Morgunblaðið - 15.12.1999, Qupperneq 12

12 MIÐVIKUDAGUR 15. DESEMBER 1999
MORGUNBLAÐIÐ
FRÉTTIR
William M. Arkin skrifar enn um kíarnorkuvopnaáætlanir Bandaríkjanna og fslands
WILLIAM M. Arkin
skrifar grein í nýjasta
hefti tímaritsins The
Bulletin of the Atomic
Scientists þar sem um helgina kom
fram að Bandaríkjamenn hefðu
geymt kjarnorkuvopn á japönsku
eyjunum Chichi Jima og Iwo Jima og
heldur því fram að margt sé enn óvit-
að um kjarnorkuáætlanir í kalda
stríðinu. Hann bætir við að sagn-
fræðingar hafi „vart gárað yiirborðið
á þátttöku íslands" í þeim áætlunum
enn dregur ekki fram nýjar upplýs-
ingar til stuðnings máli sínu.
Arkin gengst í greininni, sem
nefnist „Island bráðnar“, við því að
hafa haft rangt fyrir sér í grein, sem
birtist í nóvember/desemberhefti
tímaritsins um að kjarnorkuvppnum
hafi verið komið fyrir á laun á íslandi
og sagði í samtali við Morgunblaðið í
gær að þar hefði verið um að ræða
heiðarleg mistök.
„Ég hef áður haft rangt fyrir mér
um ísland," skrifar Arkin. „En það
er tæplega búið að segja síðasta orð-
ið í sögubókinni um þetta NATO-ríki
og Bandaríkjastjórn, sem lagði sig
fram um að hafna niðurstöðu okkar,
á enn eftir að skýra margt.“
Græningi í útvarpsviðtali
Arkin rekur í gi-eininni tilraunir
sínar til að komast að því hvort
kjarnorkuvopn hafi verið geymd á
Islandi. Hann hafi fyrsta sinni komið
fram sem „sérfræðingur um kjarn-
orkumál" í viðtali við Ríkisútvarpið í
maí árið 1980 og þá hafi ísland verið
umræðuefnið. Þá hafði verið lögð
fram tillaga á Alþingi um að banna
með lögum ílutning og geymslu
kjarnorkuvopna á Islandi og í ís-
lenskri land- og lofthelgi. Arkin segir
að Upplýsingamiðstöðin um vamar-
mál (Center for Defense Informat-
ion) þar sem hann vann þá hefði bent
á það árið 1975 að kjarnorkuvopn
hefðu verið geymd á Islandi og nú
hefði útvarpið viljað fá nýtt mat.
„Ég var alger græningi og ákvað
að leita nýrra upplýsinga til að stað-
festa þennan þráláta orðróm,“ skrif-
ar Arkin og rifjar upp að í einni skrif-
stofu bandaríska varnai-málaráðu-
neytisins, þar sem geymd voru gögn
um herstöðvar erlendis þannig að
hermenn gætu kynnt sér væntan-
lega dvalarstaði, hefði hann fundið
bæklinginn „Velkominn um borð“,
sem fjallaði um varnarliðsstöðina í
Keflavík. Þar hefði staðið að öryggis-
gæsla hjá varnarliðinu væri í sam-
ræmi við ákvæði fyrirmæla yfir-
manns aðgerða hjá sjóhernum
(OPNAVINST C5510.83B) um að-
gerðir til að bregðast við á hættu-
stund. Við nánari eftirgrennslan
komst Arkin að því að OPNAVINST
C5510.83B átti við um „Öryggisleið-
beiningar sjóhersins um kjarnorku-
vopn“.
Arkin skrifar að þetta hafi ekki
verið afgerandi sönnunargagn, en
farið nálægt því og viðtalið hafi - svo
vitnað sé í skeyti frá bandariska ut-
anríkisráðuneytinu, sem leyndarhul-
unni hefur verið svipt af - valdið
miklu uppnámi á Islandi. I viðtalinu
við Morgunblaðið sagði hann að í
þessu máli hefði hann haft rangt fyr-
ir sér.
