Morgunblaðið - 25.04.2001, Page 62

FÓLK Í FRÉTTUM
62 MIÐVIKUDAGUR 25. APRÍL 2001 MORGUNBLAÐIÐ
MEÐAL þekktustu verka sem
segja frá þrautum gyðinga í
seinni heimsstyrjöldinni er smá-
saga eftir litháíska blaða- og kvik-
myndagerðarmanninn Zvi Kolitz.
Hann komst undan nazistum til
Palestínu 1940, en missti að segja
alla ættingja sín og vini í helför-
inni. Kolitz var eindreginn zíon-
isti og tók þátt í vopnaðri baráttu
fyrir sjálfstæðu ríki gyðinga og
fór víða um heim eftir stríð til að
hvetja gyðinga hvarvetna til að
leggja þeirri baráttu lið og flytj-
ast til fyrirheitna landsins. Þegar
hann var staddur í Argentínu að
eggja trúbræður sína bað einn
þeirra, ritstjóri tímarits gyðinga,
hann um að skrifa hugleiðingu í
blaðið. Afraksturinn var Yosl
Rakover talar við guð, sem hefst
á þeim orðum að textinn hafi
fundist í lítilli flösku í rústum gyð-
ingahverfisins í Varsjá, innan um
sviðna múrsteina og mannabein,
og höfundurinn sé Yosl Rakover.
Textinn birtist í blaðinu 26.
september 1946 og fer engum
sögum af því hverning argentísk-
ir gyðingar tóku honum, en sjö
árum síðar sendi ónefndur maður
bókmenntariti í Ísrael vélritað af-
rit af textanum og það birti hann
sem sannleik sem nýlega hefði
komið í ljós. Upp frá því hefur Zvi
Kolitz gengið illa að koma mönn-
um í skilning um að hann sé höf-
undur textans, því margir vilja
trúa því að hann sé sannur.
Líklega dylst engum sem les
textann að hann er skáldskapur
og það ekki ýkja vandaður skáld-
skapur.
Kolitz er mikil áhugamaður um
stofnun Ísraelsríkis og svo ákafur
í þeim áhuga að hann skrifar af
meira kappi en forsjá; gerir lýs-
inguna svo dramatíska og átak-
anlega að hann gengur fram af
lesandanum og gerir í raun lítið
úr þjáningum þeirra sem báru
beinin í Varsjá í fyrir réttum 58
árum.
Ekki bætir úr skák eftirmáli
þar sem saga Kolitz er rakin
gagnrýnislaust og flaðrandi. Það
er ekki fyrr en kemur að síðasta
eftirmála bókainnar, sem er eftir
Leon Wieseltier að rödd skyn-
seminnar heyrist, en í þeim eft-
irmála veltir Wieseltier upp
spurningunni um það af hverju
guð gerði ekkert þegar verið var
að útrýma þjóð hans, sem er með-
al helstu viðfangsefna fræðinga
gyðinga á síðustu áratugum, en
einnig bendir hann á það að þó
helförin sé hræðilegur atburður
séu menn eins og Kolitz á villigöt-
um þegar þeir halda því fram að
örlög gyðinga séu verri en ann-
arrra fyrir það eitt að þeir séu
guðs útvalda þjóð.
Forvitnilegar bækur
Yosl Rak-
over talar
við guð
Yosl Rakover talks to God eftir
Zvi Kolitz. Vintage Int-
ernational gefur út í 99 síðna
kilju 2001. Kostar 1.495 kr. í
Máli og menningu.
Árni Matthíasson
hann af stað, til að leita að fleiri þjóðabrotum, sem
orðið höfðu innlyksa í nýlendunum. Í Sri Lanka
réðu Portúgalar ríkjum í upphafi og fljótlega tóku
Hollendingar um stjórnvölinn. Um miðja 18. öld
tóku svo Englendingar yfir. Hinir hvítu héldu um
valdataumana og voru í öllum embættum þar til um
miðja þessa öld. Þá tóku innfæddir yfir og Bret-
arnir og margir hinna hollensku fluttu í burtu.
Flestir þeirra settust að í Ástralíu, en aðrir fóru til
Suður-Afríku, enda höfðu ætíð verið sterk tengsl
við Búana þar á velmektarárunum.
Hollensku borgararnir sem enn búa á Sri Lanka
eru flestir fátækir og hinir innfæddu líta niður á þá.
