Frjáls verslun - 01.11.1997, Page 77

Mi&menninv
Hinir mör?u o? rmáu
Einar Már Guðmundsson:
Fótspor á himnum. Mál og menning 1997.
eir, sem lesið hafa Engla alheimsins, sem út kom árið 1993,
setja sig vart úr færi að kynna sér hina nýju skáldsögu Einars
Más Guðmundssonar sem nú nýverið kom á markaðinn.
Englar alheimsins var raunar svo merkileg bók og eftir-
minnileg að hún var ekki einu sinni tilnefnd til Islensku bókmennta-
verðlaunanna er hún kom út og geta menn af því tilefni lengi velt fyr-
ir sér því fyrirbæri sem stundum er kallað íslenska bókmenntastofn-
unin. Englar alheimsins sóttu sigurlaun sín til útlanda er Einar Már
fékk Bókmenntaverðlaun Norðurlandaráðs fyrir verkið. Síðan hefur
hún farið sigurför mikla víða um veröldina.
Englar alheimsins tjallar um meinleg örlög geðsjúkra á íslandi.
Þar kemur lítillega, en eftirminnilega, við sögu Ragnar, föðurbróðir
hins geðsjúka Páls. Hann er rekinn úr stöðu sinni sem gæslumaður
á Kleppi eftir að hann vann sér það til óhelgi að gefa svöngum sjúkl-
ingi jólaköku.
I hinni nýju bók beinist athyglin að Ragnari þessum þótt varla sé
hægt að kalla hann aðalpersónu, enda vandséð að um eina aðalper-
sónu sé að ræða í sögunni. Nærtækara er að líta svo á að Einar Már
dragi upp í bók sinni sögu, sem mætti kalla ljöskyldu- eða jafnvel ætt-
arsögu, breiða mynd íslensks þjóðfélags á fýrstu áratugum 20. aldar-
innar.
Hvernig er slíkt hægt á rúmum 200 síðum? Svarið er að þessu
kemur höfundur til leiðar með miklu og fjölbreyttu safni persóna,
sem bókina prýða, og örlögum þeirra. Meginslyrkur sögunnar ligg-
ur einmitt í því hversu höfundi tekst að marka persónur sínar skýr-
um einstaklingseinkennum svo að þær standa lesendum ljóslifandi
fyrir hugskotssjónum.
Sá, sem sögu þessa segir, mælir í 1. persónu og skiptir ekki máli
hver sú persóna er. „Eg” er einungis að segja sögu af ætt sinni og
frændfólki. Sögumaður leynir því lítt að hann er sögumaður af gamla
skólanum og gamalkunnugt orðfæri slíks sögumanns kemur við
sögu: „Þarna bjuggu Haraldur langafi minn og Sigrún langamma
mín, synirnir Olafur og Magnús og dæturnar Jóhanna og Þórdís,
sem hér er getið þó lítið komi þær við þessa sögu” (bls. 17).
Saga þessarar fjölskyldu er ekki alltaf sögð í réttri tímaröð; sögu-
maðurinn færir sig stundum nær nútfmanum eða skyggnist um
slund um á ofanverðri 19. öld en heldur síðan áfram þar sem frá var
horfið. Þessi aðferð hentar sögunni vel, undirbýr það sem koma
skal og vekur spennu. I Englum alheimsins undirbjó höfundur
ýmislegt af því, sem átti eftir að koma á daginn, með fyrirboð-
um margs konar, t.d. draumum. Þetta er ekki eins mikið ein-
kenni hér en samt sem áður bregður því fyrir, t.d. er merki-
legt lífshlaup Ragnars undirbúið með draumi móður
hans.
Höfundur hefur að einkunnarorðum bókarinnar
tvö erindi ljóðs eftir Jóhannes úr Kötlum. Hið fyrra
hefst svo: „I dag hef ég kannað hin sannfróðu svið
/ og séð hina stóru og fáu. / En hvar eru hinir, sem
lögðu þeim lið? / Hvar leynast þeir mörgu og smáu.
/ [...]”
Bókmenntir: Þóróur llel?ðíon
Þeir, sem leita
þemans eða megin-
hugmyndar höfund-
ar, geta staldrað við
þessar línur. Fót-
spor á himnum
svarar spurning-
ur.ni: Hvað varð
um hina mörgu
og smáu sem
sagan gleymir
svooft? Hvern-
ig lífi lifðu þeir
sem minna
máttu sín?
S u m i r
komust vel
af, greindu
tækifærin og nýttu sér.
Aðrir urðu undir, bognuðu undir lífsfarginu, misstu
kjarkinn og trúna á lífið, leituðu á náðir óminnishegrans eða drógu
sig í hlé frá skarkalanum. Enn aðrir studdust við guðstrú og sáu
ævinlega einhverja glætu í stritinu þótt allt sýndist mótdrægt.
Nokkrir eignuðust nýja trú, þá fullvissu að alþýðan gæti með sam-
stöðu sinni öðlast hlutdeild í gæðum lífsins. Þar ber Ragnar hæst,
föðurbróður sögumannsins okkar, þennan risavaxna, nautsterka og
róttæka mann sem lætur sér fátt eða ekkert fyrir bijósti brenna,
strýkur úr hverri vistinni á fætur annarri eða er rekinn, hýðir hús-
bónda sinn, gengur háheiðar til að komast frá kvölurum sínum,
espar verkamenn til mótmæla og leggur loks leið sína til Spánar til
að berja á fasistum, særist m.a.s. þar og týnist um skeið en birtist svo
allt í einu heima.
Lýsingar allra þeirra persóna, sem við sögu koma, og örlaganna,
sem bíða þeirra, mynda smám saman stórkostlegan vef, sem spegl-
ar þróun nokkurra áratuga þegar þjóðfélagið er í upplausn, framtíð-
in hulin þoku, fortíðin horfin eða farið að birta yfir henni í minningu
fólksins sem flutti á mölina í leit að fegurra lífi en endaði í saggakjöll-
urum. Þannig er sagan örlagasaga þess fjölda sem stundum er kall-
að „venjulegt fólk” til aðgreiningar frá höfðingjunum sem heimurinn
hossar. I ljós kemur að hið venjulega fólk er harla óvenjulegt.
Allt frá því að fyrsta skáldsaga Einars Más leit dagsins ljós, Ridd-
arar hringstigans (1982), hefur það blasað við að hann leggur flest-
um höfundum meira í stíl sinn. Svo er einnig hér. Málið er einkar
auðugt af alls kyns líkingamáli og sterkum myndum: „Börnin voru
föl. Þau stóðu við kálgarðinn og horfðu á Jón í undarlegu tómi. Tár-
in sem þau höíðu grátið mynduðu gufuhvolf í kringum þau.
Ömmu varð súindum hugsað til niðursetninganna sem
einn hrímaðan dag birtust í Reykárhreppi þegar hún stóð
lítil og kát stúlka við túngarðinn, en hugsaði svo: Maðurinn
minn er líka á sjó og veltist um hafið í fjarska; í tunglbjarma
„ nætur, bak við snarbrattar öldur, í brotsjó og byl.
Og börnin fæðast eitt af öðru” (bls. 49-50).
Fótspor á himnum er verðugur arftaki Engla alheims-
■ ins. Sagan er spennandi, áhrifamikil og rituð af list. Eng-
in saga býður upp á meira - og svo erum við kætt með
því að Einar Már hafi ekki sagt skilið við þennan
sagnaheim; enn sé von á einum. 33
Bókin Fótspor á himnum eftir Einar Má Guðmundsson
77