Morgunblaðið - 18.08.2000, Page 29

MORGUNBLAÐIÐ
/
FÖSTUDAGUR 18. ÁGÚST 2000 29
LISTIR
Hans tími
er kominn
Morgunblaðið/Halldór Kolbeins
Frá æfingu á Baldri f Laugardalshöll.
eftir Atla Heimi Sveinsson
AÐ var eftirminnilegt að
hlýða á BALDR, þegar Sin-
fóníuhljómsveit æskunnar
frumflutti verkið, undir
stjórn Pauls Zukofsk-
ys, hér um árið. Þetta
var ægifógur tónlist og
áhrifamikil, og eftir að
hafa kynnt mér verkið
nánar af geisladiskum,
sem gefnir voru út,
sannfærðist ég um að
BALDR væri meist-
araverk á borð við
Sögusinfóníuna. Þessir
geisladiskar ættu að
fást hér í verslunum.
Jóni Leifs tókst í
þessum verkum að
gera ævafoman sagna-
arf þjóðar sinnar, sög-
ur og eddur, að lifandi
og áleitinni list tuttug-
ustu aldar, líkt og Sibelíusi tókst með
Kalevala í Finnlandi.
Þó var þetta aðeins tónleikaflutn-
ingur hjá Zukofsky og Sinfómuhljóm-
sveit æskunnar, töfraveröld leikhúss-
ins sem er mikill hluti af
sköpunarverki Jóns varð að bíða betri
tíma. Og nú er spennandi að sjá
hvernig til tekst.
Og flutningur á Baldri er í höndum
fremstu listamanna. Hljómsveitar-
stjóri, dansmeistari og sviðshönnuður
eru á heimsmælikvarða. Og aðrir
flytjendm- eftir því. Á menningarhöf-
uðborgin Reykjavík á árinu 2000
þakkii' skilið fyrir hvernig staðið er að
verki. Raunar má einnig minnast
þess, að 100 ára afmælis Jóns Leifs
var minnst á verðugan hátt fyrir
skömmu og áttu þar
Kammersveit Reykja-
víkui' og Tónskáldafélag
Islands góða samvinnu.
Við Islendingar erum
loksins famir að meta
Jón Leifs.
Önnur stórvirki Jóns
bíða verðugs frumflutn-
ings: Eddu-óratóríumar
þrjár. Á sínum tíma
frumflutti Pólifónkórinn
þætti úr Eddu I, undir
stjórn Ingólfs Guð-
brandssonar, hér heima
og erlendis. Sá flutning-
ur varð til þess að menn
fóru að gera sér grein
fyrir snilld Jóns Leifs.
Stíll Jóns Leifs er einstakur. Hann
er svo persónulegur að hver taktur
sem Jón skrifaði er ólíkur allri ann-
arri tónlist sem við þekkjum. Hann
fór svipaða leið og Grieg á 19du öld og
Bartók á þeirri tuttugustu: notaði
þjóðlög þjóðar sinnar sem efnivið og
úrvinnsluefni í frumlega nútímalist.
Jón notaði sjaldan þjóðlög í verkum
sínum, en allar tónhendingar hans
eru innblásnar af anda og sérkennum
íslenskraþjóðlaga.
Laglínur Jóns eru oft harðar og
meitlaðar, hljómamir hvassir og
stundum stríðir. Sérkennilegri birtu
bregður af þríhljómum í gmnnstöðu,
hin hljómræna þverstæða og
tónskrattin eru áberandi. Hljómsveit-
arbúningurinn er nakinn og fom-
eskjulegur. Takturinn mótast af
óreglulegum höggum. Þó bregður
fyrir bældri viðkvæmni. Lagh'nur
sveiflast milli dúrs og molls. Hljóð-
færin leika oft undurveikt á ystu
mörkum tónsviðsins.
Þetta er hermitónhst. Hún lýsir
ákveðnum atburðum, ástandi eða
stemmningu. I þessu er Jón Leifs lík-
ur Wagner. Tónhstin lýtur ekki lög-
málum hinnar hreinu eða absólútu
tónlistar. Engin hefðbundin form er
að finna, sónötur, fúgur eða því um
líkt. Úrvinnsla stefja eða vanalegur
kontrapunktur koma sjaldan fyrir. Að
þessu leyti er Jón nútímalegur. Svo
var Jón langt á undan samtíð sinni í
notkun ásláttar-hljóðfæra. í Baldri
eru 18 slagverkarar að mig minnir.
Hávaði og tónar renna saman í nýja
og óvanalega blöndu. Og þessi tónhst
er mjög myndræn. Hún reyndist frá-
bær kvikmyndatónlist í Tári úr steini
hér um árið: eftirminnilegasti þáttur
þeirrar myndar.
