Árbók Hins íslenzka fornleifafélags - 01.01.1960, Page 51

AÐ SAUMA SlL OG SlA MJÓLK
55
(bls. 160) er colum (sigti) þýtt með síll, sílár, sía. í sama lista er
(bls. 161) cilicium þýtt með hársíll sá, sem gjörður er af kýrhölum,
en í listanum Lbs. 1968, 8vo (bls. 161), er sama orð þýtt með hárdúk-
ur, sílhár, en í orðinu sílhár tel ég vafalaust að kenni alþýðuskýring-
ar, vegna þess að sílárinn var búinn til úr hári, sbr. hársíll.7) Þegar
á dæmin öll er litið, tel ég óhætt að álykta, að sílár og síll sé hið sama,
dúkur til að sía með, gerður úr hári. í nútíðarmáli er lár alltaf hirzla
til að geyma ullarvinnu eða smáhluti í (trafalár) eða til að leggja
kembur í (kembulár), og aðaleinkenni lársins er að í hornunum eru
stuðlar, sem hliðar og gaflar eru felldir j. En lár hefur áður haft víð-
tækari merkingu. Elzta heimild um orðið er Guðmundur Andrésson
(um 1650), sem þýðir það með arcida, calathus, þ. e. kistill, fléttuð
karfa. Jón Rúgmann gefur líka merkinguna brugðin tágakarfa (cor-
bis vimine plexa). Björn Halldórsson þýðir lár með arca v. capsa,
Kasse til Fruentimmersager, Uldkurv, Sykurv, Syskrin. Að öllu þessu
athuguðu er ekki vafi á, að lár hefur m. a. haft merkinguna brugðin
karfa, og það mun vera sú merking, sem geymist í orðinu sílár, þ. e.
leppur eða dúkur til að sía með, brugðinn úr hári.
Orðið sílár finnst ekki í nútíma orðabókum, en er þó ekki aldauða
í málinu. Ólína Magnúsdóttir á Kinnarstöðum í Barðastrandarsýslu
skrifar mér óaðspurð (22. 11. 1958), að hún og móðursystir sín fjör-
gömul kannist við orðið sílár, „sem notaður var til að sía á bæði
mjólk og annað. Hann var ferköntuð grind (með endum allra hlið-
fjalanna standandi út af hornunum, K. E.) og var sían, t. d. léreft,
fest á trénagla á grindinni“. Hér merkir sílár fyrst og fremst grind-
ina, enda er það ekki óeðlileg merkingarþróun. Og trúlegt er, að með
bæði síll og sílár hafi stundum verið átt við báða hluta búsgagnsins,
síuna og grindina, og þannig er orðið síill skýrt í orðabók Blöndals.
En frummerkingin í báðum orðunum sían í þrengri merkingu, síu-
dúkurinn sjálfur.
7) Mjólkursigtisbotn úr kýrhalahári var í Noregi kallaður silhár eða silár
(sbr. Falk, Nynorsk etymologisk ordbok). Yfirleitt má segja, að í Noregi hafi
þekkzt lík aðferð við að sauma síl og hér á landi (sjá t. d. E. Vegusdal Eriksen,
Farne tider. Folke fra Beiarn II, Oslo 1958, bls. 52; Hilmar Stigum, Det gamle
melkestellet, Den Norske Turistforenings Árbok 1956, bls. 143 o. áfr.). í sænsku
þekkist orðið silshár aðeins sem nafn á sóldögg (Drosera rotundifolia).
Annars er rétt að taka fram, að þessi ritgerð setur sér ekki það mark að gera
samanburð á íslenzkum sílum og erlendum, og mundi þó slík rannsókn vera
fróðleg.