Morgunblaðið - 11.03.2001, Blaðsíða 28

28 SUNNUDAGUR 11. MARS 2001 MORGUNBLAÐIÐ
Á
GREININGUR hér á
landi um gjöld á
geisladiska og önnur
tól og tæki til geymslu
og fjölfjöldunar staf-
ræns höfundaréttarvarins efnis á
sér samsvörun víða erlendis. Eins
og kunnugt er féll menntamálaráð-
herra frá því í vikunni að leggja
slíkt gjald á tölvur eins og til stóð.
Virðist reyndar sem fæst Evrópu-
ríki hafi farið inn á þá braut þótt
það hafi víða komið til tals.
Hörð hríð að höfundarétti
Í höfundarétti felst meðal ann-
ars einkaréttur til flutnings verks,
upptöku og fjölföldunar. Þar með
eru varin réttindi þeirra sem
stunda andleg sköpunarstörf. Það
stuðlar að því að þeir geti lifað af
störfum sínum og þar með að þessi
þáttur menningar blómstri. Höf-
undaréttur og skyld réttindi sæta
ýmsum takmörkunum. Þannig falla
þau niður að liðnum tilteknum ára-
fjölda frá andláti höfundar. Eins
eru einkanot verka almennt heimil
að vissu marki án sérstaks leyfis.
Framfarir í fjölmiðlun og upp-
lýsingatækni hafa alltaf falið í sér
nýjan vanda við að framfylgja höf-
undarétti. Samt má halda því fram
að stafræna byltingin og netteng-
ing tölvukerfa séu meiri ógnun við
höfundarétt en fyrri tækniframfar-
ir. Nú má fjölfalda efni án þess að
tapa gæðum og því má dreifa með
undrahraða um allan hnöttinn.
Undanþága sem áður átti við um
einkanot er því umhugsunarverð-
ari en fyrr.
Gott dæmi er starfsemi fyrir-
tækisins Napster í Bandaríkjunum
þar sem notendur geta skipst á
tónlist án þess að rétthafar fái
nokkuð fyrir sinn snúð. Er áætlað
að þeir missi þar af gífurlegum
fjárhæðum sem þeir annars hefðu
hugsanlega fengið fyrir diskasölu.
Margar leiðir eru til að bregðast
við þessum nýju aðstæðum. Reynt
hefur verið á alþjóðavettvangi með
lögfræðilegum ráðum að skerpa
skilgreiningu höfundaréttar þannig
að ekki fari milli mála að samþykki
rétthafa þurfi fyrir því að setja
efni frá honum á Netið. Þá vonast
margir til þess að lausn sé fólgin í
því að finna tæknilega möguleika
til að læsa verkum á stafrænu
formi þannig að enginn geti fjöl-
faldað þau án samþykkis rétthafa
eða minnsta kosti merkja þau
þannig að fylgjast megi með notk-
un þeirra.
Gjöld á bönd og diska
Víða hefur verið farin sú leið að
leggja gjöld á auð segulbönd og
síðar geisladiska til þess að bæta
rétthöfum það „tjón“ sem þeir
verða fyrir vegna fjölföldunar til
einkanota. Ég segi „tjón“ vegna
þess að það er ekkert í hlutarins
eðli sem segir að einkanot séu tjón
sem verði að bæta. Alþjóðasam-
ingar gera til dæmis ráð fyrir að
sanngjörn einkanot megi eiga sér
stað án þess endilega að rétthafar
fái greitt fyrir. Það er því undir
rétti hvers lands komið hvort
greiða þarf með þessum hætti fyrir
einkanot. Það að sú leið hefur víða
verið farin kann að bera vott um
sterka stöðu samtaka rétthafa á
meðan neytendur hafa verið
áhrifaminni.
Gjaldlagning af þessu tagi getur
auðvitað ekki talist skattur í venju-
legum skilningi því fjármunirnir
renna til rétthafa. Þetta er afskap-
lega þægileg leið fyrir rétthafa
sem ekki þurfa að eltast við not-
endur hér og þar. Frá sjónarhóli
neytenda horfir málið öðruvísi við
og því er mikilvægt að stjórnvöld
leitist við að útskýra hvers vegna
gjaldið er lagt á, hvernig fjárhæð
þess sé hugsuð og hvert féð renni.
