Morgunblaðið - 11.03.2001, Blaðsíða 10

10 SUNNUDAGUR 11. MARS 2001 MORGUNBLAÐIÐ
T
ÍMARNIR hafa
breyst síðan á
dögum kalda
stríðsins en þó ekki
nærri því eins mikið
og við vildum vera
láta. Kalda stríðið
sá ríkisstjórnum
vestrænna ríkja fyrir úrvals afsökun
til að ræna og rupla þriðja heiminn í
nafni frelsis; til að falsa kosningar í
ríkjum hans, múta stjórnmálamönn-
um, útnefna harðstjóra og með öllum
hugsanlegum háþróuðum leiðum
beita fortölum og afskiptasemi til að
koma í veg fyrir myndun lýðræðis-
ríkja, í nafni lýðræðis.
Og meðan þessu fór fram – hvort
sem það var í Suðaustur-Asíu, Mið-
og Suður-Ameríku eða Afríku – festi
fáránleg hugmynd sig í sessi sem við
höfum burðast með allt til dagsins í
dag. Það er hugmynd sem íhalds-
menn elska og, í mínu landi, nútíma-
jafnaðarmenn sömuleiðis. Hún gerir
Tony Blair, Margaret Thatcher,
Ronald Reagan, Bill Clinton og
George W. Bush að síamstvíburum.
Kjarni hennar er sú sannfæring að
hvað sem gríðarstór fyrirtæki taka
sér fyrir hendur hafi þau þegar allt
kemur til alls siðferðisleg sjónarmið
að leiðarljósi, og áhrif þeirra á heim-
inn séu því heillavænleg. Og hver sá
sem er annarrar skoðunar sé komm-
únisti og trúvillingur.
Það er í krafti þessarar kenningar
sem við horfum að því er virðist
hjálparvana á milljónir ferkílómetra
af regnskógum eyðilagða árlega. Við
sjáum hvernig landbúnaðarsamfélög
frumbyggja eru svipt lífsviðurværi
sínu, leyst upp og íbúar flæmdir burt
af heimili sínu, þeir sem mótmæla
eru teknir af lífi. Við horfum á hvern-
ig ráðist er inn í fallegustu afkima
hnattarins og þeir vanhelgaðir,
hvernig unaðsreitum hitabeltisins er
breytt í úldna auðn þar sem sístækk-
andi risaborgir, plagaðar af sjúk-
dómum eru miðpunkturinn.
Lyfjafyrirtækin besta dæmið um
glæpi óhefts kapítalisma
Og af öllum þessum glæpum hins
óhefta kapítalisma virtist mér, þegar
ég hóf að leita eftir sögu til að varpa
ljósi á þessi mál í nýjustu skáldsögu
minni, að lyfjafyrirtækin væru besta
dæmið. Ég hefði getað valið hneyksl-
ið kringum eitraða tóbakið sem vest-
rænir framleiðendur útbjuggu með
það að leiðarljósi að valda fíkn og vel
á minnst, krabbameini, í samfélögum
þriðja heimsins sem þegar voru illa
haldin vegna alnæmis, berkla, mal-
aríu og fátæktar í slíkum mæli að fá
okkar geta gert sér það í hugarlund.
Ég hefði líka geta valið olíufyrir-
tækin, t.d. hvernig Shell komst upp
með að valda gríðarlegu mannjóni í
Nígeríu, með því að færa ættflokka
úr stað, menga lönd þeirra og valda
uppreisn sem hafði sýndarréttarhöld
í för með sér og svívirðilegar pynt-
ingar og aftökur mjög hugrakkra
manna sem illar og spilltar einræð-
isstjórnir stóðu fyrir.
En um leið og ég sté inn í hinn fjöl-
þjóðlega heim lyfjafyrirtækja náði
hann tangarhaldi á mér og sleppti
mér ekki lausum. Lyfjarisarnir, eins
og stóru lyfjafyrirtækin eru kölluð,
buðu upp á allt. Vonir og væntingar
sem við gerum til þeirra, gríðarlega
möguleika, sem hafa verið nýttir að
hluta til, til að láta gott af sér leiða,
og hina koldimmu hlið sem viðhaldið
er af ótrúlegum auðæfum fyrirtækj-
anna, sjúklegri leynd, spillingu og
græðgi.