Á þennan frumlega og persónulega
hátt túlkaði Jón Leifs kergju og
seiglu íslensku þjóðarinnar, sem lifði
af aldalangar hörmungar fátæktar,
kúgunar, kulda og eldgosa. Og þessi
tónlist átti að vera framlag íslands til
heimsmenningarinnar. Jón hafði mik-
inn metnað fyrir Islands hönd í menn-
ingunni, líkt og Einai- Benediktsson
og Halldór Laxness. Island skyldi
ekki aðeins vera þiggjandi: íslensk Ust
átti að vera framlag okkar fámennu
þjóðar til alheimsmenningarinnar.
Jón Leifs var umdeildur hér í fá-
menninu, eins og margir afburða-
menn. Nýlega er út komin á íslensku
prýðileg ævisaga hans eftir dr. Carl-
Gunnar Áhlen. Eitthvað hafa aðrir
fræðimenn verið með sparðatínslu og
gagnrýni, eins og tilheyrir í faginu.
Það er þeirra hlutverk. Vonandi
ski-ifa þeir sem nú gagnrýna Carl-
Gunnar nýja ævisögu Jóns Leifs og
sýna þar með yfirburði sína.
það var einnig Carl-Gunnar, sem
fyrstur kom þeirri hugmynd á fram-
færi að frumflytja Baldr með ballett
og öllu því sviðsapparati sem Jón
gerði ráð fyrir, - fara síðan með alla
fiytjendur á skipi milh menningar-
setra á Norðurlöndum og flytja
Baldr. Svona hugmyndir verða oft til
þess að hljólin fara að snúast, og á
Carl-Gunnar Áhlen miklar þakkir
skihð.
Og Robert von Bahr, eigandi
geisladiskaútgáfunnar BIS í Svíþjóð,
ætlar að gefa út öll verk Jóns á geisla-
diskum. það sem komið er lofar mjög
góðu. Sumt af því er frábært, t.d.
hljóðritun Yggdrasils-kvartettsins
sænska á öllum strokkvartettum Jóns
þremur að tölu, og hljóðritun Sinfón-
íuhljómsveitar íslands á Sögusinfón-
íunni undir stjóm Osmo Vanská.
Ég þekkti Jón Leifs sem eldri
meistara, langt kominn með lífsverk
sitt. Okkur yngri tónskáldunum var
alltaf vel tekið á Freyjugötunni hjá
þeim hjónum Þorbjörgu og Jóni.
Jón spurði ekki mikið um það, sem
við hinir yngri vorum að gera. Ég
skildi það síðar að hann var upptekinn
við að ljúka við lífsverk sitt. Hann
ræddi lítið um verk sín, og það var
vonlaust að spyrja hann út í hvað
hann væri að semja. Hann vísaði
manni frá, vingjamlega en ákveðið.
Jón var ekki bitur; til þess var hann of
stór í sniðum.
Væri Jón spurður hvort honum
leiddist ekki hvað verk hans væm htið
flutt og fengju lítinn hljómgmnn,
kvað hann svo ekld vera. Ef hin stóm
verk hans væm flutt hér myndu
menn ekki skilja þau, og hér væra
ekki aðstæður til að flytja þau al-
mennilega. Hann sagði oft, og hló við,
að hann yrði ekki skilinn fyrr en eftir
tvö hundmð ár. En hann þarf ekki að
bíða svo lengi. Hans tími er kominn.
Höfundur er tónskáld.
Jón Leifs
Um notkun ásláttar-
hlióðfæra 1 Baldri
Morgunblaðið/Ásdís
Slagverksleikarar æfa Baldur.
eftir Eggert Pálsson
Ú þegar komið er að
því að flytja Baldur
Jóns Leifs er mönn-
um hugsanlega nokk-
ur fróðleikur að því að
skoða nánar sum þeirra slagverks-
tóla sem tónskáldið kýs að nota. I
sumum tilfellum er jafnvel hægt að
tala um notkun „þungavopna" og
ógrynni stórvirkra slagvéla. I Baldri
era 18 slagverksmenn en til dæmis
má nefna að Hekla hefur 19 slag-
verksleikara. Á þennan hátt málar
Jón stórbrotna hljóðmynd af þeim
átökum sem oft eiga sér stað í nátt-
úm og sögu landsins. Að þessu leyti
er Baldur engin undantekning. Hið
mikla „drama“ sem felst í söguþræð-
inum hefur verið ákjósanlegt efni
fyrir Jón sem getur hér notað sitt
sérstæða tónmál við að lýsa goð-
heimum og þeirri dulúð sem hlýtur
að umvefja hugmyndir okkar um þá.
