir töldu
engu að síður að þessi stefna væri
nægileg til að tiyggja jafnrétti kynj-
anna og að öll opinber umræða um
þau málefni væri yfirborðsleg og
óþörf. Stefnan var einnig í fullu sam-
ræmi við marx-leníníska hugmynda-
fræði. En Lenín, Marx og Engel töldu
að atvinnuþátttaka kvenna myndi
leiða til þess að konan yrði fjárhags-
lega sjálfstæð og þar með væri jafn-
rétti kynjanna tryggt.
I lok síðasta áratugar voru um 3/4
hlutar kvenna í ríkjum Austur-Evrópu
á aldrinum 18-60 ára í fastri heils-
dagsvinnu. Þrátt fyrir þessa þróun,
sem gjörbreytti lífi kvenna í þessum
löndum, héldu konur áfram að sinna
heimilisstörfum og svokölluðum ósér-
hæfðum kvennastörfum.
Kynjaskipting á vinnumarkaði, sem
er, að mati kennisetninga femínism-
ans, afleiðing félagslegarar mótunar
kynhlutverka, var talin eðlileg af nátt-
úrunnar hendi. Kynin vora talin ólík í
eðli sínu og mismunun á grundvelli
kynferðis réttlát og þar með einnig
tvöföld eða þreföld byrði konunnar.
Vandinn var því ekki samfélagsleg
valdatogstreita kynjanna heldur van-
kantar konunnar. Þannig var þjóðfé-
lagsleg mismunun kynjanna viðhaldið
með pólitískum og menningarlegum
þáttum.
Á tíma ríkissósíalismans ríkti sú til-
hneiging að velja konur til þeirra
starfa sem talin voru ósérhæfð. Aukin
menntun kvenna þýddi ekki nauðsyn-
lega að konur og karlar hefðu sömu
tækifæri á vinnumarkaðinum eða að
menntun nýttist þeim til að hafa póli-
tísk áhrif á jafnréttismál. Þær unnu
lægstlaunuðu störfin og þannig urðu
til sérstök kvenna- og karlastörf.
Framhalds- og háskólanám laut sömu
lögmálum því mörg námsfög voru ein-
göngu ætluð konum og önnur körlum,
rétt eins og vissar starfsgreinar hent-
uðu bara öðru kyninu. Störfin voru því
skilgreind eftir kynferði og sú vinna
sem konur inntu af hendi var talin
ósérhæfð og lítils virði, skilgreind af
þeim sem að drottnuðu yfir vinnu-
markaðinum; karlmönnum sem sáu
sér hag í að stjórna konum hvort sem
það er í ríkissósíalisma eða kapítal-
isma. Hefðir feðraveldisins héldu því á
þennan hátt uppi trúnni á karlmann-
inn sem fyrirvinnu og konuna sem
þiggjandi ósjálfstæða veru jafnvel þó
að hún ynni fulla vinnuviku.
Það var einna helst atvinnuþátttaka
kvenna sem ýtti undir þá goðsögn sem
ríkti um stöðu kvenna á tímum sósíal-
ismans. Þrátt fyrir að hlutfall þeiira
hafi verið hæst þar sem launin voru
lægst voru þær einnig stór
hluti menntamanna og
starfsmanna stjórnsýslunn-
ar, en í þeim geira voru
störf að vísu einnig skil-
greind eftir kynferði. I sam-
anburði við konur á Vesturlöndum eru
einnig mun fleiri konur langskóla-
gengnar og þrátt fyrir kynjaskiptan
vinnumarkað er það almennt álit
kvenna frá þessum löndum að at-
vinnuþátttaka þeirra hafi, þrátt fyrir
mikla byi'ði, styrkt félagslega stöðu
þeirra.
Upphafning
móðurhlutverksins
Upphafning móðurhlutverksins var
þungamiðja hugmyndafræðarinnar
sem jafnréttisstefna sósíalismans
grundvallaðist á. Frelsi kvenna fólst
ekki í því að vera jafnháir borgarar
heldur vinnandi mæður. Það var þjóð-
félagsleg skylda konunnar að bera og
barnfæða sósíalíska borgara framtíð-
arinnar. Aukin þátttaka kvenna á
vinnumarkaði leiddi til þess að í lok
fimmta áratugarins hafði fæðingum
fækkað all verulega. Síðan þá var
megin markmið jafnréttisstefnunnar
að auðvelda konum róðurinn með því
að lengja barnsburðarleyfi, hækka
mæðralaun og tryggja heilsdagsdag-
vistun barna. Þegar sósíalískur iðnað-
ur stóð í blóma í lok sjötta áratugarins
notuðu ráðamenn tækifærið til að
benda á þá efnahagslegu óhagkvæmni
sem hlaust af vinnu mæðra með smá-
börn og áróðrinum var því snúið við.