Ég komst til dæmis að því að í
Bandaríkjunum sannfærðu lyfjaris-
arnir utanríkisráðuneytið um að
hóta ríkisstjórnum fátæku landanna
viðskiptabanni til að koma í veg fyrir
að þau hæfu framleiðslu á ódýrari út-
gáfu lyfjanna sem þau hafa einka-
leyfi á. Lyfja sem gætu linað þján-
ingar þeirra 35 milljóna karlmanna,
kvenna og barna í þriðja heiminum
sem eru HIV-jákvæð, en af þeim búa
80% í Afríku sunnan Sahara. Á fag-
máli lyfjafyrirtækja, eru þessi
hermikrákulyf sem enginn hefur
einkaleyfi á, kölluð almenn lyf.
Lyfjarisarnir hafa yndi af því að
tala illa um þau, halda því fram að
þau séu hættuleg og hirðuleysislega
staðið að þeim. Reynslan sýnir að
hvorugt er rétt. Þau bjarga einfald-
lega sömu lífum og lyfjarisarnir
gætu bjargað, fyrir hluta af kostn-
aðinum.
Óhófleg álagning á lyfjum
Lyfjarisarnir fundu vel að merkja
ekki þessi lyf upp sem þau hafa nú
einkaleyfi á og verðleggja eftir eigin
geðþótta og allt of hátt.
Flest veirulyf voru uppgötvuð í
bandarískum rannsóknum á öðrum
sjúkdómum, rannsóknum sem fjár-
magnaðar eru með almannafé. Það
var síðar sem lyfjafyrirtækjum var
trúað fyrir þeim og þau markaðs-
settu lyfin og höfðu að féþúfu. Um
leið og lyfjafyrirtækin fengu einka-
leyfi settu þau upp það verð sem
þeim datt í hug að markaðurinn á
Vesturlöndum, sem var örvænting-
arfullur vegna útbreiðslu alnæmis,
myndi samþykkja: 12.000 til 15.000
dollarar árlega fyrir efnasamsetn-
ingar sem kostar fáein hundruð að
framleiða. Þannig var verðmiða
skellt á lyfin og öll Vesturlönd sam-
þykktu hann.
Enginn sagði að um ótrúlegt
bragð væri að ræða. Enginn benti á
að þrátt fyrir að 80% alnæmissmit-
aðra búi í Afríku þá eru þeir ein-
göngu 1% viðskiptavina lyfjafyrir-
tækjanna.
Heyri ég rétt að þið ætlið að af-
saka lyfjafyrirtækin með ótrúlegra
þreyttri afsökun þeirra um að þau
þurfi að græða stórfé á einu lyfi til
þess að fjármagna rannsókn og þró-
un annarra. Vinsamlegast segið mér
þá hvernig stendur á því að þau eyða
tvisvar sinnum meira í markaðssetn-
ingu en þau gera í rannsóknir og
þróun?
Mér var einnig sagt frá því hvern-
ig óhentugum eða útrunnum lyfjum
er hent í „framlög í góðgerðarskyni“
til að fyrirtækin geti losað sig við
birgðir sem ekki er hægt að selja og
komist þannig hjá kostnaði sem
fylgir eyðileggingu og fái skattaaf-
slátt í leiðinni. Og frá úthugsuðum
breytingum á lyfjaupplýsingum til
að auka sölumöguleika lyfsins í
þriðja heiminum. Þannig, svo dæmi
séu tekin, getur verið að lyf sem ein-
göngu væri heimilt að nota til að lina
hræðilegar þjáningar vegna krabba-
meins í Vestur-Evrópu eða í Banda-
ríkjunum, væri selt við venjulegum
hausverk í Nairóbí. Og fyrir marg-
falt hærra verð en það sem það kost-
ar í París eða New York. Og að öllum
líkindum væri engar vísbendingar að
finna að um sama lyf væri að ræða.
Einkaleyfi tryggð á öllum hugs-
anlegum þáttum lyfsins
Síðan er það auðvitað sjálfur leik-
urinn í kringum einkaleyfi. Tólf eða
fleiri einkaleyfi geta verið á einni
efnasamsetningu. Maður fær einka-
leyfi á framleiðslunni. Maður fær
einkaleyfi á afhendingarkerfi, pill-
um, lyfjum eða bóluefni. Maður fær
einkaleyfi á skammtinum, stundum
gefist lyfið daglega, stundum viku-
lega, stundum tvisvar í viku. Maður
fær, ef hægt er, einkaleyfi á hvaða
fáránlega atriði í leið lyfsins, frá
rannsóknarstofunni til sjúklingsins,
sem hægt er. Og fyrir hvern þann
dag sem maður hefur betur í barátt-
unni við framleiðanda eftirlíking-
anna, þá græðir maður nýja fúlgu
fjár, vegna þess að álagningin, svo
lengi sem maður hefur einkaleyfi, er
stjarnfræðileg.