Fjórum árum síðar kveðst Arkin
hafa náð sér í leyniskjal úr Hvíta
húsinu, sem dagsett var 7. október
1974. Þama hafi verið um að ræða
minnisblað um ákvörðun þjóðarör-
yggisráðsins númerað 274 með titlin-
um „Heimild til að koma fjrir kjarn-
orkuvopnum á íjárlagaárinu 1975“.
Undir þetta skjal ritaði Henry Kiss-
inger, þáverandi þjóðaröryggisráð-
gjafi Bandaríkjaforseta, og var
skjalið ætlað Richard Nixon forseta.
Þar var leyfi forseta gefið til að koma
fyrir birgðum af kjarnorkuvopnum
um heim allan.
fsland æpti af síðunni
„I viðauka C við minnisblaðið var
listi yfir „skilyrta staðsetningu", það
er staði þar sem koma mátti fyrir
kjarnorkuvopnum á stríðstímum en
ekki friðartímum,“ skrifar Arkin.
„Island æpti á mann af síðunni."
Arkin kveðst í febrúar 1985 hafa
látið Leslie Gelb, þáverandi blaða-
mann The New York Times, hafa
SagTifræðingar
hafa vart gárað
yfírborðið
Segir sannað að George Shultz hafi logið að íslenskum
stjórnvöldum um kjarnorkuáætlanir árið 1985
Fræðimaðurinn William M. Arkin hefur
þráfaldlega komið við sögu þegar fjallað
hefur verið um spurninguna um hvort
kjarnorkuvopn hafí verið geymd á Islandi.
Nú síðast kom í ljós að hann hafði haft
rangt fyrir sér í grein, sem birtist í október,
en í grein, sem birtist um helgina, segir
hann að enn sé ekki allt komið í ljós í þessu
máli. Karl Blöndal ræddi við hann.
skjalið, sem hann not-
aði í frétt þess efnis að
stjórnir Kanada, Is-
lands, Bermúda, Portú-
gals og Filippseyja
hefðu ekki vitað af
áætlununum um að
koma vopnunum fyrir.
Áhrifin hefðu ekki látið
á sér standa um allan
heim og ríkisstjórnir
hefðu krafist skýringa.
„Og hvílík skýring
barst íslendingum,"
skrifar hann. „14. mars
1985 höfðu George
Shultz utanríkisráð-
herra og Riehard Burt
aðstoðarutanríkisráðherra óvænta
viðkomu í Reykjavík á leið frá útför
Konstantíns Tsjernenkós Sovétleið-
toga. Burt sagði að „Bandaríkjafor-
seti hefði aldrei samþykkt" áætlun-
ina um að koma kjarnavopnunum
fyrir. Hann kallaði skjalið „fræðilegt
dæmi samið af mönnum án heimild-
ar“ og sagði að það væri ekkert, sem
segja þyrfti íslendingum um málið.“
Burt og Shultz sögðu
ekki sannleikann
Arkin heldur því fram í greininni
að nú sé komið fram að Shultz og
Burt hafi ekki sagt sannleikann þeg-
ar þeir komu til íslands 1985. Það
hafi komið í ljós á þessu ári þegar
Bill Clinton Bandaríkjaforseti lét
lista yfir tilskipanir frá forsetatíð
Harrys Trumans til okkar daga og
þar á meðal fylgdi „óafvitandi“
[orðalag Arkins] sönnun um að
Shultz og Burt hefðu logið á íslandi.
Á listanum frá tíð Richards Nixons
sé minnisblað þjóðaröryggisráðsins
númer 274 - sami titill og sama dag-
setning og var á skjalinu, sem stjórn
Reagans gerði sér far um að gera lít-
iðúr.
„Það má vera að kjarnorkuvopn-
um hafi aldrei verið komið fyrir á Is-
landi, en að öllu öðru leyti var eyríkið
snar þáttur í kjarnavopnaáætlunum
varnarmálaráðuneytisins um heim
allan meðan á kalda stríðinu stóð,“
skrifar Arkin.