Sagan endurtók sig síðan í samræmi
við efnahagslegar sveiflur.
I vitund konunnar var móðurhlut-
verkið og fjölskyldan einnig á mjög
háum stalli en á annan hátt en í aug-
um ríkisvaldsins. En þó svo að hefð-
bundin kynjahlutverk innan fjölskyld-
unnar og ábyrgð konunnar á barna-
uppeldi hafi ekki verið upprætt í sósí-
alisma þýddi það að verða móðir ekki
að konan hyrfi af vinnumarkaði. Til
þessara þátta horfðu vestrænar konur
öfundaraugum meðan konur í Austur-
Evrópu upplifðu það sem þjóðfélags-
lega kvöð að þurfa að snúa aftur til
launavinnu að loknu barnsburðarleyfi.
Þær sáu móðurhlutverkið og fjöl-
skylduna í þægilegu ljósi því að
hverfa til hennar var tækifæri kon-
unnar til að flýja gráan hversdags-
leika vinnumarkaðarins. Við fyrstu
sýn virðast þessi viðhorf konunnar til
barna og fjölskyldu ramm íhaldssöm
en hlutverk fjölskyldunnar og einka-
lífsins var ólíkt því sem við eigum að
venjast í löndum hins vestræna kapít-
alisma.
Heimur einkalífsins eða fjölskyld-
unnar var eini staðurinn sem hægt var
að flýja yfirþyrmandi eftirlit einræðis-
ríkjanna sem var allsráðandi á öðrum
sviðum þjóðfélagsins. Heimur einka-
lífsins var álitin forrétttindi og var
ekki túlkaður sem útilokun frá ein-
hverju.
Þýðing hins opinbera lífs var sömu-
leiðis mun minni fyrir hinn almenna
borgara en venjan er í lýðræðislegum
stjórnarháttum og kapítalísku mark-
aðshagkerfi. Hið þjóðfélagslega hlut-
verk einstaklingsins var fyrirfram
ákvarðað af ríkisflokkunum sem
sömuleiðis hafði eftirlit með að þau
væru uppfyllt á réttan hátt. Rétt eins
og gamla föðui-veldið í samfélögum
fyrir iðnbyltingu sem krafðist algjön’-
ar hlýðni barna sinna. Öll pólitísk
starfsemi sem talin var brjóta í bága
við ríkjandi hugmyndafræði kommún-
istaflokksins var kæfð í fæðingu.
Stjórnvöld komu á glæpsamlegan hátt
í veg fyrir allar tilraunir þegnanna til
pólitískra áhrifa á gang þjóðfélags-
mála. Gagnrýnið þegnasamfélag í
vestrænum skilningi var því ekki til
staðai' í þessum löndum. Pólitískar at-
hafnir þjóðfélagsins voru sviðsettar á
landsþingum miðstjórnarinnar og
þaulskipulögðum fjöldasamkomum
sem allar báru pólitískt yfirbragð sós-
íalísku ríkisflokkanna.
Þjóðfélagið persónugerði
ríkisvaldið sem óvin sinn
Oflæti einræðisflokkanna olli því að
með tímanum stóðu þjóðfélagið og
stjórnvöld andspænis hvort öðru sem
ókunn fyrirbæri. Þjóðfélagið persónu-
gerði ríkisvaldið sem óvin sinn: Sem
„Þá“ á móti „okkur“. Heimilið og sós-
íalíska fjölskyldan voru skipulögð á
hefðbundinn hátt karlaveldisins á
sama hátt og hin borgaralega kjarna-
fjölskylda í vestrænum samfélögum.
