Morgunblaðið - 11.03.2001, Blaðsíða 16

LISTIR
16 SUNNUDAGUR 11. MARS 2001 MORGUNBLAÐIÐ
S
TEINAR Sigurjónsson (1928–
1992) hefur löngum verið bakatil
í íslenskri bókmenntasögu. Um
verk hans hefur lítið verið fjallað
þrátt fyrir að þau megi teljast
hafa talsverða sérstöðu í íslenskum bók-
menntum. Steinar átti ríkan þátt í end-
urnýjun frásagnarbókmennta hérlendis á
sjötta og sjöunda áratugnum ásamt Thor
Vilhjálmssyni, Guðbergi Bergssyni, Svövu
Jakobsdóttur, Þorsteini frá Hamri og fleir-
um en allt eru þetta höfundar sem eru öllu
þekktari en Steinar og umskrifaðri. Kannski
er síðasta skáldsaga Steinars, Kjallarinn
(1991), táknræn um stöðu hans. Steinar var
neðanjarðarskáld og
það raunar í fleiri en
einum skilningi. Sögur
hans lýsa veruleika
sem fæstir þekkja og
hinir vilja helst ekki
vita af. Þær lýsa til-
gangsleysi og vonleysi, ástleysi og ham-
ingjuleysi, angist og reiði, firringu og
dauðaþrá. Í þeim er mikið sukk og svínarí
sem endurspeglast gjörla í óhefðbundinni
og að vissu leyti óagaðri beitingu tungu-
máls. Myndmál er hrátt, kaldranalegt og
storkandi, stundum eins og því hafi verið
gramsað upp úr kjöllurum samfélagsins.
Það kann að vera að Steinar hafi grafið
sinn eigin bókmenntasögulega kjallara. Sög-
ur hans hafa löngum þótt erfiðar aflestrar,
eins og viðbrögð ritdómara hafa oft sannað,
og þá ekki aðeins vegna (póst)módernísks
ólæsileika, sem einnig fældi marga lesendur
frá verkum Thors og Guðbergs og Svövu,
heldur ekki síður vegna umfjöllunarefnis
þeirra og harðneskjulegrar lífssýnar höf-
undarins. Steinar var heldur ekki fjölmiðla-
vænn en þau fáu viðtöl sem hann veitti eru
til merkis um sterka bókmenntasögulega
vitund hans. Það er hins vegar full ástæða
til að hvetja til þess að verk Steinars verði
rannsökuð í auknum mæli og færð inn í
hina opinberu bókmenntasögu. Undirritaður
veit til þess að Steinar skildi eftir sig tals-
vert af frumsömdu efni og mikið af þýð-
ingum sem til stendur að koma á framfæri.
Fengur væri að slíkri útgáfu sem myndi
vafalítið hleypa lífi í rannsóknir á verkum
skáldsins. En það er ekki síður þörf á að
endurútgefa eldri verk Steinars sem nú eru
flest ófáanleg. Fyrstu skáldsögur Steinars
frá því á sjötta og sjöunda áratugnum, sem
stundum eru kenndar við „Skaga“, eru mik-
ilvægur þáttur í því sem oftast hefur verið
kallað móderníska uppbrotið í íslenskum
frásagnarbókmenntum en tengist kannski
frekar hræringum í erlendri skáldskap-
arfræði sem síðar voru kenndar við póst-
módernisma. Ein af þessum sögum Steinars
er Blandað í svartan dauðann (útg. 1967)
sem telja má eitt af merkilegri verkum
þessa umbrotatíma í íslenskum bók-
menntum.
Blandað í svartan dauðann gerist áSkaga eins og Ástarsaga (útg.1958) og Hamingjuskipti (útg.1964), sjávarþorpi sem lesendur
hafa í gegnum tíðina tengt Akranesi þar
sem Steinar ólst upp að hluta, kvalinn af
nístandi tilvistarhrolli og angist yfir ómildu
umhverfinu. Í viðtali sem birtist í Morg-
unblaðinu árið 1985 segir Steinar: „Það var
ekkert grín að koma til Akraness í þá daga
og það sonur skipstjóra! Ég fór ílla á taug-
um og sálarlífið varð eitthvað flækjukennt.
Komi fram húmor í því sem ég skrifa þá hef
ég borgað hann með fjallþungri sálarángist.
Ég hef kvalist líklega ekki ósvipað og
Kafka, en einhvern veginn tekist að láta
penna ljúga af mér hrollinn…“
Sagan lýsir lífi sjóara og kvenna þeirra.