Fjallaði ekki um ísland
eingöngu
En hvers vegna var þetta mál ekki
nefnt í fyrri greininni, fyrst það er
svo mikilvægt og Island var sérstak-
lega tekið út bæði í umfjöllun banda-
rískra fjölmiðla á borð við Washing-
ton Post og sjálfri greininni í
Bulletin of the Atomic Scientistsl
Arkin sagði í samtalinu
við Morgunblaðið að
fyrri greinin hefðþ í
raun ekki verið um ís-
land, heldur hafi verið
um að ræða nokkrar
málsgreinar í yftr-
gripsmiklu yfirhti.
„Ég veit að íslend-
ingar vilja geta litið syo
á að allt snúist um ís-
land og ég veit að [ís-
lenska] stjórnin hafði
sérstaka ánægju af að
beina spjótum sínum
að mér, en vísbending-
arnar um ísland voru í
raun frekar lítill þáttur
í því, sem við vorum að skrifa, og við
fjölluðum ekki rækilega um neitt
landanna. Eftir að gr-einin birtist
gekk síðan það mikið á að ég var ekki
sérstaklega spurður hvort eitthvað
meira hefði búið að baki niðurstöðu
minni. Ég sat því ekki á þessu, held-
ur er hér um að ræða stórvægilegt
misræmi, sem sýnir að bandan'sk
stjórnvöld eru fær um að ljúga."
Hann sagði að í öðru lagi hefðu
bandarísk stjórnvöld gerí ljóst að
Island væri ekki landið, sem tilgreint
væri í viðauka B í lista varnarmála-
ráðuneytisins, sem grein þremenn-
inganna fjallaði um, en þau hefðu
ekki lýst yfir því að kjarnorkuvopn-
um hefði aldrei verið komið fyrir á
Islandi.
Herinn tók ákvarðanir án
þess að allir vissu
„Eitt af því, sem við höfum lært af
þessu máli, er að í tilfellum á borð við
Kúbu, Bermúda, Azoreyjar og Japan
er ljóst að sérstaklega á sjötta og
sjöunda áratugnum greip herinn oft
til ráðstafana með kjarnorkuvopn,
einkum þegar hætta þótti á ferðum,
án þess að pólitísk yfiivöld hefðu
fulla stjórn á því, sem var að gerast.
Þetta á sérstaklega við um flug- og
sjóherinn.“
Hann sagði að svo virtist sem enn
væri a.m.k. tveimur spurningum
ósvarað: „Annað er atvikið 1985
[þegar George Shultz og Richard
Burt komu til íslands] og hitt er að á
ýmsum tímapunktum í sögunni hef-
ur herinn gripið til aðgerða í neyðar-
ástandi eða á stríðstímum án þess að
við höfum vitað af því eða það hafi
verið með vitund æðstu manna.“
Hann kvaðst eiga við þetta tvennt
þegar hann segði í grein sinni að ekki
væri allt komið í ljós varðandi þátt
Islands í kjarnorkuáætlunum
William M. Arkin
Bandaríkjamanna,_ en einnig yrði að
taka til þess að á Islandi hefði verið
varnarlið nánast frá inngöngu í Atl-
antshafsbandalagið og Bandaríkin
hefðu haft áætlanir um að koma fyrir
kjarnorkuvopnum á íslandi allan
þann tíma. Þá hefðu Sovétmenn gert
ráð fyrir því að á Islandi væru kjarn-
orkuvopn í sínum áætlunum.
Hann kvaðst hafa rætt við banda-
ríska varnarmálaráðuneytið eftir að
greinin birtist í október og hann
skildi hvers vegna þar hefðu menn
lagt sig fram um að sýna að þeir
hefðu ekki brotið samninga við Is-
land.