En vegna pólitísks vægis fjölskyld-
unnar í huga almennings var hún
heiðruð og réttmæti skipulags hennar,
með hliðsjón af kynjasamskiptum, var
ekki dregið í efa. Þar að auki gafst
konum ekki svigrúm til að mynda póli-
tískan vettvang til að ræða sameigin-
lega reynslu eða stöðu sína og þess
vegna, fullyrða konur frá Austur-Evr-
ópu, hélst hún næstum óbreytt í um
fjörutíu ár.
Þó staða kvenna hafi verið mun lak-
ari á öllum sviðum þjóðfélagsins en
staða karla var vanmáttur fólksins
gagnvart stjórnvöldum ekki kynbund-
inn heldur algildur. Konur, sem og
flestir karlmenn, höfðu engin pólitísk
áhrif á gang þjóðfélagsmála. Karlar
voru betur settir en konur á vinnu-
markaði og í menntageiranum en for-
réttindi þeirra nýttust þeim ekki á
vettvangi stjórnmála vegna undirok-
unar einræðisstjórnanna. En þegn-
arnir áttu ekki að finna fyrir félags-
legum mun sín á milli þar sem hug-
myndir um sósíalisma fela í sér kröf-
una um stéttlaust samfélag.
Bág staða kvenna í kommúnisma
var samt sem áður ekki eingöngu af-
leiðing þess að gagnrýnið þegnasam-
félag var ekki til staðar. En með því
að hindra myndun gagnrýns samfé-
lags afmáði ríkissósíalisminn ekki
hefðbundin kynhlutverk heldur kom
hann í veg fyrir að pólitísk mismunun
kynjanna kæmi upp á yfirborðið og
þar með styrkti hann stoðir karlaveld-
isins innan heimilanna í stað þess að
koma á jöfnuði kynjanna.
Hlutfall kvenna á þingi í þessum
löndum var hátt í samanburði við
þátttöku kvenna á þjóðþingum vest-
rænna lýðræðisríkja. En þegar betur
er að gáð kemur í ljós að konur á
þingi voru lítið annað en handbendi
einræðisflokkanna, eins og raunar all-
ir fulltrúar á löggjafarsamkundunum.
Þátttaka þeirra var tryggð með ríkis-
lögum um kvóta sem tryggja átti
spegilmynd þjóðfélagsins. Állar mikil-
vægari pólitískar ákvarðanir voru
teknar af miðstjórn kommúnista-
flokkanna eða af ríkisstjórnunum sem
sömleiðis voru skipaðar frammá-
mönnum einræðisflokkanna. En í
þessum valdamiklu stofnunum áttu
konur ekki sæti nema í undantekning-
artilfellum. Svokölluð kvennaráð
þjóðarinnar voru einu samtök kvenna
í þessum löndum. Ein kona úr stjórn
samtakanna átti sæti í miðstjórn
kommúnistaflokkanna en hafði ekki
atkvæðisrétt. Starf þessara samtaka
einskorðaðist við táknræna landkynn-
ingu og við að gefa út kvennatímarit
sem voru fjármögnuð og ritskoðuð af
einræðisflokki landanna. Á þann hátt
störfuðu þær eins og litlu systur karl-
anna í flokknum.
í dag segja konur frá Austur-Evr-
ópu ófullnægjandi reynslu þeirra í
baráttu fyi-ir pólitískum réttindum
þeim til handa hafi verið einn helsti
þröskuldurinn fyrir því að þær sporn-
uðu gegn óhagstæðri þróun í málefn-
um sínum við upphaf stjórnarfars-
breytinganna.
Samanburðarrannsóknir á stöðu
kvenna á tímum lýðræðisþróunar
hvai-vetna í heiminum hafa leitt í ljós
að með tilkomu lýðræðislegra stjórn-
arhátta eru konur gerðar að pólitísk-
um minnihlutahópi. En þær staðhæf-
ingar virðast einnig hafa átt við þegar
litið er til stjórnarfarsbreytinganna í
Austur-Evrópu.
Eftir að sósíalísku stjórnkerfin liðu
undir lok voru það leiðtogar pólitískra
andhófshópa og mannréttindahreyf-
inga sem mynduðu fyrstu lýðræðis-
lega kosnu ríkisstjórnirnar. I ljósi
þess að konur voru stór hluti af þess-
um hreyfingum og í mörgum löndum
áberandi í fremstu röð er athyglisvert
að þær skiluðu sér ekki í teljandi
mæli inn á þing eða í stjórnunarstöð-
ur eftir breytingarnar. Nýju stjórn-
kerfin eru að sögn kvenna frá þessum
löndum karlstýrð lýðræði og þó svo að
löndin búi við ólíkar þjóðfélagsgerðir
og sögu virðist þessi fullyrðing eiga
við þau öll.