Þeir búa í gömlu villunum, án rafmagns og annarra
nútímaþæginda. Þeirra bíður illa launuð vinna og
er í rauninni ótrúlegt að sjá, hversu fljótt hlut-
verkin hafa snúist við. Innan hópsins ríkir ákveðin
stéttaskipting, sem fer eftir því hvernig þeir eru á
litinn, þannig að eftir því sem fólkið er dekkra á
hörund, þeim mun lægra er það sett, en hinir ljós-
ustu („hreinræktuðu“) tróna efst í virðingarstig-
anum. Kynblöndun hefur verið illa séð í samfélagi
þeirra, eins og víðast hvar annars staðar, þar sem
þjóðabrot er að finna. Hollendingarnir á Sri Lanka
RICCARDO Orizio er ítalskur blaðamaður,sem ferðast hefur vítt og breitt um heiminnog skrifað margar greinar um ferðir sínar
til framandi landa. Áhugi hans á hinum týndu, eða
öllu heldur gleymdu, hvítu þjóðflokkum vaknaði,
þegar hann var í heimsókn hjá indverskum vini sín-
um á Sri Lanka. Þeir fóru sam-
an á veitingastað til að fá sér að
borða. Þjónninn, sem sinnti
þeim, var stöðugt að gefa Ricc-
ardo auga og hann veitti því at-
hygli, að þjónninn var „öðru-
vísi“ en hinir dökku íbúar Sri
Lanka. Þegar hann minnist á
það við vin sinn, fer hann undan
í flæmingi, segir hann vera inn-
fæddan, en ljóstrar því svo upp
í lokin, að þetta sé einn af „hollensku borgurunum“.
Riccardo vill fá nánari skýringu og er sagt en það
sé undarlegt fólk, sem búi í gömlum, niðurníddum
húsum utan við borgina, án vatns og rafmagns eins
og á 18. öldinni. „Þetta er ruslaralýður, en þau telja
sig samt yfir okkur hafin,“ segir hann. Riccardo
Orizio lætur sér þetta ekki nægja og ákveður að
komast að því, hvað sé til í þessari staðhæfingu vin-
arins.
Heimsókn hans til Hollendinganna á Sri Lanka
leiðir hann svo áfram í fleiri ferðalög um heiminn,
þar sem hann leitar uppi hvíta þjóðflokka, fólk, sem
af ýmsum ástæðum hefur einangrast og orðið inn-
lyksa langt frá heimalandi sínu og segir frá ferðum
sínum og þessum kynnum í bókinni Lost white
tribes.
Gull og grænir skógar
Ýmsar ástæður geta verið fyrir því, að fólk tekur
sig til og flytur úr föðurlandi sínu, yfirgefur heimili
sín og fjölskyldur og sest að í annarri heimsálfu. Ís-
lendingar eru meðal þeirra þjóða, sem lagt hafa
land undir fót og numið land í öðrum heimsálfum.
Fátækt og landskortur rak þá til að flytja yfir til
Kanada og Ameríku og Frónbúar héldu meira að
segja suður til Brasilíu og vert er að minnast enn
eldra samfélags Íslendinga á Grænlandi.
Evrópumenn voru miklir landkönnuðir og stofn-
uðu fjölmargar nýlendur í kjölfar landafunda sinna.
Eftirsóttustu löndin, eins og gefur að skilja, voru
þau sem gáfu af sér einhver verðmæti eins og
krydd eða málma. Herraþjóðin tók um stjórn-
artaumana og hagnýtti sér allar þær auðlindir, sem
nýlendan bauð upp á. Innfæddir neyddust til að
gefa eftir í öllum skilningi, þeir urðu að beygja sig
undir ný lög og reglur, þeir urðu að láta allar auð-
lindir af hendi og beygja sig undir þrældómsokið og
arðránið og fengu lítt að gert. Fjöldi manna flutti til
nýlendnanna og settist þar að, enda voru í boði gull
og grænir skógar, sem sagt eitthvað annað en fá-
tæktin og landleysið heimafyrir. Þessi samfélög,
sem myndast utan heimalandsins eru oft mjög
samheldin og fókið reynir að halda í þjóðerni sitt af
fremsta megni. Blöndun við aðra kynþætti er yf-
irleitt illa liðin, alla vega hjá fyrstu kynslóðum land-
nemanna og þeir litnir hornauga, sem taka sér
maka af öðru þjóðerni, þótt oft fari svo og með tím-
anum blandast blóðið og fósturlandið verður föð-
urland.
Hollendingarnir á Sri Lanka
Eins og áður sagði, voru það kynni Riccardos af
hinum hollensku borgurum á Sri Lanka, sem ráku
eru stoltir af uppruna sínum og margir tala ennþá á
hinni gömlu tungu. Þeir hafa varðveitt ýmsa gamla
siði og muni og sagnir um hina gömlu góðu daga,
þegar hvíti aðallinn stundaði dansleiki og veðreiðar
og aðrar skemmtanir og lifði við allsnægtir.
