Morgunblaðið - 27.10.2000, Blaðsíða 42

42 FÖSTUDAGUR 27. OKTÓBER 2000
MORGUNBLAÐIÐ
MORGUNBLAÐIÐ
FÖSTUDAGUR 27. OKTÓBER 2000 43
STOFNAÐ 1913
Útgefandi: Arvakur hf., Reykjavík.
Framkvœmdastjóri: Hallgrímur B. Geirsson.
Ritstjórar: Matthías Johannessen,
Styrmir Gunnarsson.
EINKAREKSTUR í
HEILBRIGÐISÞJÓN USTU
BÆTA þarf heilbrigðisþj ónustuna
á íslandi og vel kemur til
greina, að þar komi til blöndun
ríkisrekstrar og einkarekstrar til að
auka svigrúm fyrir einstaklingana og
gera þjónustuna skilvirkari og hag-
kvæmari. Þetta var inntakið í umræð-
um á opnum fundi Sjálfstæðisflokksins
um hugmyndir um einkarekstur í heil-
brigðisþjónustu.
Það er ánægjulegt, að umræður um
þessi mál fara nú fram í fullri alvöru og
af ábyrgð, því segja má, að sívaxandi
kostnaður við heilbrigðisþjónustuna,
samtímis því sem biðlistar eftir þjón-
ustu lengjast, bendi til þess, að hún sé
komin í öngstræti. Fyrirsjáanlegt er
og, að þörf fólks fyrir heilbrigðisþjón-
ustu muni stóraukast á næstu áratug-
um vegna fjölgunar landsmanna en þó
fyrst og fremst vegna þess, að lífaldur
hækkar og þar með þörfin fyrir þjón-
ustu.
í erindi Guðjóns Magnússonar, rekt-
ors Heilbrigðisháskólans í Gautaborg,
sem hann flutti á fundinum, kom fram,
að einkarekstur í heilbrigðisþjónustu
væri kominn mun skemmra á veg á Is-
landi en hinum Norðurlöndunum.
„Þeir eru til dæmis komnir miklu
lengra í því að bjóða út heimahjúkrun
og heimaþjónustu í stærri borgum og
bæjum, sem og að bjóða út aðgerðir og
rannsóknir af ýmsu tagi,“ sagði Guðjón.
Hann kvað þetta hafa verðsamkeppni í
för með sér. Þá sagði hann, að hinar
Norðurlandaþjóðirnar væru komnar
töluvert langt í að þróa nýtt greiðslu-
fyrirkomulag fyrir sjúkrastofnanir.
„Þær eru með blönduð greiðslukerfi,
þar sem að hluta er um fasta greiðslu að
ræða og síðan er greitt fyrir hvert
læknisverk, aðgerð eða rannsókn þann-
ig að spítalarnir hafa ákveðinn hag af
því að auka framleiðnina," sagði hann.
Samt standi aðallega tvennar breyting-
ar upp úr á Norðurlöndunum, samein-
ing sjúkrastofnana og aðgreining kaup-
enda og seljenda á þjónustu með
markvissari hætti en hér þekkist.
Guðjón lýsti sig fylgjandi því að
blanda saman einkarekstri og ríkis-
rekstri í heilbrigðisþjónustu og sagði
að hann teldi grundvöll fyrir því að
hefja einkarekstur á þessu sviði.
Spurningin væri aðeins um það, hve-
nær þeir aðilar, sem þegar sjá um þjón-
ustu utan spítalanna, næðu saman um
að bjóða sjálfir upp á slíkan kost.
Ábendingar Guðjóns eru athyglis-
verðar og margir hér á landi verða
vafalaust undrandi að heyra, að einka-
væðing í heilbrigðisþjónustu sé komin
þetta langt í hinum norrænu velferðar-
ríkjunum. Þar hefur verið leitað nýrra
leiða af sömu ástæðum og eru fyrir
hendi hér á landi, sífelldri útþenslu
heilbrigðiskerfisins án þess að hægt sé
að fullnægja óskum fólks um þjónustu.