En lyfjarisarnir taka líka þátt í út-
hugsuðum kaupum á læknastéttinni
sér til fylgilags, frá einu landinu til
annars, um heim allan. Þau eyða gíf-
urlegum fjármunum í að hafa áhrif á,
ráða, og kaupa skoðun háskólanna
þannig að ef svo fer fram sem horfir
og lyfjafyrirtækin halda áfram án
hindrana á leið sinni, þá verður erfitt
að fá hlutlaust læknisfræðilegt álit
innan fárra ára.
Hlutlægar rannsóknir
háskólanna í hættu
Og hugsið ykkur hvað mun verða
um rannsóknir háskólanna sem
álitnar eru hlutlausar þegar risa
lyfjafyrirtæki gefa heilu líftækni-
byggingarnar og greiða fyrir pró-
fessorstöður í háskólum og háskóla-
sjúkrahúsum þar sem vörur þeirra
eru prófaðar og þróaðar. Það veldur
áhyggjum að undanfarin ár hefur
hvert tilfellið á fætur öðru stungið
upp kollinum sem sýnir að óþægileg-
um vísindauppgötvunum hefur verið
stungið undir stól eða þær endur-
skrifaðar. Þeir sem báru ábyrgð á
uppgötvununum hafa síðan verið
hraktir frá háskólum og orðstír
þeirra bæði í vísindum og einkalífi
kerfisbundið eyðilagður með aðferð-
um almannatengslafyrirtækja, sem
greitt er fyrir af lyfjafyrirtækjunum.
Síðasta vígið, vonar maður, eru
„hlutlæg“ vísindarit. En því miður
verðum við einnig að vera varkár
hér, rétt eins og þau. New England
Journal of Medicine, virtasta ritið í
Bandaríkjunum þurfti nýverið, sér
til mikillar gremju, að viðurkenna að
komið hefði í ljós að sumir af höf-
undum greina í ritinu hefðu tengsl
við lyfjafyrirtæki sem þeir hefðu
ekki gert ritstjórninni grein fyrir.
Hvað varðar tímarit sem eru ekki
eins vönd að virðingu sinni, sem
hvorki hafa áhrif né bolmagn til að
grennslast fyrir um dulda hagsmuni
greinarhöfunda, þá eru mörg þeirra
orðin að engu öðru en verslunar-
glugga fyrir lyfjafyrirtækin sem þau
nota til að kynna vöru sína. Og
spurst hefur til fleiri en eins manns,
sem er „leiðandi í skoðanamyndun“ –
Í nýjustu skáldsögu spennusagnahöfund-
arins John Le Carré, The Constant Gard-
ener, er sögusviðið ekki lengur samskipti
stórvelda í köldu stríði enda það liðið
undir lok. Sögusviðið er heimur þar sem
hagsmunir fjölþjóðlegra stórfyrirtækja
ráða ferðinni og kemur spillt lyfjafyrirtæki
við sögu. Greinin sem hér fer á eftir var
skrifuð í tilefni útkomu bókarinnar og
birtist um þessar mundir í fjölmörgum er-
lendum dagblöðum. Í henni veitist Le
Carré harðlega að lyfjafyrirtækjum sem
Í stað
þjóða
Mótmælendur storma í átt að bandaríska sendiráðinu í Pretóríu í Suður-Afríku í vikunni. Þeir halda því fram að lyfjafyrirtæki
reyni að hindra að þróunarlöndin fái ódýr alnæmislyf sem ekki eru bundin einkaleyfi. Mótmælin áttu sér stað sama dag og lyfja-
fyrirtækin mættu ríkisstjórn Suður-Afríku í réttarsal í málaferlum sem baráttumenn fyrir meðhöndlun alnæmis segja að marki
þáttaskil í viðleitni þróunarríkja til að fá ódýr alnæmislyf.
John Le Carré