Lausnir Jóns á því hvernig lýsa ætti
frumkröftum á borð við jarðskjálfta,
eldgos eða storm era mjög áhrifa-
miklar. Engum, sem upplifað hefur
jarðhræringar eða önnur átök nátt-
úrunnar blandast hugur um að þar
em tröllslegir kraftar í óheftri leik-
gleði. Það er því ekki óeðlilegt að Jón
grípi til heldur óhefðbundinna ráða
svo takast megi að lýsa slíkum ham-
föram á sannfærandi hátt í tónlist.
Þau „hljóðfæri“ sem hér um ræðir
era allsérstætt samsafn alls kyns
hluta sem era yfirleitt ekki tengdir
tónlist í hugum flestra og ekki heyr-
ast oft annars staðar í hljómsveitar-
bókmenntunum. Stærð þeirra og
tónsvið er oft við ystu mörk og sömu
sögu má segja um áhrifin sem þau
ljá flutningnum. Líklegt er að sum
þessara hljóðfæra þættu ankannaleg
við flutning verka annarra tón-
skálda, svo vægt sé til orða tekið.
Hlutir eins og skildir, fjöragrjót
og skipakeðjur, svo eitthvað sé
nefnt, geta verið mjög áhrifarík í
tónmáli. Það getur hins vegar verið
þrautin þyngri að hitta á sæmilega
hljómandi eintök innan þeirra sem
hægt er að notast við. Keðjuspilið,
Catene, er til að mynda sérhannað af
meðlimum slagverksdeildarinnar.
Jón biður um „djúpt hljómandi akk-
eriskeðjur". En vegna ryþmíski-a
þátta sem fram koma í röddinni
reyndist nauðsynlegt að hanna
ramma fyrir keðjurnar; sandfylltan
stálramma sem keðjurnar nuddast
við. Gárangamir innan slagverks-
deildarinnar nefndu óskapnaðinn
„Catene d’amore“, ástarkeðjur,
vegna „espressivo" eiginleikanna
sem þeim þótti „hljóðfærið“ bjóða
uppá.
Sem dæmi um sérstæð hljóðfæri í
Baldri má nefna „Legno Grande“
sem er stór viðarkassi sleginn með
stóram tréhamri. Þetta er eitt af eft-
irlætis hljóðfæram Jóns og notar
hann þetta mjög víða í verkum sín-
um. Það má segja að enn þá sé verið
að reyna að fullhanna kassa sem get-
ur tekið þess háttar barsmíðum.
Hingað til hefur besti hljómurinn
fengist úr viðarkassa utan um Cel-
estu, en hann er farinn að láta tals-
vert á sjá eftir ótal upptökur og tón-
leika. Til þess að skaffa sum þessara
hljóðfæra reyndist nauðsynlegt að
róta í lageram og brotajárnshaugum
skipasmiðja eða reyna á þolinmæði
eigenda verslana sem höndla með yf-
irstærðir á málmvarningi af ýmsu
tagi. Einnig vora þó nokkrar ferðir
famar út á landsbyggðina í leit að
hljómgrjóti sem er að finna á sumum
af afskekktari stöðum landsins. Þá
er einnig ótalinn sá tími sem farið
hefur í hönnun og smíði sumra þess-
ara slagvéla, t.d. Catene (sjá neðar),
en hún er smíðuð i stálsmiðju.
I mörgum verka Jóns er slagverk-
inu skipt í tvo hópa; á sviði og bak-
sviðs. Þetta gefur flutningnum
spennandi vídd og eykur við upplifun
áheyrandans. Við höfum prófað okk-
ur áfram með mismunandi staðsetn-
ingar fyrir slaghljóðfærin, allt frá
því að vera staðsett fyrir aftan svið
til þess að vera beint fyrir aftan
áheyrendur. Þetta getur reynst erf-
itt fyrir hljóðfæraleikarana því hætt
er við að tengsl við hljómsveitina og
þar með samspilið líði fyrir.
Lítum nánar á þau hljóðfæri sem
telja mætti til heldur óhefðbundina
hljóðfæra í safni Jóns.
Scudi; skildir. Tveir tréskildir með
málmbólum sem slegið er saman.
Jón biður um hljóð sem hefur eigin-
leika trés, málms og leðurs. Þetta er
tiltölulega örðugt að framkalla með
góðu móti, en með því að fjölga og
minnka málmbólurnar sem vora á
víkingaskjöldum þykjumst við hafa
komist nokkuð nálægt þessu.