Fyrstu merki um myndun pólitískra
andhófshópa í þessum löndum máttj
sjá í lok sjöunda áratugarins. I
fremstu röð voru menntamannahreyf-
ingar sem börðust fyrir lýðræðisum-
bótum. Þær vildu eyða áhrifum stalín-
ismans og sovétstjórnarinnar og koma
á málfrelsi. I Póllandi börðust
mennta- og verkamenn hlið við hlið
innan Samstöðu og segja má að sú
hreyfing hafi haft víðtæk áhrif á
myndun sambærilegra hópa annars
staðar í Austur-Evrópu. Annar mikil-
vægur vængur andófshópa voru neð-
anjarðarhreyfingar, en einnig fólk
sem leitað hafði skjóls í vestrænu ná-
grannaríkjunum af pólitískum ástæð-
um. Síðustu árin fyrir fall járntjalds-
ins urðu andhófshóparnir fleiri og
sameinuðust að lokum í einni hreyf-
ingu gegn ríkisvaldinu.
Leiðtogar pólitísku andófshópanna
voru talsmenn mannhyggju og jafn-
rétti þegnanna. Þrátt fyrir það var
þróun í átt til frjáls markaðshagkerfis
að hætti nýfrjálshyggju mikilvægasta
verkefnið eftir að þeir tóku við stjórn-
artaumunum. 1 skjóli pólitískra og
efnahagslegra umbreytinga létu ráða-
menn kröfur kvennahreyfinga sem
vind um eyru þjóta og benda á brýnni
verkefni sem krefjist skjótai'i af-
gi'eiðslu en málefni kvenna. Þá hafa
kröfur um að konur sinni sínum kyn-
bundu hlutverkum, umhyggju- og lág-
launastörfum, jafnframt aukist á óör-
uggum tímum þjóðfélagslegi'a og
efnahagslegra breytinga.
Réttindabarátta kvenna eftir
stjórnarfarsbreytingarnar
Vitundarvakningin sem átti sér stað
á Vesturlöndum fyrir tilstilli kven-
fi-elsishreyfinga á sér litla hliðstæðu í
löndum Austur-Evrópu. Aðeins
þröngur hópur menntakvenna og
kvenna úr vaxandi efri
millistétt hafa með mikilli
og áralangri vinnu myndað
samtök um femíniska
kvennabaráttu.
Kvenréttindakonur og
femíniskir fræðimenn frá Austur-Evr-
ópu hafa bent á að fyrstu árin eftir fall
kommúnísku stjórnarkerfanna hafi
reynst mjög erfitt að virkja konur til
hvers kyns réttindabaráttu. Þar að
auki segja þær áberandi hve andúð al-
mennings og stjórnmálamanna á
femínisma og hvers kyns kvennabar-
áttu sé mikil og jafnvel heiftarleg. Til
að mynda hafa vinsælir stjórnmála-
menn leyft sér að saka konur um háa
tíðni skilnaða og fóstureyðinga og
segja að þær hafi vanrækt börn sín
vegna vinnuálags á tímum sósíalism-
ans. En eins og áður sagði er pólitísk
sjálfsmynd kvenna enn veik og þær
því móttækilegi’i fyrir áróðri stjórn-
valda um að þær hafi notið of mikilla
réttinda á tímum sósíalismans. Meiri-
hluti kvenna hafnaði til dæmis kvóta-
kerfi, eins og þekkist á Norðurlöndun-
um, til að tryggja þátttöku þeirra á
þingi og bar lítið traust til kvennasam-
taka því hvort tveggja hafði verið mis-
notað af fyrrum valdhöfum. Þar að
auki var hugtakið „femínismus“ túlkað
sem íyrirbæri vestrænna velferðar-
ríkja og honum hafnað því hann sam-
ræmist ekki veruleika kvenna í þess-
um löndum. Eins segja konur frá
Austur-Evrópu, sem starfað hafa í
kvennahreyfingum að erfitt hafi
reynst að virkja kynsystur þeirra
vegna þess að þær vildu ekki koma af
stað menningarlegum deilum um
kynjaskiptingu. Það væri slæmt fyrir
sjálfsvirðingu kvenna á tímum þjóðfé-
lagslegi-a umbreytinga að túlka þær
sem þjóðfélagslegan eða pólitískan
minnihlutahóp. Jafnvel þó svo að þær
hefi gert sér grein fyrir sérstæðum
vandamálum kvenna töldu margar
konur enga þörf fyrir hreyfingar sem
krefjast aukinna kvenréttinda eða
jafnréttis kynjanna. Margar konur
tölu einnig að lýðræðislegir stjórnar-
hættir myndu með tímanum tryggja
réttindi þeirra.