Þegar þremenningarnir Arkin,
Robert S. Norris og William Buit
komust að þeirri niðurstöðu að átt
hefði verið við Island í lista varnar-
málaráðuneytisins, sem tók til tíma-
bilsins júlí 1945 til september 1977,
drógu þeir ályktanir um 27 staði,
sem hafði verið strikað yfir á listan-
um. Þeir höfðu rétt fyrir sér um 25
staði, en drógu rangar ályktanir um
stað, sem hófst á stafnum I. I fram-
haldinu fóru þeir að grafast fyrir um
við hvaða staði hefði verið átt og
komust að því að það hefði verið eyj-
an Iwo Jima, sem í orði taldist jap-
önsk en var allt fram undir lok
sjöunda áratugarins undir banda-
rískri herstjórn og geymdi banda-
ríski flugherinn þar kjarnorkuvopn.
I skýrslunni var einnig annar staður,
sem þremenningamir áttuðu sig
ekki á hver var, en eftir að grein
þeirra var birt fengu þeir nýjar vís-
bendingar og hafa nú komist að
þeirri niðurstöðu að þar hafi verið átt
við eyjuna Chichi Jima, þar sem
bandaríski sjóherinn geymdi kjarn-
orkuvopn til að nota í kafbáta.
Töldu rétt að segja að
tilgáta væri röng
Walter Slocombe aðstoðarvarnar-
málaráðherra, sem greindi frá því í
október að ekki hefði verið átt við
Island í áðurnefndri skýrslu, sagði í
samtali við CNN á sunnudag að Ark-
in, Norris og Bun- hefðu „einfaldlega
gert mistök, heiðarleg mistök“ þegar
þeir bentu á Island: „Við töldum rétt
að segja að ágiskun þeirra um það
hvaða nafn vantaði væri ekki rétt til-
gáta.“
Arkin sagði að það mætti túlka
þessi orð Slocombes þannig að hann
teldi að þremenningarnir hefðu unn-
ið samviskusamlega að greininni
þrátt fyrir þess mistök.
„En þetta mál mun ekki hverfa af
sjónarsviðinu fyrr en tilvist kjarn-
orkuvopna lýkur eða ísland hættir
að vera í NATO eða NATO verður
lagt niður,“ sagði Arkin. „Þetta er
enn mjög viðkvæmt mál.“
I upphafi greinarinnar um kjarna-
vopnin í Japan segir að menn læiýaf
mistökum sínum. Ai-kin sagði að ís-
land væri lítið land, sem hefði ein-
blínt á samskiptin við Bandaríkin í
kjarnorkumálum á undaftförnum 20
árum og sjálfur hefði hann komið við
sögu í hvert skipti sem þessi mál
hefðu komið upp.
Flækst í þrjú hneyksli á Islandi
„Ég hef flækst í þrjú hneyksli á
Islandi," sagði hann. „Árið 1981
veitti ég útvarpsviðtal þar sem ég
komst að þeirri niðurstöðu að kjarn-
orkuvopn hefðu verið geymd á Is-
landi. Það voru ekki kjarnavopn í
Keflavík [á þeim tíma], en ég hafði
rétt fyrir mér um það að það voru
reglur, sem miðuðu við það og menn
höfðu hlutverk og ábyrgð í samræmi
við það.“
Hann rifjaði síðan upp að 1984
hefði hann fengið í hendur minnis-
blað þjóðaröryggisráðs Bandaríkja-
forseta, þar sem Island var meðal
þeirra landa, sem koma mátti fyrir
kjarnorkuvopnum á stríðstímum, en
ekki friðartímum. Þessu skjali hefði
verið komið í sínar hendur og hann
hefði komið skjalinu áleiðis til Is-
lands: „Ég sé ekki hvernig þetta get-
ur haft áhrif á trúverðugleika minn.