Ein leiðin a.m.k. er sú að skjóta fleiri
stoðum undir heilbrigðisþjónustuna, og
það yrði hagkvæmast og skjótvirkast
með auknum einkarekstri. Það á bæði
við um þjónustu, sem boðin er út af op-
inberum heilbrigðisstofnunum, og með
því að bjóða sjúklingum upp á þjónustu
í einkareknum sjúkrahúsum og að-
gerðastofum. Að sjálfsögðu þarf opin-
bera heilbrigðiskerfið að sinna þörfum
landsmanna áfram. í velferðarþjóðfé-
lagi er það og verður undirstaðan. En
engin haldbær rök hafa komið fram
sem hnekkja þeirri tillögu, sem Morg-
unblaðið hefur ítrekað lagt fram undan-
farin ár, að fólk eigi að hafa valkosti í
heilbrigðisþjónustunni. Það eigi að
geta valið um að greiða sjálft fyrir
nauðsynlegar aðgerðir á einkasjúkra-
húsi, og flýta þannig meðferð, fremur
en að verja fé sínu í annað, t.d. til sólar-
landaferðar. Þetta breytir að sjálf-
sögðu engu um það, að allir landsmenn
eiga rétt á þjónustu opinbera heilbrigð-
iskerfisins, sem þeir greiða fyrir með
sköttum sínum. En valfrelsið mun auka
samkeppni og þar með leiða til betri
þjónustu fyrir sjúklinga svo og lægri
útgjalda fyrir ríkissjóð; auk þess sem
biðraðirnar munu styttast, öllum til
hagsbóta. Vísi að einkarekstri á heil-
brigðissviði má nú þegar finna, þar sem
ýmsar aðgerðir eru gerðar á lækninga-
stofum, án þess neinn hafi haft neitt við
það að athuga.
ÍSLENZKA í AUGLÝSINGUM
ISLENZKA auðkennir Islendinga
sem þjóð. Hún er sameiginlegur
arfur okkar. Án hennar væru öll helztu
einkenni þjóðarinnar ógreinileg og lít-
ils virði. Islenzka er dýrmætasta arf-
leifð okkar. Það þarf að vernda hana og
rækta.
Sum alþjóðleg ráðgjafarfyrirtæki
virðast þó ekki skilja, hvers virði ís-
lenzkan er íslendingum. Þess vegna er
kvartað yfir varðstöðu blaðs eins og
Morgunblaðsins.
í Morgunblaðinu í gær er rætt við ís-
lending, Klemens Hjartar, sem starfar
á skrifstofu McKinsey í Kaupmanna-
höfn en fyrirtækið hefur verið með
auglýsingaherferð á Norðurlöndum.
McKinsey er að leita að hæfileikafólki
á íslandi. í viðtalinu segir Klemens erf-
itt að auglýsa á íslandi vegna tungu-
málsins og hann furðar sig á því, að fyr-
irtæki geri ekki meira af því að leita
eftir starfsfólki á íslandi, enda sé þar
að finna hæfileikaríkt og vel menntað
fólk á alþjóðlegan mælikvarðá:
„Og ég held,“ segir Klemens, „að ein
af ástæðunum fyrir því sé sú að það er
svo erfitt að auglýsa á íslandi. Við
notuðum þessa sömu auglýsingu á
ensku á sama hátt í tugum fjölmiðla í
Skandinavíu, enda erum við alþjóðlegt
fyrirtæki og öll okkar daglegu sam-
skipti fara fram á ensku. Auk þess er-
um við að vinna með mörgum stærstu
fyrirtækjum í heimi og í langflestum
þeirra fer allt fram á ensku. ísland var
eina landið, og þá sérstaklega Morgun-
blaðið, þar sem ekki var hægt að nota
sömu auglýsinguna.“
Það er í raun furðulegt að fyrirtæki á
borð við MeKinsey, eitt stærsta ráð-
gjafarfyrirtæki heims, skuli ekki telja
sér fært að þýða auglýsingu af ensku á
íslenzku. McKinsey hefur þó íslend-
inga innan sinna vébanda, sem gætu
aðstoðað við þýðinguna. Þetta fólk
verður að hafa það í huga, að Morgun-
blaðið er íslenzkt blað, gefið út fyrir ís-
lenzka lesendur og þess vegna er það
og verður gefið út á íslenzku!