Þetta er sull og svínarí, drykkja, barsmíðar
og andlegt ofbeldi, sori og slabb – mannlífs-
sori; þetta er saga um „fólk með skólp í æð-
unum“, eins og hún orðar það. Þetta er saga
um hið lága og líkamlega sem endurspegl-
ast í grótesku orðavali; svað, drulla og hroði
eru algeng orð í mannlýsingum, einnig
vömb, sviti og fýla.
Sögurþáður er óljós. Sögunni vindur ekki
fram með stórum atburðum, hún segir frá
litlum atvikum úr hversdagslífi, þetta eru
brotamyndir, brotabrot af mannlífinu svo
vitnað sé til heitis smásagnasafns Steinars
sem kom út 1968. Hún lýsir veröld í brotum
eins og flestar sögur Steinars; hún lýsir
broti eða litlum kima mannlífsins en líka
uppbroti á mannlífi, broti gegn viðtekinni
mynd okkar af mannlífinu, broti gegn við-
teknum gildum og kannski viðtekinni heims-
mynd. Hér gerist það sem við höldum að
gerist ekki eða viljum ekki vita að gerist.
Rekja má ákveðinn mótífískan þráð í
gegnum bókina eftir sögu hjónanna Krist-
jáns (Kidda kokks) og Láru. Þegar í upp-
hafi sögu setur Kristján á langar ræður um
framhjáhald Láru. Dregin er upp brota-
kennd mynd af hamingjulausu sambandi
þeirra þar sem Lára liggur „sveitt í gólfinu“
við að skrúbba milli þess sem hún sýður
skötu í ólukkulegan barnaskarann og
„gagnast“ kófdrukknum karlinum í land-
legu. Inn í hjónabandsvandræðin blandast
hinir og þessir karlar, einkum af bát Krist-
jáns, og ákveðin hvörf verða í sögunni þeg-
ar þau hjón skilja og Lára giftist Bergi,
barnshafandi eftir eitt af viðhöldunum. Allt
gerist þetta þvert á vilja Láru sem sagan
sýnir sem algjört viðfang, ekki sjálfs sín
ráðandi frekar en aðrar konur á Skaga.
Staða konunnar er raunar eitt af meginum-
fjöllunarefnum sögunnar. „Konur eru tros,“
segir í sögunni en textinn miðar að því að
lýsa andlagsstöðu kvenna, þær eru „herrans
gagn“, þær eru „hrygnur“ karlanna sinna
og þær „bara flissa“ þegar karlarnir
þröngva sér upp á þær; þær hafa belg og
vömb, þær eru skítugar og sveittar og
þykkar í augum karlanna en sjálfar sjá þær
sig sem úttroðna heypoka, slappar og
sveittar úr gólfinu, jússulegar. Þær eru
bara konur og þurfa því ekki að tala, eins
og Lára segir.
Fyrst og fremst leitast sagan þó viðað fjalla um eða tjá ákveðnaheimsmynd með óbeinu samspiliatvika. Ástráður Eysteinsson seg-
ir í grein sinni, „Í svartholi eða svanslíki.
Heilabrot um tvær skáldsögur“ (Umbrot,
1999), að Steinar sé í andófi bæði gegn at-
burðinum sem kjarnaeiningu epískrar frá-
sagnar og gegn hinni dramatísku spennu.
Hann bendir á að það séu í raun hin linnu-
lausu samtöl sem bera uppi sögurnar, þetta
endalausa mas og röfl sem persónur komast
upp með í sögum Steinars.
Steinar sagði í viðtali við Morgunblaðið
árið 1991 um skáldsögu sína Kjallarann að
ef eitthvað væri að þeirri bók þá væri það
fyrst og fremst að það mætti vera miklu
meira um hreint röfl eða uppfyllingarefni í
dramatískum atriðum. „Mér finnst sjálfum,“
segir hann, „leiðinlegt að lesa leikrit, ein-
mitt vegna dramans sjálfs.“ Og hann bætir
við: „Ég kæri mig ekki um mikla atburði í
sögum mínum. Látum sjónvarpið og óp-
eruna um slíkt.“
Kjarninn í þessum linnulausu samtölum,
sem eru yfirgnæfandi í texta Blandað í
svartan dauðann, er annarleiki og nöturleiki
tilverunnar. Ástráður segir samtölin eins og
kvoðu sem fylli dagana, „kvoða tungumáls,
hálfdauðra tilfinninga, óljósra minninga,
dauðra hluta“.