Er þetta þeim mun nauðsynlegra
þegar haft er í huga að gjaldið
leggst jafnt á réttláta sem rang-
láta. Auðar spólur má til dæmis vel
nota til að taka upp efni sem alls
ekki er varið af höfundarétti en
samt þarf að greiða gjald af spól-
unum. Þegar farið er út á þá braut
að leggja gjald á tölvubúnað sem
ekki er endilega fyrst og fremst
ætlaður til fjölföldunar höfunda-
réttarvarins efnis vakna einnig
spurningar um hvort slík gjaldtaka
sé lengur málefnaleg, þ.e. hvort
ekki sé verið að íþyngja þeim sem
liggja vel við höggi frekar en að
taka gjöld af þeim sem fyrst og
fremst njóta góðs af sköpunar-
starfi annarra.
Litið til nokkurra
Evrópulanda
Eins og fyrr segir er ekkert í al-
þjóðasamningum eða Evrópurétti
sem knýr almennt á um gjaldtöku
af því tagi sem hér er rætt um.
Þarna er um að ræða pólitíska
ákvörðun hvers lands fyrir sig.
Þetta kann að vera að breytast. Í
tilskipun Evrópusambandsins um
höfundarétt í upplýsingaþjóðfélag-
inu sem búast má við að verði gef-
in út á næstu mánuðum er kveðið á
um rétt rétthafa til endurgjalds
fyrir einkanot þegar um efni á
stafrænu formi er að ræða. Til-
skipunin kveður hins vegar ekki á
um hvernig eigi að útfæra gjald-
tökuna, hvort það skuli gert með
föstu gjaldi á tæki og tól sem nýta
má til fjölföldunar eða með hjálp
tækni sem veitir skilyrtan aðgang
að hugverkum.
Í öllum Evrópusambandslöndum
nema Bretlandi, Írlandi og Lúx-
emborg eru höfundaréttargjöld
lögð á snældur og/eða geisladiska
(sjá http://www.thestandardeur-
ope.com/magazine/computer_tax).
Sums staðar er byrjað að taka
gjald af geisladiskabrennurum og
MP3-spilurum. Víða er einnig rætt
um gjald á einkatölvur og jafnvel
internet-búnað af ýmsu tagi án
þess að séð verði að það hafi nokk-
urs staðar verið ákveðið endan-
lega.
Í Danmörku er gjald tekið af
auðum hljóðsnældum og mynd-
böndum. Til stóð að leggja gjald
einnig á geisladiska að kröfu höf-
undaréttarsamtaka sem blöskraði
gífurleg aukin sala á auðum disk-
um. Menningarmálaráðuneytið tók
í taumana þar sem fjölföldun tón-
listar til einkanota er ekki leyfileg
samkvæmt dönskum lögum. Þótti
ekki tilhlýðilegt að leggja gjald á
ólöglega háttsemi. Hins vegar hef-
ur verið boðað lagafrumvarp síðar
á árinu þar sem slík eintakagerð
verði heimiluð en jafnframt verði
mótuð stefna um viðeigandi gjald-
töku af stafrænum miðlum.
Í Þýskalandi eru gjöld lögð á
auðar snældur, myndbandstæki,
segulbönd og ljósritunarvélar. Þar
boðaði dómsmálaráðherrann síð-
astliðið sumar að lagt yrði gjald að
auki á geisladiska, brennara og
einkatölvur. Samningaviðræður
hafa staðið yfir síðan milli rétthafa
og framleiðenda tölvubúnaðar en
þær hafa ekki borið árangur
Í Frakklandi var lagt gjald á
geisladiska fyrr á þessu ári auk
MP3-spilara til viðbótar við eldri
hliðræna miðla. Sú hugmynd
menningarmálaráðherra landsins
að leggja einnig gjald á einkatölv-
ur hefur vakið hörð viðbrögð meðal
annars forsætisráðherrans, Lionel
Jospins, sem hefur verið mikill for-
vígismaður þess að þjóðin tölvu-
væðist. Þá hafa tölvuframleiðendur
brugðist ókvæða við og hugbún-
aðarframleiðendur kvarta yfir því
að þeir njóti í engu góðs af núver-
andi eða fyrirhugaðri gjaldtöku
þótt þeir verði einnig harkalega
fyrir barðinu á einkafjölföldun.