Stefnir í að öll stærri sveitarfélögin samþykki að breyta Orkubúi
Vestfjarða í hlutafélag en óvissa ríkir um afstöðu þeirra minni
Veerle Vandeweerd, framkvæmdastjóri alheimsáætl-
unar um varnir gegn mengun hafsins frá landi
Ríkið býðst til
að greiða 2.760
millj ðnir kr óna
Mprgunblaðið/Halldór Sveinbjömsson
Höfuðstöðvar Orkubús Vestfjarða eru á Isafirði og verða þar áfram
þótt ríkið eignist meirihiuta hlutiifjár, a.m.k. fram á mitt ár 2002.
Ríkið býðst til að greiða sveitarfélögunum
á Vestfjörðum 2.760 milljónir fyrir hlut
þeirra í Orkubúi Vestfjarða en gerir það
að skilyrði að hluti kaupverðsins gangi til
að greiða tilteknar skuldir sveitarfélag-
anna, meðal annars vegna félagslega
íbúðakerfísins. Fram kemur í grein Helga
Bjarnasonar að fjölmennustu sveitar-
félögin samþykkja breytingu Orkubúsins í
hlutafélag, en krafíst er samþykkis allra.
Hins vegar eru skiptari skoðanir um sölu
hlutabréfanna.
y
Hólmavíkur- Kaldrananos-
hreppur hreppur
HÓLMAVÍK
l^* k. 'V:' A
íaykhóla- \ Klrkjubóls-
Áætlaður eignarhluti
sveitarfélaga á Vestfjörðum í
orkubúi Vestfjarða m/v íbúafjölda
1. desember 1999
íbúar
1. desember 1999
milljónir
króna
Reykhólahreppur 303 101
Vesturbyggð 1.231 409
Tálknafjarðarhreppur 366 122
ísafjarðarbær 4.275 1.420
Bolungarvík 997 331
Súðavíkurhreppur 254 84
Hólmavíkurhreppur 447 148
Árneshreppur 67 22
Kaldrananeshreppur 144 48
Kirkjubólshreppur 47 16
Broddaneshreppur 84 28
Bæjarhreppur 93 31
Samtals: 8.308
2.760
SVEITARFÉLÖGIN á
Vestfjörðum eru um þess-
ar mundir að taka afstöðu
til tillagna um að breyta
Orkubúi Vestfjarða úr sameignar-
félagi í hlutafélag. Sveitarfélögin
eru tólf, það minnsta með innan við
50 íbúa og það stærsta með 4.275
íbúa og þurfa öll að vera einhuga
um breytinguna. Ljóst er að ríkið er
til reiðu búið að kaupa eignarhluti
þeirra sveitarfélaga sem vilja selja
að lokinni formbreytingu, meðal
annars með skilyrðum um ráðstöf-
un söluverðsins. Skilyrðin eru um-
deild á Vestfjörðum en þau munu
m.a. vera tengd lausn á vanda sveit-
arfélaganna vegna félagslega
íbúðakerfisins.
Orkubú Vestfjarða hefur starfað
frá 1. janúar 1978 en það tók þá við
rekstri Rafveitu ísafjarðar, Raf-
veitu Patrekshrepps og eignum
Rafmagnsveitna ríkisins á Vest-
fjörðum. Ári síðar bættust við Raf-
veita Snæfjalla og Rafveita Reykja-
fjarðar og Ógurhrepps.
Fyrirtækið er sameignarfélag
ríkissjóðs og sveitarfélaganna í
Vestfjarðakjördæmi. Eignarhluti
ríkisins er 40% en sveitarfélögin
eiga 60% og skiptist eignarhlutdeild
þeirra innbyrðis í hlutfalli við íbúa-
tölu hverju sinni og tekur ekki mið
af því hvaða eignir sveitarfélögin
lögðu fram við stofnun fyrirtækis-
ins.
Þær umræður sem nú fara fram
um framtíð Orkubús Vestfjarða
eiga sér nokkurra ára aðdraganda.
