Morgunblaðið - 22.03.2000, Page 42

42 MIÐVIKUDAGUR 22. MARS 2000
Jfc. " ' .. ....
MORGUNBLAÐIÐ
UMRÆÐAN
Vísindi og þekking - Fimmta
valdið eða ný trúarstofnun?
VESTRÆN lýðraeð-
issamfélög grundvallast
á þrískiptingu valds:
löggjafarvaldi, fram-
kvæmdavaldi og dóms-
valdi. Þessar valda-
stofnanir eiga að veita
hver annarri aðhald og
fjórða valdið, almenn-
ingsálit og fjölmiðlar, á
^einnig að veita þeim að-
"nald. Þessar fjórar
valdastofnanir móta því
líf okkar. Að mati undir-
ritaðs hefur hins vegar
bæst við fimmta vald-
astofnunin í íslensku
samfélagi, eins og í öðr-
um vestrænum samfé-
lögum, en það eru markaðsvædd vís-
indi. I þessum greinai'stúf mun ég
færa rök fyrir þessari skoðun minni.
Frá því nútímavísindi urðu til, upp
úr aldamótunum 1800, hefur ríkis-
valdið haft mikla stjórn á vísinda-
starfi enda var það yfirleitt ííkið sem
fjármagnaði vísindarannsóknir.
Þetta var staðreynd langt fram á
þessa öld. Vísindi hafa notið mikils
^trausts almennings, sem skýrir að
hluta meðbyr þeirra, því fjármögnun
þeirra byggist á því að kjósendur
kjósi stjórnmálamenn sem hliðhollir
eni vísindum. En með markaðsvæð-
ingu vísinda varð breyting á sam-
skiptum vísindamanna og almenn-
ings. Nú eru það ekki bara kjömir
fulltrúar sem taka ákvörðun um
hvaða svið vísindanna eigi að fjár-
magna heldur getur almenningur nú
eignast hlut í vísinda-
fyrirtækjum. En þrátt
fyrir þessa grundvallar-
breytingu á fjármögnun
vísinda er tveimur
grandvallarspuming-
um ósvarað: Af hverju
treystir fólk vísinda-
mönnum? Hvemig geta
stjómmálamenn eða al-
mennir fjárfestar metið
gildi þeirrar vísinda-
starfsemi sem þeir em
að fjármagna og áhætt-
una sem þeir taka?
Vísindi tuttugustu
aldar hafa aukið skiln-
ing okkai’ og vald á
náttúranni stórkost-
lega, sbr. skammtafræði og líftækni:
Skammtafræðin, sem var smíðuð á
fyrstu áratugum þessarar aldar, hef-
ur aukið skilning okkar á innviðum
atómsins, en slíkar rannsóknir era
enn að mestu fjármagnaðar af ríkis-
stjórnum. Það sama má segja um líf-
tæknina, sem á sér einungis um
þriggja áratuga sögu, en hún hefur
aukið skilning okkar á innsta eðli
frumunnar, hins vegar era slíkar
rannsóknir í auknum mæli að mark-
aðsvæðast. Við fjármögnum þessar
rannsóknir í voninni um betra líf. En
á hverju byggjum við þessa von?
Fæstir geta byggt hana á skilningi,
heldur grundvallast hún nánast alfar-
ið á trausti. Almenningur, þar með
taldir stjórnmálamenn, getur yfirleitt
hvorki skilið né véfengt það sem vís-
indamenn segja honum; við getum
Vísindi
Vísindin, í slagtogi við
fjölmiðla, segir Steindór
J. Erlingsson, eru að
verða fímmta valda-
stofnunin í samfélaginu
eða jafnvel ný trúar-
stofnun.
einungis vonað að þeir tali ýkjulaust.
Það er einmitt hér sem vald vísinda-
mannanna verður til, því eins og lengi
hefur verið vitað felur þekking í sér
vald.
Þetta traust byggh' á veikari
grunni en okkur er tamt að trúa. Þeg-
ar vísindamenn segjast hafa fundið
lausn á hinu eða þessu gleypa fjöl-
miðlar venjulega við því gagnrýnis-
laust og hefja vísindamennina upp til
skýja. Hver kannast ekki við eftirfar-
andi: Vísindamenn við háskóla/stofn-
un X telja sig hafa fundið lausnina á
Y. En vandamálið er að venjulega
kemur ekkeri meira fram því fjöl-
miðlar hafa enga forsendu til þess að
fylgja málinu eftir. Það er líka stað-
reynd að á stundum reynist lausnin á
Y alls ekki eiga við rök að styðjast.
