Eimreiðin - 01.01.1913, Blaðsíða 47

47
síðar, hinn 3. dag marzmánaðar 1910, og skorti þá tæpan mánuð á
44 ár.
Þegar í æsku komu ( ljós hjá Gunnsteini sáluga frábærar gáfur
samfara fastri lund og sterkri mentalöngun. Hneigðist hugur hans og
snemma til sönglistar, sem síðar varð meiri raun á. Á þeim árum
voru engir alþýðuskólar þar nyrðra, en lítt fær vegur að leita á burt
til náms. Varð hann því að spila upp á eigin spýtur með mentunar-
útvegu sína, þegar fræðslan, er heimahúsin veittu, hrökk ekki lengur
til; var hann jafnvígur að heita mátti á bæði tungumálin, íslenzku og
ensku, en las og skildi auk þess öll Norðurlandamálin, óg er það fá-
títt meðal uppvaxandi kynslóðarinnar í þessu landi. Las hann mjög
mikið á yngri árum, einkum skáldskap og sögulegar bókmentir, enskar
og íslenzkar. Sagði hann svo sjálfur, að (slenzku hetði hann bezt lært
af Sturlungasögu. Enda skrifaði hann óvenjulega gott mál, látlaust,
hreint og náttúrlegt. Má líka eigi óvíða sjá á sögum hans, hve þungt
honum féll úrkynjun íslenzkunnar á tungu landa sinna hér í álfu, þótt
sú umvöndun vanalega kæmi fram sem skopleg sýnishorn málskríp-
anna.
Gunnsteinn heitinn var mjög þunglyndur, ómannblendinn og fá-
skiftinn að eðlisfari. Kölluðu ókunnugir hann stoltan og stirðlundaðan.
En þeir, sem þektu hann betur, vissu að ekkert var honum fjarlægara.
Hann var að eðlisfari yfirlætislaus, viðkvæmur og þýður í lund. í sinn
hóp gat hann verið glaðsinna, og hafði hann jafnan gott auga fyrir því,
sem afkáralegt var og álappalegt. Höfðu því ýmsir sveitungar hans
ímugust á honum og kölluðu hæðinn. Hefi ég heyrt sagt, að ekki
færri en hálf tylft manna hafi tekið að sér sögurnar um Jón á Strympu.
Sýnir það að eins, hve nærri er þar farið mannlegum tilfinningum og
háttsemi, því auðvitað er Jón Jónsson á Strympu aðeins persónugjörv-
ingur þess, er höfundi gramdist mest í íslenzku lundarfari og venjum,
— þess er hann vildi að á brottu væri, — en enginn einstakur sveit-
ungi hans. Hann gat auðvitað ekki stilt sig um að draga dár að
þessu mannfélagi, sem hann er að lýsa, — það var hans aðferð til að
finna að því, sem aflaga fór. En í stað þess að setja upp spekings-
svip, ræskja sig og halda langar fyndnisræður frá sjálfum sér inn í
milli atburða sögunnar, eins og ekki er dæmalaust meðal ísl. söguhöf-
unda nú á dögum, dregur hann saman í eina náttúrlega keðju kring-
umstæður, staðhætti, orð og athafnir, orsakir þeirra og afleiðingar,
þannig, að persónurnar sjálfar verða sjálfum sér óafvitandi þátttakend-
ur ( ömurlegasta háðleik.
Enda þótt flestar af sögum hans væru skrifaðar í svona anda,
getur hann þó ekki beinlínis talist kýmnis- eða skophöfundur, því á
bak við alt liggur sterk alvara og sár gremja yfir afkáraskapnum, sem
hann er að leiða fram á sjónaisviðið. Þannig getur hann ekki að sér
gjört, að kalla söguna, þegar Jón á Strympu gjörðist járnbrautarnefnd,
»íslenzka þröngsýni«, sem er fjarri því að vera 1 samræmi við kýmnis-
tóninn, er rennur í gegn um alla söguna. Hið bagalegasta, ef til vill,
við þessar sögur Gunnsteins er það, að lesandinn þarf helzt að vera
vel kunnugur öllum staðháttum og landsvenjum, þar sem þær fara frarn,
til þess að geta notið þeirra og skilið þær til fulls.