Svo virðist sem sveitarfélögin hafi
ekki litið á hlut sinn í orkubúinu
sem eign, eins og sést á ákvæðum
um fljótandi eignaraðild. Kristján
Haraldsson orkubússtjóri segir að
þetta hafi byrjað að breytast við
sameiningar sveitarfélaga. Þegar
ísafjarðarbær varð til með samein-
ingu margra sveitarfélaga á norð-
anverðum Vestfjörðum hafi eignar-
hluturinn komið til
umræðu vegna þess að
stuðningur sem þau
fengu til einhverra við-
fangsefna hafi verið
skertur vegna eignar
þeirra í orkubúinu. Eftir það hafi
sveitarstjórnarmenn farið að líta á
orkubúið sem eign.
Síðar tók bæjarstjórn Vestur-
byggðar af skarið og óskaði eftir
sölu á eignarhlut sínum í orkubúinu
en bæjarfélagið hefur sem kunnugt
er átt í miklum fjárhagserfiðleikum
á undanfomum ámm. Jón Gunnar
Stefánsson bæjarstjóri segir að sala
eigna sé eina leiðin til að leysa fjár-
hagsvanda Vesturbyggðar.
Með sölu á eignarhlutanum í
Orkubúi Vestfjarða gætu sveitar-
stjórnarmenn, að mati Jóns Gunn-
ars, farið að sjá til botns í skulda-
súpunni og hefðu eftir það jafngóða
möguleika til að veita íbúunum
þjónustu og flest önnur sveitarfélög
landsins. Segir hann að sveitar-
stjórnarmenn hafi orðið að halda að
sér höndum í mörg ár og því þurfi
margt að gera í Vesturbyggð.
Geti ráðstafað eign sinni
Fulltrúar sveitarfélaganna hafa
átt í viðræðum við ríkisvaldið um
framtíð Orkubús Vestfjarða. Fram
hefur komið að ríkið er tilbúið að
kaupa eignarhluti þeirra sveitarfé-
laga sem það vilja og hefur verið út-
búinn leynilegur verðmiði á fyrir-
tækið.
Fyrsta skrefið í söluferlinu er að
breyta félagsforminu, úr sameign-
arfélagi í hlutafélag. Viðræðunefnd
sveitarfélaganna hefur lagt til við
sveitarstjómirnar að það verði
gert. Breytingin hefur verið sam-
þykkt í bæjarstjórnum ísafjarðar
og Vesturbyggðar og hreppsnefnd
Tálknafjarðar. Miðað við samtöl við
sveitarstjórnarmenn má gera ráð
fyrir að öll fjölmennari sveitarfélög-
in samþykki hlutafélagavæðinguna,
þótt ekki séu allir fullkomlega sátt-
ir, en aftur á móti ríkir fullkomin
óvissa um afstöðu minni hreppanna.
Nú þegar hafa sveitarfélög með
80-90% íbúanna samþykkt form-
breytinguna eða munu nokkuð ör-
ugglega gera það. Það er ekki nóg,
eins og fram hefur komið, því
samstaðan þarf að vera alger til
þess að málið nái fram að ganga.
Sumir þeirra sem varlega vilja fara
í málinu og era ekki spenntir fyrir
breytingunni virðast ætla að fylgja
straumnum, telja ólýðræðislegt að
beita neitunarvaldinu gegn svo
miklum meirihluta. Af-
staða forsvarsmanna
minnstu hreppanna hef-
ur ekki verið könnuð og
enn gæti stigið fram
oddviti sem ekki treystir
sér til að samþykkja hlutafélag.
Bæjarstjóm Bolungarvíkur tek-
ur málið fyrir á næsta bæjarstjórn-
arfundi. „Það er mín persónulega
skoðun að breyta eigi orkubúinu í
hlutafélag þannig að hvert og eitt
sveitarfélag geti ráðstafað eignum
sínum á sem frjálsastan hátt, án af-
skipta annarra sveitarfélaga,“ segir
Ólafur Kristjánsson bæjarstjóri.
Endurspeglar hann skoðanir
margra sveitarstjórnarmanna sem
þó hafa ekki gert upp afstöðu sína
til sölu hlutabréfanna síðar eða vilja
ekki tjá sig um þá hlið mála fyrr en
formlegt tilboð ríkisins um kaup á
hlutabréfunum liggur fyrir.