Raganella; hrossabrestur. Eins og
flest annað hjá Jóni Leifs er hrossa-
bresturinn í yfirstærð og tók þó dá-
lítinn tíma fyrir listasmiðinn Tómas
B. Þorbjömsson að hanna hann.
Incudini; steðjar. Jón gefur þeim
ákveðnar tónhæðir. Steðjar hafa í
eðli sínu mjög háa tónhæð vegna
herslu stálsins sem í þeim er og ef
maður hugsar sér að taka tónhæðina
niður um 3^4 áttundir þarf að skoða
aðra möguleika. Við tókum til þess
ráðs að nota stór suðukné sem notuð
era af Vatnsveitunni og eyddum
nokkrum klukkutímum við að róta í
lageram og finna réttar tónhæðir.
Slegið er með stálhömram. Petri
grande.e piccolo; þ.e. stórir og litlir
steinar. Vandamálið við steina er að
þeir hljóma oftast nær mjög lítið. Þá
skiptir litlu hvursu stórir þeir era,
allt og sumt sem heyrist er heldur
lágvær dynkur sem nær alls ekki í
gegnum hljóm stórrar hljómsveitar
sem leikui' af fullum krafti. Aðeins
örfáar tegundir steina hafa nokkurn
hljóm sem kalla mætti. Sumar þeirra
er reyndar hægt að stilla og gera úr
því „steinaspir. Steinar þeir sem
notaðir eru fundust inni í Hvalfjarð-
arbotni og í námunda við Reykholt.
Steinarnir koma fyrir bæði baksviðs
og á sviði. Legno grande. í raddskrá
nokkurra verka Jóns er að finna lýs-
ingu á þessu hljóðfæri; „Stór tré-
drumbur skellur á trégólf‘. Þar sem
flestar uppfærslur á verkum Jóns
hafa farið fram í kirkjum þótti betra
ráð að nota Mahler-hamar (stór
tréhamar) á stóran trékassa. Þetta
háværa en áhrifamikla hljóðfæri er,
má segja, eitt af einkennishljóðfær-
um Jóns og kemur fyiir í mörgum
verka hans.
Styrkleikamunur er furðu mikill í
skrifum Jóns; frá pppp og upp í fff.
Tiro grande e piccolo. Þessu lýsir
Jón sem „kanonen- und gewáhr-
schufie". Ekki er vitað með vissu
hvernig hann hafði hugsað sér
tæknilega framkvæmd á þessum eff-
ektum en þar sem Jón skrifar stund-
um sextánduparts-mynstur í mjög
hröðu tempói, til að mynda í Heklu,
era allar vangaveltur um að hlaða og
hleypa af raunveralegum haglabyss-
um (hvað þá heldur stórum fall-
stykkjum!!) ekki aðeins tilgangslitl-
ar heldur frekar fáránlegar. Það
kann að vera að Jón hafi vitað af ein-
hverju „hljóðfæri" sem skilað hefði
svipuðum áhrifum en engar upplýs-
ingar er að finna í raddskrám Jóns
og okkur hefur ekki lánast að finna
það annars staðar. Notaðar era staf-
rænt samplaðar byssur sem keyrðar
era í gegnum gríðarstórt hijóðkerfi.
Þess má geta að hugmyndir Jóns um
styrkleikamun á skotum er fólgnar í
því að byssurnar eigi að fjarlægjast
sviðið svo ná megi minnkandi hljóð-
styrk.
Auk þessara hljóðfæra má finna til
dæmis í tónverkinu Heklu hljóðfæri
eins Sírenu og Klukkur. Sirene; sír-
ena. Jón gefur henni u.þ.b. 4ra átt-
unda tónsvið auk þess sem hún þarf
að láta mjög vel að stjórn og geta
byrjað og endað í ákveðinni tónhæð
á stuttum tónum auk hins týpíska
glissando sem hún er þekkt fyrir.
Við bragðum á það ráð að nota nýja
digital-analog hljóðgervla þar sem
þetta er ekki framkvæmanlegt á
„venjulegar" sírenur. Campane;
klukkur. Líklega hefur hann haft
kirkjuklukkur í huga en með tilliti til
tónanna sem hann skrifar (C, Fís)
myndi vera afar örðugt að með-
höndla þær innandyra þar sem hver
bjalla vegur u.þ.b. 1 tonn! Notaðar
voru stórar plötubjöllur í stað þeirra.
Við flutning á nútímatónlist þarf
flytjandinn stundum að fara langt út
fyrir þann ramma sem tíðkast í öðr-
um tegundum tónlistar og er tónlist
Jóns Leifs þar engin undantekning,
eins og sjá má á ofangreindu. Undir-
rituðum þykir mikið við liggja við
flutning á verkum Jóns (og á nútíma-
tónlist yfirleitt!) að sýn tónskáldsins
fái að njóta sín til hins ýtrasta. Öll
málamiðlun gæti orðið til þess að
rýra fyrir áheyrendum annars ein-
staka upplifun.
Höfundur er pákuleikari
Sinfóníuh\jómsveitar íslands.