Engin hefð ríkti heldur íyrir
kvennabaráttu því ríkisstýrð jafnrétt-
isstefna sósíalismans sá um að tryggja
félagsleg réttindi kvenna að ofan.
Dagvistun barna, frjálsar fóstureyð-
ingar, barnsburðarleyfi eða réttur til
atvinnu, sem vestrænar kvennahreyf-
ingar börðust fyrir áratugum saman,
voru sjálfsögð réttindi þar til þau voru
afnumin fyrstu árin eftir stjórnarfars-
breytingarnar.
Eins og áður sagði einskorðaðist
jafnréttisstefna stjórnvalda við að
stýra konum út á vinnumarkaðinn.
Þæi' höfðu ekki frelsi til að velja. Eft-
ir breytingarnar þráðu margar konur
að sinna heimili og börnum án þess
að vera útivinnandi. Á þann hátt
hylltu þær hefðbundin gildi fjölskyld-
unnar sem var í fullum samhljóm við
íhaldssama stefnu stjórnvalda og
kaþólsku kirkjunnar sem er mjög
valdamikil í mörgum löndum Austur-
Evrópu.
Mai'kmið stjórnai-flokkanna var
hins vegar að mati kvenfrelsishreyf-
inga augljóst; með því að
styrkja og hylla stöðu kon-
unnar innan heimilisins
tryggja þeir að meirihluti
kvenna hverfi af vinnu-
markaði, sem kemur sér vel
á tímum mikils atvinnuleysis og efna-
hagslegra sviptinga. Konum er sagt að
nú séu þær loksins frjálsai' til að sinna
þeim hlutverkum sem náttúran og for-
sjá Guðs ætlaði þeim. Stjói'nmála-
flokkar, kirkjan og kvenfélagasamtök
beita sér því í sameiningu, að sögn
kvenna á ráðstefnunni, að koma á
þjóðfélagslegum skilyi'ðum sem auð-
velda konum að sinna sínu „eðlilega“
kynhlutverki.
Á fyrstu lýðræðislega kosnu þjóð-
þingum mældist þátttaka kvenna und-
antekningarlaust innan við tíu af
hundraði. Ráðherraembætti féllu í
flestum tilfellum í hlut kai'lmanna, en
frá þeirri reglu voru þó örfáar undan-
tekningar. Staðreyndirnar tala sínu
máli og auka enn fremur skilning á því
hversu erfitt reyndist, fyrstu árin eftir
breytingarnar, að mynda kvenna-
hreyfingar eða undirbúa jarðveginn
fyrir femíniska umræðu í þessum -
löndum.
Skipulögð kvennabarátta
við lok aldarinnar
Fyrsti vísir að skipulagðri og fjöl-
mennri kvennabaráttu í Austur-Evr-
ópu var þegar harkalega var vegið að
grundvallarréttindum kvenna í nokk-
urum löndum þegar gera átti fóstur-
eyðingar ólögmætar með öllu á fyrstu
lýðræðislega kjörnu þingunum. I
Eystrasaltsríkjunum náðu áform
stjórnvalda ekki fram að ganga en í
Póllandi og í Ungverjalandi voru fóst-
ureyðingar bannaðar, nema ef með-
ganga ógnar heilbrigði móður og
barns, og í Póllandi eru fóstureyðing-
ar túlkaðar í stjórnarskrá landsins
sem glæpsamlegt verknaður kvenna
og lækna. Á þeim tíma sem lögin voru
sett myndaðist eins konar bræðralag
kaþólsku kirkjunnar og andstæðinga
kommúnismans gegn frjálsum fóstur-
eyðingum. En það beinir einnig at-
hyglinni að veikri stöðu kvenna hversu
auðveldlega íhaldssömum öflum tókst
að gera lítið úr sjálfsákvörðunarrétti
kvenna í þessum löndum.