Þetta vita allir þeir sem fylgjast með
vísindum en því miður hafa fjölmiðlar
ekki áhuga á að birta fréttir um vís-
indamenn sem höfðu rangt fyrir sér
(frægasta undantekning þessa er
fréttin um að vísindamenn hafi getað
framkvæmt kaldan kjamasamrana,
sem seinna reyndist röng). Fjölmiðl-
ar ýta því undir goðsögnina um að
vísindamenn séu óskeikulir, og þeir
endm-taka iðulega gagnrýnislaust
eftir vísindamönnum að vísindin séu
alfarið hlutlæg þekkingaröflun og að
þekkingar sé einungis aflað þekking-
arinnar vegna. Þessi bláeyga umfjöll-
un um vísindi hlúh- að dulrænni
ímynd þeiira. Vísindamenn verða
goðsagnakenndar verar, sem ætla að
bjarga lífi okkar. Er það ekki? Fjölm-
iðlar hafa gefið almenningi kolranga
mjmd af vísindastarfi og þannig ýtt
undir gagnrýnislausa vísindatrú. Páll
Skúlason, heimspekingur og háskóla-
rektor, hefur einmitt bent á að upp-
hafning vísinda á kostnað „annarra
hugmyndakerfa [hafi] kynt undir
órökstuddri trú á mátt vísindanna...“
og að slík vísindatrú sé „háskaleg fyr-
ir viðgang vísinda“ (Páll Skúlason,
Pælingar, bls. 149 og 137).
Vísindin, í slagtogi við fjölmiðla,
era að verða fimmta valdastofnunin í
samfélaginu eða jafnvel ný trúar-
stofnun. Sumir vísindamenn og lækn-
ar virðast hafa nær ótakmarkaðan
aðgang að fjölmiðlum. Ef þeir hafa
eitthvað fram að færa verður það nær
samstundis að forsíðufrétt. Meðan
vísindi vora nánast alfarið fjármögn-
uð af ríkinu var óheftur aðgangur vís-
indamanna að fjölmiðlum þeim ekki
eins mikilvægur og hann er í dag, því
þá þurftu þeir aðeins að kljást við
Steindór J.
Erlingsson
stjórnmálamenn í leit sinni að fjár-
magni. En með markaðsvæðingu vís-
inda er komið allt annað hljóð í
strokkinn. Nú er vísindamönnum, í
leit að fjái-magni og völdum, beinn
hagm- af glansmynd fjölmiðla; að
þeim séu allir vegir færir. Vísinda-
menn era að verða að hálfgerðum
guðum í augum fólks. Ef þetta er rétt
má segja að vísindi séu að verða að
nokkurs konar trúarstofnun í nútíma-
samfélagi, sem gerir vísindunum
kleift að verða hluti nýrrar valda-
stofnunar. Þessi stofnun hefur
óskeikulleika vísindamannsins og
þekkingaröflun þekkingarinnar
vegna að leiðarljósi. En ólíkt Guði,
sem okkur er tjáð að sé ábyrgur fyrir
sköpunarverki sínu, vilja margh’ vís-
indamenn ekki taka ábyrgð á sínu
sköpunarverki; hún er auðvitað í
höndum stjómmálamanna.
Þessi pistill er ætlaður til þess að
stuðla að framgangi vísinda. Eg er
fyrst og fremst að gagnrýna vísindin
sem stofnun og það hvemig sumir
meðlimir þessai’ar stofnunar nýta sér
nánast blinda vísindatrú almennings.
Ég gagnrýni einnig fjölmiðla, sem
stofnanir, fyrir gagmýnislitla og iðu-
lega skilningssljóa umræðu um vís-
indi og áhrif þeirra á nútímasamfélag.
Að mínu viti verður umræðan um vís-
indi jafnvel að vera enn gagnrýnni en
stjórnmálaumræða, þar sem skiln-
ingur okkar á því sem visindamenn-
imir era að gera er mun takmarkaðri.
Ég hvet því fjölmiðla og aðra ábyrga
Islendinga til þess að taka þátt í upp-
lýstri umræðu um vísindi er hefur að
leiðarljósi réttinn til að hafa rangt
fyrir sér, þ.e. að einstaklingar þurfi
ekki að óttast afleiðingar þess að
viðra skoðanir sínar, sem er forsenda
opinnai’ og lýðræðislegrar umræðu.