Það eru einnig mikilvæg rök í
huga margra viðmælenda úr röðum
forystumanna sveitarfélaganna að
vegna breytinga á skipulagi orku-
mála í landinu verði að stofna hluta-
félag um orkubúið eigi síðar en um
mitt ár 2002. Þetta sé því spurning
um tíma því menn eigi ekki kost á
óbreyttu fyrirkomulagi til frambúð-
ar.
Ef öll. sveitarfélögin samþykkja
breytinguna verður boðað til félags-
fundar í orkubúinu þar sem hún
verður staðfest.
Það liggur nokkuð ljóst fyrir að
Vesturbyggð mun selja rikinu
hlutabréf sín í orkubúinu ef því
verður breytt í hlutafélag. Vestur-
byggð á tæpra 9% hlut, miðað við
íbúafjölda um síðustu áramót. Þó að
það gerist munu sveitarfélögin
halda meirihluta í orkubúinu, þótt
ekki megi miklu muna, með um 51%
eignarhlutdeild. Enn liggur ekkert
fyrir um afstöðu annarra sveitarfé-
laga til væntanlegs tilboðs rikisins.
Ef ríkið eignast meirihluta í
Orkubúi Vestfjarða liggja fyrir yfir-
lýsingar um óbreyttan rekstur þess
í höndum heimamanna fram að
gildistöku nýrra orkulaga. En einn-
ig er því lýst yfir að gjaldskrá orku-
fyrirtækisins yrði þá löguð að gjald-
skrá Rafmagnsveitna ríkisins í
áföngum. í þessu felst þó ekki að
rekstur orkubúsins verði falinn í
hendur RARIK, að minnsta kosti
ekki fram að gildistöku nýma orku-
laga. Hins vegar telja menn að líta
beri á aðlögun taxtanna í því ljósi að
ríkið vilji fá einhvern arð af fjárfest-
ingu sinni.
Gjaldskrá orkubúsins er einhver
sú lægsta í landinu og það selur t.d.
rafmagn til almennings á 20%
lægra verði en RARIK, að sögn
orkubússtjórans, og fyrirtæki geta
fengið rafmagn á allt að 30% lægra
verði en fyrirtæki á orkuveitusvæði
RARIK.
Þeir íbúar sveitarfélaganna sem
lýst hafa yfir andstöðu við sölu
orkubúsins og jafnvel mótmælt
breytingu þess í hlutafélag nefna
hækkun orkuverðsins sem rök fyrir
sínu máli. Þeir segja að erfiðara
verði að halda í íbúana ef þeir hætta
að njóta hins lága orkuverðs. Einn-
ig em tilfinningarök áberandi og
sagt að verið sé að hirða allt af Vest-
firðingum og ekki megi fyrir nokk-
um mun láta þetta góða fyrirtæki,
Orkubú Vestfjarða, af hendi. Áhrif
hefur að menn sjá fyrir sér fækkun
starfa á Vestfjörðum, einkum við
stjórnun, ef orkubúið verður lagt
undir Rafmagnsveitur ríkisins.
Stjórnendur sveitar-
félaganna standa
frammi fyrir erfiðum
ákvörðunum. Þeir vita
hverjar afleiðingar það
hefur að selja en á móti
þurfa þeir að meta væntanlegt til-
boð ríkisins og hvort það sé
skynsamlegt að láta þessa eign
standa arðlausa hjá sveitarfélaginu
á meðan ekki er hægt að ráðast í
nauðsynlegar framkvæmdir til að
þjóna íbúunum án þess að safna
skuldum og auka vaxtagjöld.
Flestir virðast sammála um að
væntanlegt tilboð ríkisins verði
gott. Svokallaður verðmiði hefur
ekki verið kynntur og kemur vænt-
anlega ekki fram í dagsljósið með
formlegum hætti fyrr en fyrirtæk-
inu hefur verið breytt í hlutafélag
og ríkið gerir hverju og einu sveit-
arfélagi tilboð.
Samkvæmt heimildum Morgun-
blaðsins hafa viðræðunefndir sveit-
arfélaganna og ríkisins orðið ásátt-
ar um að meta verðmæti orku-
búsins til 4,6 milljarða króna. Það
þýðir að verðmæti væntanlegra
hlutabréfa sveitarfélaganna verður
2.760 milljónir kr. Er þetta hærri
upphæð en nefnd hefur verið til
þessa. Orkubúið hefur áður verið
metið á tæplega einn til tæplega
tveggja milljarða króna.