í Póllandi skipulagði eina starfandi
femíniska kvennahreyfingin „Pro
Femina“ mótmælagöngur og stofnaði
þverpólitísk samtök kvenna á þingi
gegn fóstureyðingalöggjöfinni. -
Kvennahreyfingunni tókst, sem áður
sagði, ekki að koma í veg fyrir laga-
setninguna en átökin um hana mark-
aði þó upphafið að kvennabaráttu í
landinu og víðar í Austur-Evrópu því
atburðirnir í Póllandi vöktu óhug með-
al kvenna annars staðar. Samtök
kvenna á þingi eru enn starfandi og
Pro femina verður fjölmennari með
hverju árinu sem líður, sem.bendir til
þess að konur í Póllandi, sem og víðar,
hafi áttað sig á að kvenréttindi er ekki
nauðsynlegur fylgifiskur töfraorðsins
lýðræði.
I Eystrasaltsríkjunum og í Rúss-
landi voru einnig stofnuð þverpólitísk
samtök þingkvenna, sem samfara al-
mennri þingmennsku funda reglulega
og samþykkja ályktanir um aðgerðfr
sem stuðla eiga að samþættingu bar-
áttumála kvenna við öll önnur þjóðfé-
lagsleg málefni. Nú fyrir skömmu
sameinuðu einnig kvennahreyfingar í
Litháen, Lettlandi og Eistlandi ki’afta
sína í svokölluðum regnhlífarsamtök-
um sem bera heitið „Femina Baltica".
Eins hefur Norræna rannsóknastofn-
unin í kvenna- og jafnréttisfi'æðum,
studd af Norðurlandaráðinu, verið í
forsvari fyrir samskiptum kvenna-
hreyfinga á Norðurlöndum og Eystra-
saltslöndunum. Stofnaður hefur verið
upplýsingabanki á Netinu um rann-
sóknir í kvenna- og kynjafræðum sem
og jafnréttishrejrfinga á Norðurlönd-
um, í Eystrasaltslöndunum og í Norð-
vestur-Rússlandi, en það eru einmitt
þau lönd auk Bandaríkjanna sem tóku
þátt í ráðstefnunni um konur og lýð-
ræði í Reykjavík.
Lýðræði og konur
Óháðar félagslegar hreyfingar
(NGO) eru alltaf háðar eðlilegu sam-
spili ríkis og þegnasamfélags. En, að
sögn kvenna á ráðstefnunni, búa ung
lýðræðisríki Austur-Evrópu ekki enn
við stjórnkerfi sem býður upp á jafn-
vægi í samskiptum ríkis og óháðra
samtaka. Þar að leiðandi eru hags-
munahópar eins og kvenfrelsishreyf-
ingar í meira mæli háðar stjórnvöld-
um. Ráðamenn þurfa að koma auga á
félags- og þjóðhagslega óhagkvæmi
kynjamisréttis áður en réttindamál
kvenna hljóta áheyrn þeirra. Borgara-
réttindi kvenna eru ekki sjálfsagður
fylgifiskur lýðræðis og þau verða ekki
að veruleika án pólitísks vilja valda-
kjarnans sem og þrýstings sam-
einaðra hagsmunahópa kvenna.
Myndun lýðræðislegs þegnasamfélags
er nauðsynleg forsenda þess að mynd-
un kvennahreyfinga komi til fyrir utan
stofnanir stjórnkerfisins, en myndun
þeirra er, eins og reynsla vestrænna
kvenna sýnir, nauðsynleg vegna þess
að lýðræði sem stjórnarfyrirkomulag
tryggir ekki sjálfkrafa réttindi
kvenna. Lýðræði býður hins vegar
upp á pólitískan óháðan vettvang fyrir
bai'áttumál, sem konur í Austur-Evr-
ópu nýta sér nú á ýmsan máta til
dæmis á ráðstefnunni um konur og
lýðræði.
Frá einu
karlaveldi
tii annars
Þverpólitísk
samtök
þingkvenna