Oft er þetta fyllirísraus sem hefur ekkert
viðfang, það flæðir út hömlulaust og mark-
laust, hefur hvorki upphaf né endi, frekar
en kannski sagan sjálf sem þarf á einhvers
konar viðauka að halda til þess að geta end-
að. Rausið endurspeglar vonleysi orðræð-
unnar, vonleysi tungumálsins gagnvart
veruleikanum og það er ef til vill annað
meginumfjöllunarefni Steinars í bókinni. Í
því og brotakenndri og annarlegri formgerð
verksins má finna áveðna tengingu við
frönsku nýsöguna, skáldsögur höfunda á
borð við Alain Robbe-Grilled og Nathalie
Sarraute frá sjötta áratugnum þar sem eig-
indum hinnar hefðbundnu skáldsögu er
hafnað og samband tungumáls og veruleika
er rannsakað. Nýsögumenn töldu sig þurfa
að brjótast út úr viðjum tungumálsins, hinn-
ar hefðbundnu notkun tungumálsins til að
nálgast raunveruleikann betur, – vegna þess
að tungumálið er svo þrungið ríkjandi hug-
myndafræði að það „vex á milli þín og þess
sem lifir“, eins og Sarraute orðaði það. Eins
og fyrirbærafræðingar töldu nýsögumenn
að það væri ekki hægt að endurspegla
heiminn nema sem skynmynd einstaklings.
„Stundum verð ég afar glaður af skáld-
skap,“ segir í sögu Steinars, „en hann er
ekkert nema skríngi sem skoppa saman í
hugmyndir, sögur, einfaldan stórfurðulegan
skáldskap. Og hann blífur. Hann er það
eina sem mér finnst nokkru máli skipta.“
Saga Steinars er eins konar skríngi af
heiminum, líkt og nýsagan. Málbeiting hans
er óöguð og stundum órökleg. Hún er nán-
ast eins og ofbeldi gagnvart skynseminni.
Setningaskipan er iðulega óljós og stundum
leysist textinn upp í óröklegar málsgreinar
og setningar sem hanga ekki saman milli
greinamerkja, textinn fer á flot: „Það er
glas upp. Upp mín sál veit ekki hverjum
skrattanum maður gæti tekið. Upp á í
myrkri ég veit ekki. …“
Þetta sama viðhorf til tungumálsins má
finna í verkum Beat-skáldanna bandarísku
frá sjötta og sjöunda áratugnum, svo sem
Williams Burroughs. Sögur hans voru iðu-
lega sundurlausar og klippistíll hans gerði
það að verkum að textinn var á köflum til-
viljunarkennd samsuða. Burroughs leit svo
á að það þyrfti að yfirbuga orðin og fyr-
irframgefna merkingu þeirra. Með því að
klippa á þau taldi hann sig geta komist að
raunveruleikanum á bak við orðin. Með
svipuðum hætti reynir Steinar að komast
upp á milli tungumálsins og veruleikans.
En sá veruleiki sem við þó sjáum íBlandað í svartan dauðann erhrikalegur. Þetta er veruleikikjallaramenningarinnar. Sagan er
bersögulli en áður hafði þekkst í íslenskum
bókmenntum. Að því leyti á hún einnig ým-
islegt skylt við sögur Beat-skáldanna sem
voru uppreisnarkenndar, andmenning-
arlegar, andfélagslegar, ósiðlegar, gróteskar
og stundum svívirðilegar. Skáldskapur
þeirra hefur verið skoðaður sem andóf gegn
siðferðilegu raunsæi eftirstríðsáranna í
bandarískum bókmenntum. Tepruskapur
átti ekki upp á pallborðið.
Fagurfræði Steinars er fagurfræði sköt-
unnar og slorsins og fýlunnar og vamb-
arinnar og belgsins og hórsins og svitans og
skólpsins og átsins: „Lystin fyrir listina,“
segir hann, og „alls ekki hugsa.“ Annað
hvort „skata eða bókmenntir“, það er um
það tvennt að velja, að mati Steinars, að
minnsta kosti fyrir Skaga-menn (og hér er
skaginn auðvitað notaður í merkingunni
nes, útnes menningarinnar og verður að
skoðast í stærra samhengi en landsins eins).
Í Blandað í svartan dauðann stillir Steinar
þorparanum upp gegn borgaranum. Sá fyrr-
nefndi hefur skötuna en sá síðarnefndi bók-
menntirnar og það má vart á milli sjá hvor
stendur betur. Í sögunni segir: „Þorparar
hafa skötuna til að dafna af og lifa guð í
sjálfum sér en borgarinn huggar sig við
bókmenntir í þróttleysinu ...“
Upp úr kjallaranum
Kannski er síðasta skáldsaga Steinars, Kjallar-
inn (1991), táknræn um stöðu hans. Steinar var
neðanjarðarskáld og það raunar í fleiri en ein-
um skilningi.
AF LISTUM
Eftir Þröst
Helgason
trhe@mbl.is