Árbók Hins íslenzka fornleifafélags - 01.01.1995, Blaðsíða 107

KIRKJA OG KIRKJUGARÐUR I NESI VIÐ SELTJORN
111
ið um prestskyldarkirkjur og þar sem engin ástæða er til að ætla að Nes-
kirkju hafi verið bætt í skrána má hafa þetta sem heimild um að kirkja með
lreimilispresti lrafi verið komin í Nesi um 1200. Raunar má telja líklegt að
kirkja hafi verið byggð strax á 11. öld í Nesi og að þar hafi verið kominn
heimilisprestur fyrir miðja 12. öld en þannig virðist hafa verið um flest stór-
býli í landinu.
Aðeins einn heill máldagi Neskirkju er til frá miðöldum. Hann hefur
staðið í máldagasafni frá tíð biskupanna Oddgeirs, Michaels og Vilchins
sem byrjað var að safna í 1367.19 Sú bók, sem kölluð er Hítardalsbók, er að-
eins til í ágripi en ljóst er að Neskirkjumáldaginn, sem til er heill í Vilchins-
bók frá 1397, er að stærstum hluta afrit af þessum eldri máldaga.
Af Vilchinsmáldaganum má ráða að Neskirkja hefur á miðöldum verið
dæmigerð stórbýliskirkja.20 Hún var bændakirkja og þar með undir fjár-
haldsstjórn bóndans í Nesi en ekki prestsins þar eða biskupsins í Skálholti.
Kirkjan var rík að löndum og ítökum en skrúði og bókakostur var liinsveg-
ar lítilfjörlegur miðað við kirkjur með jafnmiklar tekjur. Það liefur verið af-
sökun bóndans að hann þurfti að halda uppi bæði presti og djákna og tekj-
ur af sókninni (tíund og tollar) hafa líklega ekki verið miklar þar sem hún
hefur verið lítil. Sóknarstærð kemur að vísu ekki fram í Vilchinsmáldagan-
um en samkvæmt vísitatíum frá 17. og 18. öld voru aðeins 5 lögbýli í sókn-
inni: Nes, Bygggarður, Bakki, Lambastaðir og Eiði. Þessum jörðum fylgdu
síðan hjáleigur og var sóknin fjölmenn mjög á 18. öld en óvíst að jafnþétt
hafi verið búið á miðöldum.
Þegar Arni Magnússon og Páll Vídalín gerðu jarðabók sína fyrir Seltjarn-
arnes árið 1703 töldust kirkjujarðirnar Balcki og Bygggarður byggðar í
óskiptu heimalandi Ness21 en samkvæmt Vilchinsmáldaganum átti Nes-
kirkja þriðjung í heimalandi, Bakka, Bygggarði og Eiði. Þetta bendir til að
öll þessi býli hafi upphaflega byggst úr Neslandi. Þá eru aðeins Lambastaðir
eftir af jörðum þeim, sem sókn áttu til Neskirkju, en Ólafur Lárusson hefur
fært rök fyrir að þeir muni einnig hafa skipst úr Neslandi, sennilega fyrr en
hin býlin.22 Kirkja bóndans í Nesi hefur því fyrst og fremst þjónað honum,
fjölskyldu hans og landsetum og þannig verið sannkölluð einkakirkja. Ein-
hverntíma á 15. öld eða fyrri liluta 16. aldar komst Nes í eigu Skálholtsstóls
og virðist hlutur kirkjunnar í Eiði þá strax hafa gengið undan henni.23 Þegar
árið 1556 komst Nes í eigu konungs24 og var hann þar eftir lcirkjubóndinn,
eða réttara sagt landsetar, sem oftast voru fyrirmenn, í umboði lians.
Engar lýsingar eru til á kirkjunni eða staðsetningu hennar fyrr en á 17.
öld. Heimir Þorleifsson hefur fjallað ítarlega um lýsingar á kirkjunni í Nesi
frá 17. og 18. öld í Seltirningabók sinni og verður hér aðeins stiklað á stóru
og eingöngu fjallað um þau atriði, sem skýrt gætu staðsetningu kirkjunnar