Frjáls verslun - 01.04.2000, Side 58

ENDURSKOÐUN
Um kaupaukakerfi
w
Asíðustu misserum hefur verið
aukin umræða um kaupauka-
kerfi til handa forráðamönnum
fyrírtækja og opinberlega hefur verið
skýrt frá nokkrum tilfellum, en þó má
fullyrða að þau séu ekki mjög algeng
hér á landi. Þau kaupaukakerfi sem
við þekkjum best á íslandi tengjast
greiðslum til verkafólks. Sitt sýnist
hverjum um þess konar kaupauka en
þeir eru yfirleitt magnbundnir, þ.e.
þeir eru greiddir ef menn ná tiltekn-
um afköstum, en það er yfirleitt ekki einkenni á kaupaukakerf-
um fyrir forráðamenn fyrirtækja. Þau kaupaukakerfi tengjast
annars konar mati á frammistöðu og er þá iðulega miðað við af-
komu fyrirtækja, sem getur verið skilgreind með ýmsum
hætti, eða þá að hún tengist kauprétti á hlutabréfum.
Ætla má, að Bandarikjamenn séu lengst komnir, ef svo má
að orði komast, í því að nota kaupaukakerfi handa forráða-
mönnum fyrirtækja. í könnun sem bandaríska tímaritið Fortu-
ne gerði á árinu 1997 kom fram að hjá stórum fyrirtækjum þar
vestra greindust heildarlaun forstjóra á eftirfarandi hátt(l):
Föstlaun ................................ 21%
Skammtímakaupaukar....................... 27%
Langtímakaupaukar........................ 16%
Kaupaukar í hlutabréfum ................. 36%
100%
Taflan sýnir að 79% af heildarlaunum tengjast árangri í
starfi, enda er það eitt einkenni launakjara þegar kaupaukar
eru notaðir að föst laun lækka, ekki aðeins hlutfallslega heldur
líka að heildarljárhæð. Þá er einnig athyglisvert að 52% af
heildarlaunakjörunum eru kaupaukar sem tengjast langtima-
árangri í starfi en þannig ber að líta á kaupauka sem eru í formi
hlutabréfa. Nú eru kaupaukar í Bandaríkjunum ekki eingöngu
fyrir forstjóra heldur hafa lægra settir menn einnig möguleika
á kaupaukum. Hlutfallslega eru þeir þó með talsvert hærri
hluta launa í föstum launagreiðslum. Þá er athyglisvert hversu
útbreidd kaupaukakerfin eru, því meira en 90% yfirmanna
stórra fyrirtækja þar í landi eiga kost á einhvers konar
kaupauka.
í annarri könnun á launakjörum forstjóra kemur fram að
mikill munur er á meðallaunum starfsmanna fyrirtækja og for-
stjórans og það sem meira er, þessi
munur hefur verið að aukast. A árinu
1965 voru meðallaun forstjóra í
Bandaríkjunum í heild 44 sinnum
hærri en meðallaun lægst launuðu
starfsmanna í framleiðslu en á árinu
1996 var þessi munur orðinn meira en
200. Það er því ljóst, að nútíminn hef-
ur ekki hirt um heilræði gríska heim-
spekingsins Plató sem sagði að ósið-
legt væri að hæst launaði starfsmaður
stofnunar fengi meira en 5-föld laun
þess sem lægst væri launaður. En það eru ekki aðeins Banda-
ríkjamenn sem hunsa heimspekinginn, því eftirfarandi tafla,
sem byggð er á kanadískri rannsókn á árinu 1995, sýnir hversu
miklu hærri laun forstjóra eru en meðallaun starfsmanna eftir
nokkrum löndum:
Bandaríkin............................... 120
Kanada...................................... 36
Þýskaland ............................... 33
Bretland................................. 21
Japan.................................... 16
Það sýnist því vera að vonum að nokkur umræða hefur far-
ið fram um það á síðustu árum að laun forstjóra séu orðin allt
of há. Hitt er einnig ljóst að þessi launamunur er ekki hvetjandi
fyrir starfsmenn almennt, a.m.k. ekki fyrir þá sem enga mögu-
leika eygja á þvi að fá forstjórastöðuna.
Þó að með þessum upplýsingum sé gefið í skyn að
kaupaukakerfi séu ekki gallalaus, þá má samt ætla að flestir séu
þeirrar skoðunar að einhvers konar hvatningarkerfi til að umb-
una starfsmönnum, hvort sem þeir eru hátt settir eða ekki, séu
af hinu góða. Sumir ganga raunar svo langt að fullyrða að
kaupaukakerfi séu, ásamt einkaeignarrétti, grundvöllur kapítal-
ismans. Ögrunin fyrir þann sem hannar kaupaukakerfið felst
sem sé í því að finna kerfi sem hvetur einstaklinga til dáða,
þannig að þeir fái sanngjörn laun miðað við vinnuframlag, þ.e.
að rökrétt samband sé á milli launa og frammistöðu í þágu við-
komandi fyrirtækis eða stofnunar. Rétt þykir í þessu sambandi
að taka fram að tíl eru þeir sem telja að hvatning fyrir vel unnin
störf þurfi ekki endilega að birtast í formi peningagreiðslna.
Hrós, viðurkenningar af ýmsu tagi og ánægja með eigin störf
séu jafnvel þýðingarmeiri hvati tíl þess að standa sig vel en að
fá fyrir það greiðslu. Ef marka má skrif í tímaritum, þá virðist
Kaupaukakerfi forstjóra hefur leitt
til pess ab mörgum finnst laun
þeirra orbin allt ofhá og ab mikill
launamunur þeirra og annarra
starfsmanna sé ekki hvetjandi fyrir
starfsmenn almennt.
Eftir Stefán Svavarsson Mynd: Geir Ólafsson
Aukinn launamunur
Á árinu 1965 voru meðallaun forstjóra í Bandaríkjunum í heild 44 sinnum hærri en
meðallaun lægst launuðu starfsmanna í framleiðslu - en á árinu 1996 var þessi
munur orðinn meira en 200.
58