Árbók Hins íslenzka fornleifafélags - 02.01.1886, Blaðsíða 55

55
þórólfsá getur vel hafa verið nefnd eftir fellinu á seinni tímum,
þegar nafnið „Deildará"- var týnt, þó hún hefði átt pað nafn (o:
Deildará) áður. En það er ekki hin ytri Deildará sem hjer er
umtalsefnið, heldur hin innri, og vill svo vel til, að fyrir innan J>ór-
ólfsfell er ekkj nema um eina á að ræða. Sú á heitir nú Gilsá,
því hún kemur fram úr gili djúpu, sem efst er koldimmt gljúfur,
mjög einkennilegt og geigvænlegt, og munnmælasögur nefna:
Kerið á Grænafj'alli; átti þar að vera heimkynni illra vætta og þar
átti eftir sumum sögnum Höfðabrekku-Jóka að lenda. — Raunar
er gljúfrið (= ,,kerið“) ekki á Grænafjalli sjálfu: það fjall er norð-
ar og austar, en þó nærri. — Gilsá rennur frá norðri til suðurs.
Milli hennar og J>órólfsfells er bratt halllendi upp undir Tinda-
fjallajökul. Neðst á því heita Kanastaðir\ hefir þar verið bær,
byggður í landnámi J>órólfs. Að austanverðu liggur með Gilsá
endilangri hálend heiði, ekki allbreið; hún heitið Fauskheiði.
Suðurendi hennar er móts við suðurrana |>órsmerkur. Norðurendi
hennar liggur upp til Grænafjalls. Til austurs frá honum liggur
fjall það, er heitir Einhyrningur. Skarðið, sem verður þar í milli,
er lukt af dálitlu felli, sem kallað er Hrútkollur. Einhyrningur er
tindur, mjög einkennilegur: hann er litill ummáls og kambmyndað-
ur, en afar hár, og þó miklu hæstur í suðurendann. Nokkru norð-
ar, eða nærfelt á honum miðjum, stendur drangur eða súla, svo að
fjallið er, á hlið að sjá, eigi ósvipað stórum hnarreistum hesti með
lítinn mann á baki. Til austurs af Einhyrningi eru hálsar, sem
ganga suður af Grænafjalli og austur að Markarfljóti, sem — þar
rennur frá landnorðri til suðvesturs; — en þar er austan megin
Fljótsins fjalllendi það, sem kallað er ,,Emstrur“ (það nafn mun
naumast fornt). J>að er hátt og tindótt og er áfast við Merkurjök-
ul, sem þar gengur til norðvesturs af Eyjafjallajökli. J>ar verður
dalur milli jökulsins að austan og Fauskheiðar að vestan, — þó
vesturbrúnin sje tiltölulega lág. Er dalur sá hálendara framhald
Markarfljótsdalsins mikla, sem verður millum Vestur-Eyjafjalla að
austan og Fljótshlíðar að vestan, og eigi hefir annað láglendi
en árburðar breiðu þá, sem nú kallast Aurar (er Landeyjarnar
munu vera framhald af). En í þessum efra dal er láglendið of
hátt til þess, að árburður hafi getað komið yfir það. Markarfljót
rennur raunar eftir honum, til suðvesturs, en þar er jpórsmörk langs
með því að austanverðu, inn að Emstrum, — innsti hluti hennar
kallast nú á dögum „Almenningur“. — En langs með því að vest-
an liggur hraunkvísl, sem komið hefir fram milli Grænafjalls og
Emstra og nær allt niður að suðurenda Fauskheiðar og fyllir út að
henni í neðanverðum dalnum. Ofar í dalnum verður breið land-
spilda frá hrauninu vestur að heiðinni og Einhyrningi, og er innri
hluti hennar graslendi, kallað Einhyrningsflatir, sem aldrei virðist