Pólverjarnir á Haiti
Miklar breytingar hafa orðið á þessum valda-
kerfum á síðustu öldum, herraþjóðirnar hafa hver á
fætur annarri neyðst til að láta af nýlendustefn-
unni, enda hefur hin kúgaða þjóð oftar en ekki gert
uppreisn og heimtað aftur eignir sínar, rétt og sjálf-
stæði og hafa orðið blóðugar borgarastyrjaldir í
kjölfarið. Þegar þrælauppreisnin var gerð á Haiti
um aldamótin 1800 var Haiti frönsk nýlenda. Napó-
león Bónaparte hélt um stjórnartaumana í Frakk-
landi og honum leist ekki á að tapa yfirráðunum yf-
ir nýlendunni. Hann sendi því herstyrk til
herliðsins, sem fyrir var á eyjunni, svo hægt yrði að
berja uppreisnina niður. Meðal hermannanna, sem
þangað voru sendir, var hópur Pólverja. Á þessum
tíma var Pólland undir yfirráðum Prússa og Rússa
og margir landsmenn undu ófrelsinu illa. Napóleón
gerði þeim tilboð um, að ef þeir gengju til liðs við
franska herinn og hjálpuðu til við að berja upp-
reisnina á Haiti niður, myndi hann beita afli sínu til
að leysa pólsku þjóðina undan sinni ánauð og því
var það að um 4.000 menn gengu Napóleóni á hönd.
Frakkar höfðu ekki erindi sem erfiði á Haiti. Er
skemmst frá því að segja, að Frakkar gáfust upp
fyrir ofureflinu, en áður en að því kom, höfðu flestir
hinna pólsku hermanna yfirgefið franska herinn og
gengið til liðs við Dessalines og uppreisnarher
hans. Dessalines fyrirskipaði að allir hvítir menn
skyldu teknir af lífi, en hann þyrmdi hinum pólsku.
Þeir yfirgáfu borgina og fluttu út í sveit. Þar tók við
þrældómur, enda drýpur hunangið ekki af hverju
strái í fjöllum Haiti, en þrátt fyrir allt höfðu þeir
það nokkuð gott í upphafi, en með árunum hefur
lífsbaráttan orðið stöðugt erfiðari, enda er Haiti af-
skaplega fátækt land.
Riccardo Orizio fór í heimsókn í Casales, sem er
lítið, afskekkt þorp. Þar búa afkomendur Pólverj-
anna. Þótt talsverð blóðblöndun hafi átt sér stað, þá
er enn þar að finna fólk, sem er ljóst á húð og hár,
með blá eða græn augu og einstaka siðir hafa varð-
veist, eins og til dæmis hárgreiðsla kvennanna. Ár-
ið 1983 kom Jóhannes Páll II páfi, sem er af pólsku
bergi brotinn, til Haiti og þá var nokkrum af íbúum
Casales boðið að koma og hitta hann. Þeir báðu
páfa um hjálp, sögðu frá bágu ástandi íbúanna, fá-
tæktinni og sjúkdómunum, enda voru þeir sann-
færðir um að páfi hefði eingöngu komið til þess að
hitta þá. Engin hjálp hefur enn borist þeim frá Vat-
íkaninu, enda hefur páfinn í mörg horn að líta, að
þeirra sögn, og enn bíða þeir vongóðir eftir aðstoð
páfastóls.
Riccardo Orizio segir frá fleiri þjóðabrotum í
bókinni Lost white tribes. Hann finnur Suð-
urríkjamenn í Brasilíu, Basta í Namibíu, Frakka á
Guadeloupe og Þjóðverja á Jamaíku og segir frá
þeim og lífi þeirra og forfeðranna. Hann dregur svo
sem ekki neinar ályktanir í bók sinni heldur lætur
lesandann um það. Orizio einblínir ekki bara á hina
hvítu menn. Hann hefur þann háttinn á, að hann
vefur inn í frásögnina ýmsar sagnfræðilegar upp-
lýsingar, sem gerir bókina enn nýsilegri en ella og
maður er mörgu nær eftir lesturinn.
„Franskt“ barn hleypur til síns heima í litlu fiskiþorpi á Guataloupe.
„Þýskur“ Jamaíkabúi.
„Pólsk“ móðir á Haiti potar hreykin dóttur
sinni í forgrunn myndatökunnar.
Riccardo Orizio er naskur á að hafa uppi á „týndum“ þjóðflokkum
Leitin að
hinum
gleymdu
hvítu
Ingveldur Róbertsdótt ir