Höfundur er stundakennari við
Háskóla Islands.
Vatnið og
ÁN VATNS væri líf ekki til á jörð-
inni. Ferskvatn er aðeins 2,5% af öllu
vatni á jörðinni, þar af eru 68,6%
frosinn heimskautaís. Drykkjarvatni
er afar misskipt eftir
landsvæðum. Þriðjung-
ur mannkyns lifir við
takmarkað framboð af
vatni. Því skiptir miklu
máli að jarðarbúar læri
á næstu 30 árum að
nota vatnið á hag-
kvæman hátt. Til þess
þarf markvissa stjórn-
wn á nýtingu vatnsauð-
linda, auk tækniþekk-
ingar.
Þetta eru staðreynd-
ir sem vert er að benda
á í dag á sjálfum alþjóð-
legum degi vatnsins.
Þessar staðreyndir um
vatn er einnig að finna i
bæklingi um vatn sem
Junior Chamber Reykjavík hefur
gefið út í samstarfi við Reykjavík
menningarborg Evrópu árið 2000.
Bæklingurinn ber yfirskriftina,
Vatnið og við, og í honum er að finna
ýmsa fleiri fróðleiksmola um vatn.
JC Reykjavík hefur nú þegar staðið
fyrir tveimur atburðum til að kynna
Æfcæklinginn. Síðastliðinn laugardag,
18. mars, stóð félagið fyrir vatns-
smökkun í Kringlunni. Þar buðum
við gestum og gangandi að smakka á
þrenns konar vatni: Flúor- og klór-
blönduðu vatni frá varnarliðinu á
Keflavíkurflugvelli, kísilfríu vatni úr
World Class og gamla góða krana-
vatninu. Einnig tók félagið þátt í
opnunardegi menningarborgarinnar
hinn 29. janúar með samskonar
vatnssmökkun auk rökræðukeppni
um stóriðju milli alþingismannanna
Kolbrúnar Halldórs-
dóttur og Sighvats
Björgvinssonar.
í dag stendur síðan
JC Reykjavík fyrir
málþingi í samstarfi við
Orkuveitu Reykjavík-
ur. A málþinginu munu
ýmsir sérfræðingar og
áhugamenn um vatn
ræða mikilvægi vatns
undir yfirskriftinni:
Tært vatn - auður
komandi kynslóða.
Þar verður leitast við
að svara spurningum
eins og: Er hægt að
nýta vatnsauðlindir
betur en gert hefur
verið? Er íslenskt vatn
útflutningsvara framtíðarinnar?
Getum við búið til eldsneyti úr vatni?
Mun okkur takast að skila þessari
auðlind til komandi kynslóða? Það
verður Ingibjörg Sólrún Gísladóttir,
borgarstjóri Reykjavíkur, sem setur
þingið.
En nú ert þú, lesandi góður, ör-
ugglega farinn að velta fyrir þér
þessum gríðarlega vatnsáhuga okk-
ar í JC Reykjavík. Við erum nefni-
lega að vinna að alþjóðlegu verkefni
sem byrjaði fyrir rámum þremur ár-
um hjá félögum okkar í Hollandi.
Tilgangur verkefnisins er að vekja
okkur öll til vitundar um vatn og
mikilvægi þess. Úr því verkefni hafa
Ingólfur Már
Ingólfsson

*
INNRÖMMUNC/?
FAKAFENI 11 • S: 553 1788
við
Auðlind
Við þurfum að vera
meðvitandi um mikil-
vægi þessarar auðlindar
okkar, vatnsins. Ingólf-
ur Már Ingólfsson segir
frá alþjóðlegu JC-
verkefni og málþingi
um vatn á alþjóðlegum
degi vatnsins.
orðið til samtök sem nefnast „World
Wide Water Awareness". Samtökin
hafa gefið út bók sem kallast „The
Voice of Water“. Bókin inniheldur
rámlega 25 greinar sem JC félagar
hafa aflað eða skrifað og gefa þær
okkur mynd af mikilvægj vatnsins í
daglegu lífi höfundanna. I bókinni er
m.a. grein eftir Ingibjörgu E.
Björnsdóttur, umhverfissérfræðing
og félaga í JC Reykjavík. Grein
hennar nefnist „Where water is
plentiful - a Northem perspective".
