Árbók Hins íslenzka fornleifafélags - 01.01.1989, Síða 150

154
ÁRBÓK FORNLEIFAFÉLAGSINS
aðstæður innanlands augljósar forsendur þess að slíkar skoðanir skjóta
upp kollinum, skoðanir sem eru í trássi við ritheimildir skapaðar í
bændasamfélagi og fyrir bændasamfélag. Efast er um ýmis gildi og við-
horf bændasamfélagsins, einnig söguskoðun þess. fslenskt þjóðfélag
hefur tekið slíkum stakkaskiptum frá því í lok síðustu aldar að ritheimildir
bændasamfélagsins og söguskoðun virðast nú bæði frumstæðar og
ófullnægjandi. Pær standast ekki kröfur nútíma íslendinga til sögu og
söguvitundar.
f öðru lagi er sérstaða íslands hvað varðar fornminjar, en fornminjar
eru í augum nútímamanna ein helsta heimild urn upphaf byggðar í
landinu. Eitt sérkenni íslenskra fornminja er hve fátæklegar þær eru
samanborið við fornminjar á meginlöndum beggja vegna Atlantshafsins
og á eyjum við þau. Ljóst virðist að ísland hefur ekki verið byggt nema
í stuttan tíma miðað við þær mörgu árþúsundir sem meginlöndin í
kring hafa verið í byggð. Söguleg sérstaða fslands er að það er meðal
hinna yngstu landsvæða sem maðurinn tók til búsetu á jörðinni. Þetta
eiga ýmsir nútíma íslendingar erfitt með að sætta sig við en þetta virðist
samt staðreynd. Engar menjar hafa fundist á íslandi um steinöld, brons-
öld eða fyrri hluta járnaldar.
Þessi viðhorf varða eins og við sjáum tvenns konar heimildir eða
upplýsingagjafa um fyrstu byggð í landinu. Annars vegar ritheimildir,
hins vegar fornleifar. Báðar þessar heimildategundir eru vandmeðfarn-
ar. Þær eru líka mjög ólíkar að gerð. Þær hafa yfirleitt orðið til við
mjög ólíkar aðstæður og af mjög ólíkum hvötum. Vitnisburður þessara
heimildategunda er því mjög oft ósambærilegur, þær upplýsa um ólíka
þætti í fortíð mannsins. Þó mætast þessar ólíku heimildategundir í
einum stað og cru alla jafnan bornar þar saman en það er í tímasetningu
og tímatali. Þetta stafar af því að mæling tímans var fyrri tíðar
mönnum töm ekki síður en nútímamönnum.
Rétt er að líta á hvorn þessara heimildaflokka, ritheimildirnar og
fornleifarnar, með tilliti til doktorsritgerðar Margrétar Hermanns-Auðar-
dóttur.
Fyrst ritheimildirnar. Meðal fornaldarþjóða við Miðjarðarhaf voru
frægar frásagnir Grikkjans Pýþeasar frá Massilíu, sem uppi var um 325
fyrir Krist, af úthafinu sem umlukti jörðina. Þar sagði hann frá eyjunni
Thule sem væri lengst í norðri í úthafinu. I fornöld varð síðan Thule
tákn um hið ysta norður heimsins við gaddfreðinn sjóinn (mare conge-
latum). Skáldin litu til Thule, eins og Virgill sem orti um hið ysta
Thule, ultima Thule, og í náttúrufræði- og landfræðiritum Pliníusar