Íslenskar aðstæður
Fimmtán ár eru síðan fyrst voru
settar reglur á Íslandi um gjöld á
óáteknar hljóðsnældur og segul-
bandstæki sem renna til samtaka
rétthafa. Síðastliðið vor var höf-
undalögum breytt að þessu leyti og
kveðið á um sérstakt endurgjald
vegna upptöku verka til einkanota
á diska meðal annars og af tækjum
sem einkum eru notuð til slíkrar
upptöku.
Það er forvitnilegt að skoða
hvernig þessi breyting kom til.
Frumvarpið var lagt fram sem
frumvarp til að lögfesta tilskipun
Evrópusambandsins um lögvernd-
un gagnagrunna sem er ákaflega
tæknilegur lagatexti sem snertir
almenning ekki beint. Þegar það
var sent út til umsagnar eins og
vera ber var þar ekki að finna neitt
ákvæði um gjöld af þessu tagi.
Hins vegar sagði menntamálaráð-
herra er hann mælti fyrir frum-
varpinu og það kemur einnig fram
í athugasemdum með frumvarpinu
að „Gjörbreytt upptökutækni
vegna stafrænnar upptöku og
dreifingar verka knýr á um að
ákvæðum höfundalaganna varðandi
gjöld fyrir upptöku verka til einka-
nota verði breytt hið fyrsta. Er
þegar hafin vinna að undirbúningi
að breytingum á höfundalögunum
sem taka mið af breyttri upptöku-
tækni.“
Tveimur mánuðum síðar, eða um
miðjan apríl árið 2000, var frum-
varpið afgreitt út úr mennta-
málanefnd Alþingis og þá var þar
að finna hið umdeilda ákvæði. Rök
menntamálanefndar fyrir þessari
viðbót, sem ráðherra hafði áður
sagt að væri einungis í undir-
búingi, voru svohljóðandi: „Ör
tækniþróun og framfarir í dreif-
ingu á hugverkum geta haft í för
með sér mikla röskun á réttindum
höfunda, listflytjenda og framleið-
enda. Er hér einkum átt við ein-
takagerð til einkanota. Í athuga-
semdum við lagafrumvarp um
breytingu á höfundalögum, sem
lagt var fram á 106. löggjafarþingi
1983–84, kom fram að vegna ein-
takagerðar til einkanota væri eðli-
legt og reyndar sjálfsagt að rétt-
hafar fengju bætt það tjón sem
leiðir af þverrandi sölu hljóðrita af
þeim sökum og auk þess greiðslur
fyrir þau auknu afnot hugverka
sem ný tækni hlýtur óhjákvæmi-
lega að hafa í för með sér. Til þess
að koma til móts við þessi sjón-
armið var 11. gr. höfundalaga
breytt með lögum nr. 78/1984, og
lögfest gjald á auð bönd og/eða
upptökutæki. Núna er komin til
sögunnar stafræn eintakagerð til
einkanota. Slíkar upptökur eru
orðnar mjög góðar og segja má að
eintak sem fjölfaldað hefur verið
stafrænt sé mjög svipað að gæðum
og frumeintakið. Af þessum sökum
er nú lögð fram tillaga um breyt-
ingu á 11. gr. höfundalaga, þar
sem lagt er til að rétthafar eigi
rétt á sérstöku endurgjaldi vegna
upptöku á verkum til einkanota á
bönd, diska, plötur eða aðra hluti, í
hvaða formi sem þeir eru, sem
taka má upp á hljóð eða myndir
með hliðrænum eða stafrænum
hætti.“
Engar efnislegar umræður fóru
fram á Alþingi um þetta mál við
aðra og þriðju „umræðu“. Það er
svo ekki fyrr en ráðherra setur
reglugerð um nýju gjöldin sem
menn ranka við sér. Nýja reglu-
gerðin frá 29. janúar 2001 nr. 125/
2001 mælti fyrir um gjöld af
geisladiskum og tölvum með inn-
byggðum geislabrennurum. Þar
var reyndar gengið nokkuð langt
að því leyti aðallega að það er eng-
an veginn ljóst að tölvur með inn-
byggðum geislabrennurum séu
tæki „sem einkum eru notuð til ...
upptöku“ eins og lögin segja. Það
skiptir þó ekki máli lengur því eins
og kunnugt er ákvað menntamála-
ráðherra að breyta reglugerðinni
nú í vikunni, lækka gjald af
óáteknum geisladiskum og hætta
við að innheimta gjald af tölvum
með innbyggðum geislabrennur-
um/geisladiskaskrifurum.