Og nú er trúverðugleiki minn dreg-
inn í efa vegna þess að við gerðum
heiðarleg mistök í eftirgrennslan
okkar þegar svo virtist sem önnur
gögn - lygar bandarískra stjórn-
valda 1985, staðsetning SAC-
sprengjuflugvéla 1956 til 1960 og
vera sérstakrar deildar öryggis-
deildar vegna kjarnorkumála í
Keflavík - bentu til þess að slíkum
vopnum hefði verið komið fyrir á Is-
landi. Er ég reiðubúinn til að halda
því fram 1999 að aldrei hafi verið
komið fyrii- kjarnavopnum á Islandi?
Nei. Og hver sá, sem segir það og
telur sig hafa fullvissu, er einfeldn-
ingur. Við vitum ekki hvort nokkurn
tíma hafa verið kjarnavopn á Islandi,
við einfaldlega vitum það ekki.“
Fram hefur komið í Morgunblað-
inu að vissulega hafl aðstaða verið
fyrir SAC-flugvélar á íslandi, en í
bandarískum heimildum, sem eni
aðgengilegar komi ekki fram að hún
hafi verið notuð á þessum tíma.
Ai-kin sagði að hann hefði fylgt
þessu máli eftir í bandaríska varnar-
málaráðuneytinu: „Ég hef verið að
vinna að þessum málum í 25 ár og
þekki marga þar og enginn vildi láta
hafa eftir sér - ekki einu sinni nafn-
laust - að aldrei hefðu verið kjarn-
orkuvopn á Islandi."
Hann kvaðst einnig hafa talað við
Bandaríkjamann, sem hefði verið
sendiheiTa einhvern tíma á á milli
1970 og 1990, og hann hefði sagt að
„enn væru ýmis leyndarmál."
Arkin kvaðst ætla að halda áfram
að rannsaka þessi mál varðandi Is-
land, en ekki vegna íslands, heldur
vegna þess að hann hefði verið að
rannsaka þessi mál almennt það
lengi. Einnig virtist sér að rétt væri
að spyrja stærri spuminga um stefn-
una í kjarnorkumálum og hvað við
hefðum lært af reynslunni og það
skipti mun meira máli en að grípa
menn glóðvolga með upplýsingum
um hvar vopnum var komið fyrir.
Arkin segir kjánalegt að halda því
fram að hann taki þetta mál pers-
ónulega, en það eigi hins vegar við
um Islendinga. Hann hafi aðeins
einu sinni komið til íslands. Hins
vegar hafi hann skopmyndir af sér
úr íslenskum blöðum uppi á vegg og
blaðaúrklippur í kössum.
„Það sem mér fannst athyglisvert
varðandi umfjöllunina um fyrri
greinina var áherslan á að sanna að
við gætum ekki haft rétt fyrir okk-
ur,“ sagði hann. „Til dæmis var sagt
að þetta gæti ekki verið ísland vegna
þess að landið væri ekki á Evrópu-
listanum. Ég reyndi að benda á að
ísland, Grænland og Kanada væru
ekki á Evrópulistanum vegna þess
að þau tilheyrðu ekki Evrópu í hern-
aðarskipulagi NATO heldur Atlants-
hafinu. En það var ekki nógu gott
svar. Þetta sýnir þegar horft er til
baka hversu erfitt er að vinna að
þessum rannsóknum.“
Hann játti því hins vegar að þess-
ara spurninga yrði að spyija. En það
væri erfiðara að eiga við ísland en
mörg önnur lönd vegna þess að ekki
væri hægt að leita til innlendra sér-
fræðinga eins og hægt væri í Kanada
og Danmörku, svo dæmi væru tekin.
Hann sagði að þó væri ekki hægt
að horfa fram hjá því að ísland hefði
verið snar þáttur í sínum ferli: „Ég
býst við að spyrði einhver hverjir
væru helstu sérfræðingarnir um
kjarnorkuvopn á íslandi yrði nafn
mitt á listanum. En sú staðreynd að
ég hafi haft rangt fyrir mér sýni
fremur hversu viðkvæm þessi mál
eru en hvort ég sé góður eða lélegur í
því, sem ég geri.“