Sveitarsjóðirnir fengju rúmlega
280 þúsund krónur út á hvern íbúa
sveitarfélaganna við sölu hlutabréfa
sinna. ísafjarðarbær á mman helm-
ing af eignarhlut sveitarfélaganna
og fengi því 1.420 milljónir kr. í sinn
hlut, eins og sést á meðfylgjandi
töflu. Vesturbyggð fengi rúmar 400
milljónir kr.
Skilyrði um ráðstöfun
söluandvirðis
Fyrir liggur að ríkið setur sveit-
arfélögunum skilyrði um ráðstöfun
á hluta söluandvirðisins. Þorgeir
Örlygsson, ráðuneytisstjóri í iðnað-
ar- og viðskiptaráðuneytinu, stað-
festir að rætt hafi verið um að kaup-
verðinu yrði ráðstafað með
tilteknum hætti, til þess að greiða
ákveðnar skuldir, en segist ekki
geta tjáð sig nánar um það. Sam-
kvæmt heimildum Morgunblaðsins
er í þessu sambandi meðal annars
verið að ræða um skuldajöfnun van-
skila sem sum sveitarfélögin á Vest-
fjörðum eiga við íbúðalánasjóð
vegna félagslega íbúðakerfisins.
Jón Gunnar Stefánsson, bæjar-
stjóri á Patreksfirði, segir að fjórð-
ungur af hugsanlegu söluandvirði
hlutabréfa Vesturbyggðar fari til að
greiða vanskil í félagslega íbúða-
kerfinu.
Margir sveitarstjómarmenn vilja
alls ekki blanda sölu á eignarhlut
sínum í Orkubúi Vestfjarða saman
við lausn á þeim ógöngum sem þeir
hafa ratað í vegna félagslega íbúða-
kerfisins og segja að þetta séu tvö
aðskilin mál. Þór Örn Jónsson,
sveitarstjóri á Hólmavík, segist
vilja fá hreinar línur í félagslega
íbúðakerfið áður en afstaða verður
tekin til kauptilboðs ríkisins í orku-
búið. Vekur hann athygli á að fé-
lagslega íbúðakerfið sé ekki vandi
Vestfirðinga einna, heldur sveitar-
félaga um allt land og ríkið þurfi að
koma að lausn þess á landsvísu.
Það háa verð sem sveitarfélögun-
um virðist standa til boða, yfirverð
eins og sumir kjósa að nefna það,
verður samkvæmt heimildum
Morgunblaðsins að skoða í ljósi
þeirra skilyrða sem sveitarfélögun-
um verða sett um ráð-
stöfun söluandvirðis
hlutabréfanna. Þannig
er því haldið fram að
ríkið sé að greiða fyrir
lausn á vanda sveitarfé-
laganna á Vestfjörðum vegna fé-
lagslega íbúðakerfisins með því að
bjóðast til þess að greiða yfirverð
fyrir bréfin í Orkubúi Vestfjarða.
Ékki hugnast öllum þessi blanda
enda virðist afstaða sumra sveitar-
stjórnarmanna til sölu á orkubúinu
ráðast af afstöðu þeirra til þess
vanda sem félagslega íbúðakerfið
hefur skapað þeim.
Vesturbyggð
vill selja sinn
eignarhluta
Rafmagnsverð
mun hækka frá
veitunni
Heimshöfín
koma öllum við
Morgunblaðið/Ásdís
Veerle Vanderweeld
Ástand heimshafanna
fer versnandi, segir
Veerle Vandeweerd, og
er þeim ekki veitt at-
hygli sem skyldi 1 um-
ræðum um umhverfís-
mál. Sigríður B.
Tómasdóttir hitti
hana að máli.