Þess má geta að heimsforseti Junior
Chamber International, Karyn Bis-
dee, afhenti Vilhjálmi Alexander
Hollandsprinsi eintak af bókinni á
Alþjóðlegu vatnsráðstefnunni sem
nú stendur yfir í Haag. Ég vil benda
þeim sem vilja kynna sér verkefnið
eða JC hreyfmguna frekar á eftir-
taldar heimasíður: http://
www.jcreykjavik.is,http://www.jc.is,
http://www.worldwaterforam.org.
Við í JC Reykjavík eram stolt af
því að geta tekið þátt í þessu alþjóð-
lega verkefni og lagt okkar af mörk-
um til að vekja heiminn til vitundar
um vatn. Við íslendingar þurfum
vart að hafa áhyggjur. Við eigum nóg
af vatni, en við þurfum hins vegar að
vera meðvituð um mikilvægi þessar-
ar auðlindar okkar og geta nýtt okk-
ur hana til fullnustu.
Höfundur er forseti Junior Chamber
Reykjavíkur.
Ororku
sérfræðingar?
„Sjálfstæðismenn
verða aldrei „sérfræð-
ingar“ i því að skipta
gæðunum á milli ein-
staklinganna enda leið-
ir slíkt oftast til aukins
óréttlætis í þjóðfélag-
inu.“
Þessa setningu rakst
ég á í stefnuskrá Sjálf-
stæðisflokksins og var
að velta því fyrir mér
hvað hún þýddi?
Kannski þýðir hún að
vinstri höndin var að
skrifa þessa setningu á
meðan sú hægri var að
skrifa undir kvótalögin.
Síðan rakst ég á aðra setningu.
„Akveðin lágmarksréttindi verði
tryggð með því að hluti iðgjalds renni
ávallt til samtryggingar. Eðlilegt er
að sjóðfélögum verði tryggð bein
áhrif á stefnumörkun og stjórn sjóð-
anna. Nauðsynlegt er að gera breyt-
ingar á lögum um lífeyrisspamað
þannig að allir þeir sem bjóða upp á
hann njóti jafnræðis, þ.m.t. bankar,
tryggingafélög, verðbréfafyrirtæki
og lífeyrissjóðir."
Nú var ég hissa. Þeir stjórnar-
menn í Sjálfstæðisflokknum sem ný-
lega settu fram yfirlýsingu um hækk-
un tryggingabóta hafa greinilega
ekki lesið byrjun þessai’ar setningar
„lágmarksréttindi", eða þá kannski
hafa þeir annan skilning en ég á því
hvað lágmark er.
Ég geri ráð fyrir því að þegar talað
er um lágmai’k, sé miðað við að samt
sé nóg til frarnfærslu, þó ekki sé hægt
að lifa í allsnægtum?
Tökum sem dæmi: Þú ferð út í búð
til að kaupa brauð og það kostar að
lágmarki 100 kr. Þá þýðir ekki að
koma með 50 kr. nema til að kaupa
hálft brauð.
Þetta er það sem öryrkjar þurfa að
búa við, það er alltaf verið að skera
niður það sem þeir þurfa til lífsviður-
væris.
Svo er það seinni helmingur þess-
arar málsgreinar úr stefnuskránni.
Hver er meiningin
þar?
Ég mundi í því sam-
bandi eftir samtali
mínu við tryggingasala,
sem vildi ólmur selja
mér og konu minni
sjúkratryggingu sem
virkaði þannig að ef við
gætum lagt fram lækn-
isvottorð um einhvem
banvænna sjúkdóma,
sem taldir væra upp á
skírteininu, fengjum
við svona og svona
margar milljónir.
Er það virkilega
þetta sem meiningin er,
þegar talað er um jafnræði.
Hvað með þá sem era fæddir fatl-
Ororkubætur
Það sem þarf er að
hækka hinn almenna
örorkulífeyri, segir
Jóhannes Þdr Guð-
bjartsson, þannig að
hann sé nægilega hár
til framfærslu.
aðir eða verða öiyrkjar af einhverj-
um ástæðum snemma á lífsleiðinni?
Eiga þeir engan rétt?
Ekki geta þeir greitt í lífeyrissjóð
eins og kerfið er í dag og ekki geta
þeir keypt svona fínai’ tryggingar
eins og á undan er lýst.
Það sem þarf er að hækka hinn al-
menna örorkulífeyri þannig, að hann
sé nægilega hár til framfærslu, og
hætta að líta á hann sem öryggisvent-
il heldur sem sjálfsögð mannréttindi.
Höfundur er framkvæmdastjóri
Sjálfsbjargar á höfuðborgarsvæð-
inu.
Jóhannes Þór
Guðbjartsson