Til umhugsunar
Það má fullyrða að reglugerðin
eftir breytingu er í stórum drátt-
um í samræmi við það sem gerist
víða hjá öðrum Evrópuþjóðum.
Hins vegar vekur þessi atburðarás
spurningar um hvort eðlilega hafi
verið staðið að samráði við hags-
munaaðila frá upphafi. Er það eðli-
legt að Alþingi setji lög um svo
mikilvægt efni án þess að efna til
samráðs við til dæmis tölvugeir-
ann? Í raun er aðstaðan sú að
frumvarpið var sent út til umsagn-
ar á meðan það geymdi tiltölulega
mjög tæknileg ákvæði sem einung-
is sérfræðingar geta haft eitthvað
um að segja en breytingarnar sem
varða allan almenning og mikil-
væga hagsmunaaðila aðra voru
settar inni á lokuðum nefndarfund-
um.
Auðvitað má segja að hagsmuna-
aðilar verði að fylgjast betur með
störfum Alþingis og ekki dugi að
bíða eftir því að umsagnarbeiðni
detti inn um lúguna. Á hinn bóginn
þarf Alþingi, þ. á m. og ekki síst
stjórnarandstaðan, að vera vakandi
fyrir því hvenær er vert að hvetja
til samráðs og opinberrar umræðu.
Mörg þjóðþing tíðka það til dæmis
á heimasíðum sínum að vekja at-
hygli almennings á forvitnilegum
málum sem eru til umfjöllunar og
hvetja til skoðanaskipta.
Eins er krafa Neytendasamtak-
anna um að útskýrt sé hvernig
gjaldið er hugsað eðlileg. Það væri
fengur í upplýsingum um hver hef-
ur verið þróun innheimtra gjalda
undanfarin ár, hver sé áætluð
tekjuaukning vegna nýju reglu-
gerðarinnar, hvert gjöldin renni og
hvert sé umfang einkanota. Það
væru mun málefnalegri sjónarmið
að byggja ákvarðanir á heldur en
gögn um það hvert sé meðalgjald í
öðrum Evrópulöndum.
Stjórnvöld og rétthafar mættu
gera betur í að útskýra hvernig
allt þetta kerfi er hugsað því þarna
eru nú einu sinni peningar skatt-
borgaranna í húfi. Það bætir ekki
úr skák hversu flóknir þeir laga-
textar eru sem hér um ræðir jafnt
fyrir leika sem lærða. Til dæmis er
ákaflega erfitt að átta sig á því við
lestur umræddrar reglugerðar,
vegna þess að hún vísar fyrst og
fremst í tiltekin tollnúmer, hvaða
gjöld leggjast á hvers konar hluti.
Horfið frá tölvuskatti
Morgunblaðið/Jim Smart
Guðmundur Ragnar Guðmunds-
son, formaður Félags netverja,
og Daníel Rúnarsson afhentu
Birni Bjarnasyni menntamála-
ráðherra geisladisk með 17 þús-
und nöfnum til að mótmæla inn-
heimtu höfundaréttargjalda síð-
astliðinn miðvikudag.
Lög og réttur
eftir Pál
Þórhallsson
Deilan um gjöld á geisla-
diska og önnur tól og
tæki til geymslu og fjöl-
fjöldunar stafræns höf-
undaréttarvarins efnis er
ekkert einsdæmi, en það
virðist þó eiga sér fá for-
dæmi innan Evrópu að
ríki hafi ákveðið að fara
þá leið, sem hér varð ofan
á. Reglugerðin virðist þó í
stórum dráttum í sam-
ræmi við það, sem gerist
annars staðar í Evrópu.
Höfundur er lögfræðingur hjá Evr-
ópuráðinu. Skoðanir sem kunna að
koma fram í þessari grein eru alfarið
á ábyrgð höfundar. Vinsamlegast
sendið ábendingar um efni til
pall@evc.net.