AÐ hefur verið lögð allt
of lítil áhersla á mengun
hafanna í alþjóðlegri um-
ræðu um umhverfismál,"
segir Veerle Vandeweerd, fram-
kvæmdastjóri framkvæmdaáætl-
unar um varnir gegn mengun frá
landi. Skýringuna á þessu segir
hún m.a. vera þá miklu áherslu
sem hefur verið lögð á loftslags-
breytingar í heiminum. Þær breyt-
ingar hafi fengið nánast alla um-
hverfisumfjöllun, eins og ekkert
annað sé að. „Við viljum vekja
meiri athygli á höfunum, þau koma
okkur öllum við. Vandamálið virð-
ist vera hversu ósýnileg vandamál
þeirra geta verið. Það hefur oft
verið sagt að höfin séu stærsti
vaskur í heimi. Þangað sé bara
hægt að skola öllu niður án þess að
afleiðingarnar séu beinlínis sýni-
legar.“ Eins og Veerle bendir á
em vandamál sem tengjast loft-
mengun miklu sýnilegri, og meng-
un af völdum iðnaðar sömuleiðis.
Þess vegna hafi menn nánast
gleymt sjónum.
Veerle, sem er í sinni fyrstu
heimsókn hingað til lands, er mætt
til þess að kynna þeim sem hlut
eiga að máli stöðu framkvæmda-
áætlunarinnar og niðurstöður
væntanlegrar skýrslu alþjóðlegrar
nefndar sérfræðinga (GESAMP)
um mengun sjávar. Veerle hefur
starfað á skrifstofu framkvæmda-
áætlunarinnar í rúmt ár. Veerle,
sem er með doktorspróf í líf-
efnafræði, er þó öllum hnútum
kunnug í umhverfismálum heims-
ins því að hún starfaði lengi fyrir
Umhverfisstofnun Sameinuðu
þjóðanna, en skrifstofan heyrir
reyndar undir hana.
Sýktur skelfískur veldur
fjölda dauðsfalla
í erindi sínu um skýrslu GES-
AMP kynnir hún nokkrar af niður-
stöðum hennar sem sannarlega
styðja orð hennar um ástand haf-
anna. I henni er m.a. bent á að
50.000-100.000 dauðsföll á ári megi
rekja til neyslu á sýktum skelfiski,
en talið er að skelfiskmáltíðir jarð-
arbúa séu um átta milljarðar ár-
lega. Einnig má nefna 50.000-
100.000 tilfelli af langvarandi lifr-
arskemmdum og 5-10 milljónir
tilfella af smitandi lifrarbólgu á
ári. Veerle bendir einnig á að einn
af hverjum tuttugu sem stunda
sjóböð verði veikur af þeim völdum
vegna mengunar hafsins. „Það
verður náttúrulega að skoða þess-
ar tölur í samhengi,“ segir Veerle
þegar blaðamaður hittir hana að
máli eftir fundinn. „Þetta em tölur
fyrir allan heiminn og það er vita-
skuld ekki sama ástandið alls stað-
ar, dauðsföllin dreifast ekki jafnt
um heiminn. Það er t.d. mun al-
varlegra ástand í Asíu víðs vegar
en í Evrópu. í Asíu er mengun af
völdum skólps t.d. mjög mikil, og
mjög alvarlegt ástand víða. En ég
valdi að kynna þennan hluta niður-
stöðu skýrslunnar til þess að vekja
athygli á þessum málum.“ Og það
er sannarlega af nógu að taka þeg-
ar kemur að því að benda á slæmt
ástand hafanna. Veerle bendir í
fyrirlestrinum á að 93% kóralrifa
heimsins eru skemmd og tveir
þriðju hlutar votlendis í Evrópu og
N-Ámeríku hafa verið eyðilagðir.
Votlendi eru yfirleitt við ströndina,
en 50% jarðarbúa búa einmitt við
strendur heimsins. Skilgreind
strandsvæði era einnig hýbýli 90%
fiska og skeldýra.
Mengunarvaldar em margir, en
auk skólpsins má t.d. benda á að
næringarsölt, ýmis köfnunarefni
og fosfórsambönd sem notuð eru
sem áburður í landbúnaði valda
t.d. mikilli mengun í höfunum.
Margt bendir til þess að mengun
vegna þeima eigi stóran þátt í vax-
andi tíðni eitraðra þöranga á
mörgum strandsvæðum. Mengun í
heimshöfunum á að langmestu
leyti uppruna sinn á landi, eða
80%, athafnir á sjó eru hins vegar
orsök 20% mengunar. En hvað er
til ráða fyrst ástandið er eins
slæmt og rannsóknir benda til að
það sé? Til að koma til móts við
vandamálið var framkvæmdaáætl-
un um varnir gegn mengun frá
landi sett saman en hún byggist á
12. kafla hafréttarsáttmálans.
Aætlunin var samþykkt í Washing-
ton árið 1995 og átti ísland stóran
þátt í vinnunni við gerð hennar.
ísland í fararbroddi í
málefnum hafsins
Það kann Veerle að meta og í
samtali við Morgunblaðið hrósar
hún mjög þeirri vinnu. „ísland hef-
ur verið í fararbroddi í málum
hafsins og sýnt þar gott fordæmi.
Ég vænti þess að á fundi ríkjanna
sem samþykktu framkvæmdaáætl-
unina, sem verður haldinn í Kan-
ada á næsta ári, muni aðrar þjóðir
geta lært mikið af reynslu íslend-
inga.“ Framkvæmdaáætlunin er
ekki bindandi en öll ríki SÞ sem
liggja að sjó em aðilar að henni.
Markmið hennar liggur í heiti
hennar og á þeim fimm ámm sem
liðin era síðan hún var samþykkt
hefur mestur tíminn farið í að
kynna hana fyrir ríkisstjómum
auk þess sem skrifstofan sinnir að-
stoð við alls kyns rannsóknir.
„Aætlunin er eins konar gmnnur
fyrir aðgerðir gegn mengun. Við
getum aðstoðað ríki sem hafa
áhuga á að hefja einhvers konar
aðgerðir, náð réttu sérfræðirigun-
um saman og veitt alls kyns leið-
beiningar. Við getum að sjálfsögðu
ekki framkvæmt þessar aðgerðir,
það er ríkjanna sjálfra, en við sinn-
um ýmiss konar upplýsingastarfi.“
Veerle segir aðspurð SÞ hiklaust
vera mjög ákjósanlegan vettvang
til þess að sinna svo alþjóðlegum
málaflokki sem umhverfismál eru.
„Sameinuðu þjóðirnar era vett-
vangur ríkja heimsins til þess að
vinna að sameiginlegum málum
heimsins og sú skilgreining á vel
við um umhverfismál. Hins vegar.
emm við núna farin að hafa mikið
samband við einkageirann og vilj-
um endilega virkja hann til þátt-
töku, teljum það mjög mikilvægt
út frá mörgum sjónarmiðum.“
Nauðsynlegt að virkja
einkafyrirtæki
Veerle bendir í þessu sambandi
á að það sé oft óheyrilega dýrt að
taka til hendinni í mengunarvörn-
um. Mörg ríki hafi ekki bolmagn
til þess og því sé nauðsynlegt að
leita til fyrirtækjanna sjálfra. „Það
er líka auðvitað alls ekki rétt að
umhverfísmál eigi eingöngu að
vera á könnu ríkisstjórna. Það hef-
ur allt of lengi verið viðkvæðið.
Það er einnig hagur fyrirtækja að
taka til hendinni i þessum málum
enda er einkageirinn farinn að
hafa mikinn áhuga að þessu. Stór
fyrirtæki, sér í lagi alþjóðafyrir-
tæki, hafa oft meira fjármagn en
ríki og því er nauðsynlegt að fá
þau með í spilið. Ég hef líka á til-
finningunni að eftir nokkur ár
muni það skipta höfuðmáli fyrir
fyrirtæki að þau reki umhverfis-
væna stefnu.“ Ferðaiðnaðurinn er
annar samstarfsaðili sem Veerle
horfir mjög til, enda hagur hótel-
eigenda og annarra í ferðajðnaðin-
um að hafið sé hreint. f erindi
Veerle kemur fram að nú eftir að
aðaláherslan hafi verið lögð á
kynningu áætlunarinnar sé tími
kominn til aðgerða og hún bindur
miklar vonir við áðurnefndan fund
í Kanada á næsta ári. „Það er ekki
lengur nóg að ræða hlutina, við
þurfum að grípa til aðgerða."